Дзэн битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Дзэн''', дзен<ref>Написания: «дзэн» — по правилам транскрипции японских слов (системой Поливанова), «дзен» — часто встречающееся в русских текстах написание.</ref> ({{Lang-ja|禅}}禅; {{Lang-sa|ध्यान}}ध्यान, ''дхья́на'' — «күҙәтеү», {{Lang-zh|禪}} ''чань'', кор.<span contenteditable="false"> </span>선 ''сŏн'') — ҡытай һәм көнсығыш Азия [[Буддизм|буддизмының]]{{Sfn|Торчинов|2002|с = 52}}{{Sfn|Bodiford|2012-04-17}}{{Sfn|Дюмулен|1994|с = 6}} төп мәктәптәренең береһе, Ҡытайҙа V—VI быуаттарҙа{{Sfn|Юсупова|2007|с = 93}} [[даосизм]]{{Sfn|Померанц|1972}} йоғонтоһонда барлыҡҡа килгән һәм буддизмдың монах төрөнөң [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайҙа]] Махаяна , [[Вьетнам]] һәм Кореяла{{Sfn|Bodiford|2012-04-17}} баш формаһы булып тора. Ғөмүмән әйткәндә, '''дзэн''' — мистик күҙәтеү мәктәбе{{Sfn|Сафронова|1989|loc = л. 2}} йәки асыҡлау ғилеме. Яҡыныраҡ ҡарағанда, '''дзэн''' ҡайһы саҡ Япониялағы буддизмдың иң абруйлы мәктәптәренең береһе тип һанала{{Sfn|Жуковская|1992|loc = Дзэн}}, ул Ҡытайға [[XII быуат|XII быуаттың]]{{Sfn|Жуковская|1992|loc = Дзэн}} аҙағында барлыҡҡа килгән. Шулай уҡ '''дзэн''' эсенә дзэн мәктәптәре тәжрибәһе инә, ул шулай уҡ «дхьяна» исеме аҫтында
билдәле, буддизм тәжрибәһенең төп өлөшөн алып тора{{Sfn|Степанянц|2011|с = 283}}.

Дзэн тәғлимәте [[Һиндостан]]дан Ҡытайға Бодхидхарма алып килә һәм [[Алыҫ Көнсығыш федераль округы|Алыҫ Көнсығыш]]та, [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]]ҙа, [[Вьетнам]]да, [[Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы|Корея]]ла, [[Япония]]ла тарала. Ҡытай «чан», япон «цзэнь», вьетнам «тьен» һәм корея «йоҡо» традициялары үҙ аллы үҫешә һәм хәҙерге ваҡытта берҙәм асылын һаҡлап, уҡытыуҙа һәм практика стилендә үҙенсәлектәргә эйә була {{sfn|Buswell|1992|p=21}}. Япон дзэны бер нисә мәктәптән тора: Ринзай, Обаку, Фуке һәм Сото. Япон дзэны Японияла будда ғибәҙәтханаларының яҡынса 20 процентына эйә.{{sfn|Bodiford|2012-04-17}}


== Лингвистика ==

=== Этимологияһы ===
[[Файл:Enso.jpg|thumb|[[Энсо (буддизм)|Энсо]] — символ дзэн-буддизма.]]
Буддизмдың был йүнәлеше атамаларынан Көнбайышта иң киң билдәле япон атамаһы «дзэн»{{sfn|Маслов|2004|с=10}}{{sfn|Торчинов|2002|с=58}}.

Һүҙҙең этимологияһы уның тамырҙарын санскрит-пали термины «дхьяна/джана»{{sfn|Дюмулен|2003|с=61—62}} ({{lang-sa|ध्यान}} (Санскрит: ध्यान, Dhyāna IAST, «тәрән концентрация»{{sfn|Хамфриз|2002|с=17}} , медитация, уйланыу {{sfn|Хамфриз|2002|с=17}} (тәүге эштәрендә дзэн мәктәбе уйланыу мәктәбе тип атала){{sfn|Хамфриз|2002|с=18}} шулай уҡ изоляция йәки ҡотолоу {{sfn|Дюмулен|2003|с=62}} тигән мәғәнәғә килтерә. Һүҙҙең әйтелеше [[ҡытай теле]]ндә «чан»ға,{{sfn|Торчинов|2002|с=53}} вьетнамлыларҙы «тхиен», корейса «сон», ә һуңынан, Японияла таралып, «дзэн»ға әйләнә {{sfn|Торчинов|2002|с=58—59}}.
Дзэн традицияһының тағы бер атамаһы — Будда йөрәге (Будда-хридая, ҡытайҙар: Фо синь, япон: Бусин){{sfn|Главева|2007|с=693}}{{sfn|Судзуки|1993|с=20}}. Будданың йөрәге махакарунаның мөхәббәте {{sfn|Судзуки|1993|с=334}} һәм ҙур шәфҡәтлелек төшөнсәһенә тап килә {{sfn|Торчинов|2002|с=22}}. Дзэн мәктәбенең тағы бер билдәле исеме — Будда аң мәктәбе{{sfn|Пахомов|2004|с=179}}.

=== Килеш менән үҙгәреше ===
Филология фәндәре кандидаты Т. Ф. Ефремованың «Большой современный толковый словарь русского языка» буйынса «дзэн» һүҙе<ref>[http://www.peeep.us/c8fa3781 дзэн] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150925091834/http://www.peeep.us/c8fa3781 |date=2015-09-25 }} // {{книга|автор=Ефремова Т. Ф.|заглавие=Большой современный толковый словарь русского языка (к версии [[ABBYY Lingvo#ABBYY Lingvo х5|ABBYY Lingvo х5]])|место=М.|издательство=ABBYY|год=2006/2011}}</ref> һәм философия докторы һәм буддолог Е. А. Торчинов будда төшөнсәләре һүҙлегендә лә килеш менән үҙгәрә, тигән фекерҙә {{sfn|Торчинов|2002|с=52—60}}. Рәсәй Федерацияһы Мәғариф һәм фән министрлығы һәм Рус теле буйынса ведомство-ара комиссия әҙерләгән «Хәҙерге рус теленең комплекслы норматив һүҙлеге» мәғлүмәттәренә ярашлы<ref>{{cite web|url=http://www.interfax.by/article/53948|title=Новый словарь русского языка появится в 2010 году|publisher=«[[Интерфакс]]»|accessdate=2012-07-19|archiveurl=https://www.webcitation.org/69g1eM5z6?url=http://www.interfax.by/article/53948|archivedate=2012-08-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091023210749/http://www.interfax.by/article/53948 |date=2009-10-23 }}</ref>, «дзэн» килеш менән үҙгәрә алмаҫҡа ла (һүҙлектә һәм ошо мәҡәләлә ҡулланылған һүҙҙең төп формаһы), үҙгәрергә лә мөмкин<ref>{{cite web|url=http://slovar.org.spbu.ru/?ok=1&word_to_find=%C4%E7%FD%ED|title=запрос: Дзэн|publisher=«[[Санкт-Петербургский государственный университет]]»|accessdate=2012-07-19}}{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

== Тарихы ==

=== Дзэн теорияһы ===
[[Файл:Nelumbo lutea1mandj98.jpg|thumb|Лотос — символ [[Будда|Будды]]{{sfn|Маслов|2004|с=359}}]]
Дзэн традицияһының рухи күсеүе [[Будда Шакьямуни]]ға барып тоташа, шуға күрә йола буйынса ул беренсе һинд патриархы тип һанала. Икенсе патриарх — Махакашьяпа {{sfn|Судзуки|1993|с=110}}, уға Будда бер һүҙһеҙ , текстһыҙ уяныу хәлен лотос сәскәһендә тапшыра{{sfn|Джо ди Фео|2005|с=66—67}}, шуның менән дзэн традицияһын «йөрәктән йөрәккә» тәғлимәтте туранан-тура тапшырыу рәүешендә урынлаштыра{{sfn|Торчинов|2000|с=194}}.

{{начало цитаты}} Бер көндө Будда Гриф түбәһендә йыйылған халыҡ алдында баҫып торған. Бөтә халыҡ уның дхармаға уҡыта башлауын көтә, Будда бер нимә лә өндәшмәй. Байтаҡ ваҡыт үтә, ул һаман ҡулына сәскә тотҡан килеш, бер һүҙ ҙә әйтмәй. Халыҡ күҙҙәре уға төбәлгән, бер кем дә бер нәмә лә аңламай. Шунан бер монах янып торған күҙҙәре менән Буддаға ҡарап йылмая. Һәм Будда: «Миндә ысынбарлыҡтың нескәлегенән азат камил Дхарманы, нирвананың тылсымлы рухын күреү хазинаһы бар, һәм мин был хазинаны Махакашьяпаға бирәм», — тигән. Был йылмайып торған монах Будданың бөйөк шәкерттәренең береһе Махакашьяпа булып сыға. Махакашьяпа сәскә һәм үҙенең тәрән зиһене арҡаһында уяна.{{конец цитаты|источник=[[Тхить Нят Хань|Тит Нат Хан]]{{sfn|Тит Нат Хан|2004}}}}

Фәндә дзэндың килеп сығышына ҡарата ике ҡараш бар. Беренсе ҡараш яҡлылар раҫлауынса, чань- дзэн махаян йәки домахаян сығышлы һәм мадхьямика һәм йогакара мәктәптәренән килеп сыҡҡан, тип ҡарайҙар. Был мәктәптәрҙә «ысын йәшәү рәүешен» «һүҙҙәрҙе һәм текстарҙы» ҡулланмайынса аңлау ысулы булған тигән тәғлимәт бар, тик «мистик фекерләү-медитация» йәки дхьяна ярҙамында ғына {{sfn|Козловский|1998|с=61}}.

Икенсе ҡараш яҡлылар, чань- дзэн, махаянан сығышлы булһа ла, ҡытай буддизмына һәм ҡытай мәҙәниәтенә бик ҙур мөнәсәбәте бар, тип иҫәпләй. Тикшеренеүселәр билдәләүенсә, чань принциптары һәм төшөнсәләре махаяналағы аналогтарына эйә. Мәҫәлән, дзэндың һүҙҙәргә таянмау тенденцияһы «махайонин антидискорус» аналоглы.

Шулай уҡ икенсе ҡараш яҡлы тикшеренеүселәрҙең байтаҡ өлөшө, чань үҙенең килеп сығышын даосизм һәм [[буддизм]]дың үҙ-ара йоғонтоһонан барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләй. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр, чанды буддизмдың бәйле элементтарын үҙ эсенә алған даосизмдың үҫеше тип һанарға була, тип раҫларға тырыша: "Әгәр буддизм — атаһы булһа, таосизм — был баланың әсәһе. Ләкин был баланың атайға ҡарағанда күберәк әсәйгә тартым икәнен инҡар итеп булмай{{sfn|Козловский|1998|с=61—62}}.

=== Чань-буддизм ===
Дзэн Ҡытайҙа беҙҙең эраның V быуатында таралған тип иҫәпләнә. Будда тәғлимәтен Ҡытайға алып килгән һинд будда монахы Бодхидхарма (ҡытай традицияларында — Путидамо йәки ябай Дамо, япон телендә — Дарума {{sfn|Маслов|2004|с=67}}), йыш ҡына буддизмдың 27 һинд патриархының вариҫы тип атала, һуңынан ул Ҡытайҙа чандың беренсе патриархы була. Бодхидхарма Шаолинь монастырында төпләнә, бөгөнгө көндә ул ҡытай чань- буддизмының бишеге тип һанала.
Бодхидхарманан һуң Ҡытайҙа тағы биш киң таралған патриарх була, ә һуңынан уҡытыу төньяҡ һәм көньяҡ мәктәптәргә бүленә. Икенсеһе артабан үҫешә һәм биш чань мәктәбенә әүерелә, хәҙерге көндә шуларҙың икәүһе генә һаҡланып ҡалған: Цаодун һәм Линдьцзи. Әлеге ваҡытта, бер нисә ауырлыҡ кисереп, чань йүнәлеше ҡытай буддизмының иң йоғонтоло йүнәлеше булып тора һәм бөтә донъяға таралырға ынтыла.

Бөтә чань мәктәптәре түбәндәге биш төп принципҡа нигеҙләнгән:{{sfn|Пахомов|2004|с=119—120}}:
* Юғары хәҡиҡәт һөҙөмтәһеҙ;
* Рухи камиллыҡ мөмкин түгел;
* Ниһайәт, бер нәмәгә лә өлгәшелә;
* Будда тәғлимәте буйынса айырым бер нәмә лә юҡ;
* Мөғжизәле Дао һәр ерҙә, хатта «һыу ташыусы йәки урман киҫеүсе һөнәрендә» лә нығытылған.

=== Дзэн Вьетнамда ===
[[Файл:Truc Lam Zen Monastery 22.JPG|thumb|Тхиенский монастырь Чук Лам («Бамбуковая Роща») во Вьетнаме.]]
Алтынсы быуат аҙағында Вьетнамға Сен-цангтың шәкерте Винитаручи килә һәм беренсе тхиен мәктәбенә нигеҙ һала. Вьетнам тхиендың артабанғы үҫеше Хуай-хай уҡыусыһы булған Во Нгон Тон мәктәбе һәм Тхао Дьюн мәктәбе менән бәйле. Һуңғы мәктәпкә император Ли Тхань Тонг нигеҙ һалған. Бынан саҡ ҡына алдараҡ, 968 йылда, тхиен Вьетнамдың дәүләт идеологияһына әүерелә һәм артабан уның тарихында мөһим роль уйнай. Һуңыраҡ Вьетнамда император Тран Нханг Тонг нигеҙ һалған һәм Ҡытайҙа аналогтары булмаған Чуклам мәктәбе, Обаку мәктәбенә яҡын урынлашҡан Нгуен-Тхиеу мәктәбе һәм Линьцзи мәктәбенә яҡын Лье Куан мәктәбе барлыҡҡа килә.

Тикшеренеүсе В. Я. Ворес фекеренсә, XX быуатта Вьетнамда дзэн өлөшләтә тарҡала{{sfn|Пореш|2005|с=299}}. Шул уҡ ваҡытта [[XX быуат]]тың 30-сы йылдарҙа илдә вьетнам буддизмын тергеҙеү хәрәкәте көсәйә һәм 70-се йылдар башына [[Вьетнам]]да күп па́годалар (дини биналар) төҙөлә. Әлеге ваҡытта яҡынса 60 миллион вьетнамлылар араһында махаяна халҡының яҡынса өстән бер өлөшөн тәшкил итә{{sfn|Жуковская|1992|loc=Буддизм во Вьетнаме}}. Илдең бөтә Махаяна мәктәптәренән тхиен мәктәптәре, бигерәк тә Ламте (Линьцзи) мәктәбе Таҙа Буддизм Ере мәктәптәре менән бер рәттән илдә иң абруйлыһы тип һанала{{sfn|Пучков|1997|loc=Махаяна}}.

=== Дзэн Кореяла ===
[[Файл:Yakchunsa Temple.jpg|thumb|Храм Якчунса школы сон на [[Чеджудо]].]]

Сон Кореяға VII быуатта дүртенсе патриарх Чан Даоксин менән уҡыған дзэн оҫтаһы Помнанг менән килә, тик IX быуат уртаһында ғына киң таралыу ала {{sfn|Волков|1985}}. 828 һәм 931 йылдарҙа илдә «Туғыҙ тау» тип аталған 9 дзен мәктәбе барлыҡҡа килә. Был туғыҙ мәктәп Сильсансан мәктәптәре була, Тоннисан, Каджисан, Чакульсан, Сонджусан, Саджасан, Свэйянсан, Поннимсан һәм Сумисан {{sfn|Жуковская|1992|loc=Буддизм в Корее}} һуңыраҡ Чоге исемен Ҡытайҙа Хуэйнэн йәшәгән тауҙан һуң ала (638—713), ул дзэндың алтынсы патриархы була{{sfn|Buswell|1992|p=22}}.

[[Корё]]ның һуңғы осоронда (918—1392) сон мәктәбе менән [[будда]] мәктәптәре араһында көсөргәнешлек тыуа, был мәктәптәр араһында үҙ-ара аңлашыуҙы яйға һалыу кәрәклегенә килтерә. Ошо уҡ осорҙа будда сангхаһы донъяуи күренештәрҙең буддизмға үтеп инеүе менән бәйле кризис кисерә, мәҫәлән, донъяуи эштәрҙә уңышҡа өлгәшеү өсөн күрәҙәлек итеү һәм доғалар инә. Ул осорҙоң төп фигуралары булып сон-оҫта Чиноуль (1158—1210) тора. Ул тауҙарҙа "самадхи һәм праджна йәмғиәте"нең тәртипле практиктарының һәм хвадха практикаһын үҫтергән сон-оҫта Чингак Хесимдың (1178—1234) яңы хәрәкәтен булдырған. Шулай уҡ 1346 йылда уҡытыусы Тэго Поу (1301—1382) тулыһынса Чоге ордены составындағы бөтә чань-будда мәктәптәрен берләштерә.

«Ҡануни» будда мәктәптәре менән ярышып, сон яйлап популярлыҡ яулай бара.{{sfn|Волков|1985}} Ләкин неоконфуцианлыҡҡа ҡарата симпатиялы Чосон династияһы (1392—1910) осоронда буддизм Кореяла үҙенең өҫтөнлөгөн юғалта. Монахтарға бер нисә ҡәтғи сикләүҙәр индерелә, мәҫәлән, ҡалаларға йөрөү сикләнә, монастырҙар һаны һиҙелерлек кәмей {{sfn|Buswell|1992|p=23}}. Һөҙөмтәлә Хосеон осоро буддизмы сон һәм гйо мәктәптәренә ҡыҫҡартыла, ахыр сиктә бер сон мәктәбенә тороп ҡала. Был осорҙоң мөһим ваҡиғаһы булып дзэн оҫтаһы Сосан Хючкон (1520—1604) тарафынан буддизмды тергеҙеүҙе яҡлап яҙған трактакты тора<ref>{{cite web|url=http://www.rep.routledge.com/article/G201SECT11|title=11 Chosôn period (1392—1910)|author=Cho, Sungtaek.|editor=Craig E.|date=1998|work=Buddhist philosophy, Korean|publisher=«[[Routledge Encyclopedia of Philosophy]]»|accessdate=2013-06-10|lang=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HGo6xpor?url=http://www.rep.routledge.com/article/G201SECT11|archivedate=2013-06-10}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120828013100/http://www.rep.routledge.com/article/G201SECT11 |date=2012-08-28 }}</ref>.
[[Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы|Корея]] төньяҡта КХДР-ға һәм көньяҡта [[Көньяҡ Корея|Корея Республикаһы]]на бүленгәндән һуң, Төньяҡ Кореяла дини практика баҫтырыла<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kn.html#People|title=Korea, North|date=2013-06-05|work=|publisher=«[[ЦРУ]]»|accessdate=2013-06-10|lang=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150812052526/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kn.html#People |date=2015-08-12 }}</ref>,, ә Корея Республикаһында [[буддизм]] [[христианлыҡ]] менән ярыша
<ref>{{cite web|url=http://www.rep.routledge.com/article/G201SECT12|title=12 Conclusion|author=Cho, Sungtaek.|editor=Craig E.|date=1998|work=Buddhist philosophy, Korean|publisher=«[[Routledge Encyclopedia of Philosophy]]»|accessdate=2013-06-10|lang=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HGo7t051?url=http://www.rep.routledge.com/article/G201SECT12|archivedate=2013-06-10}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120705060401/http://www.rep.routledge.com/article/G201SECT12 |date=2012-07-05 }}</ref>.
Кореяла буддизмдың яңарыуы 1960-сы йылдарҙан башлана.{{sfn|Жуковская|1992|loc=Буддизм в Корее}} Хәҙерге ваҡытта сон Кореяла бер нисә эре монастырь үҙәктәрендә алып барыла. Кореяның ике төп будда мәктәбе — чоге-чжун мәктәбе (йәки Чоге ордены, ул Корея буддистарының күпселеген берләштерә{{sfn|Жуковская|1992|loc=Буддизм в Корее}}, шул иҫәптән күп һанлы сон буддистары) һәм Лин-цзиҙың вариҫы булған остаз Тэго-чжун мәктәбенән алынған.{{sfn|Болтач|2009|с=92}} ХХ быуатта Чоге орденының иң билдәле вәкилдәренең береһе булып дзэн оҫтаһы Кусан Сыним тора (1908—1983).

1983 йылда корея дзэн оҫтаһы Сунь Санг тарафынан дхарма Корея дзэнының 77-се патриархы Ко Бондан ҡабул ителеп, Чогье орденынан сыҡҡан Кван-Ум халыҡ-ара дзэн мәктәбенә нигеҙ һалына. Ринзай мәктәбенә яҡын урынлашҡан был мәктәптә 2012 йыл аҙағында Америкала 35 дзэн үҙәге, Азияла һәм Австралияла 7 дзэн үҙәге, шулай уҡ Европала 53 дзэн үҙәге һәм шул иҫәптән [[Санкт-Петербург]]та һәм [[Дондағы Ростов]]та дзэн үҙәктәре бар<ref>{{cite web|url=https://kwanumzen.org/zen-centers-and-groups/|title=Zen Centers Kwan Um|publisher=«Kwan Um School of Zen»|accessdate=2012-11-11|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/6CIBGEp1z?url=https://kwanumzen.org/zen-centers-and-groups/|archivedate=2012-11-19}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120807030535/http://www.kwanumzen.org/zen-centers-and-groups/ |date=2012-08-07 }}</ref>.

Тикшеренеүсе В. Ю. Пореша фекеренсә, [[Көньяҡ Корея]] — [[XX быуат]] дауамында дзэн юғары ойоштороу һәм рухи позицияларын юғалтмаған берҙән-бер традицион ил. Корея дзэны эйәрсендәре, дзэн Кореяла Патриарх Хуэйнэн дзэн традицияларының иң «таҙаһы» һәм төп нөсхәһе булып тора, тип раҫлай {{sfn|Пореш|2005|с=299}}.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* Альбедиль М. Ф. Буддизм: религия без бога — СПб.: Вектор, 2013. — 256 б. — ISBN 978-5-9684-2072-5.
* Ацев, Крум О влиянии чань-буддияма на средневековую китайскую литературу // Буддизм и культурно-психологические традиции народов Востока / отв. ред. Н. В. Абаев — Новосибирск: Наука, 1990. — Б. 131—138. — 216 б. — ISBN 5-02-029372-5.

== Һылтанмалар ==
{{Викиһаҡлағыс|Category:Zen Buddhism}}
* [http://orient.rsl.ru/ru/magazine/links/288/zen Сердце Будды. Обзор интернет-ресурсов на тему «Дзэн-буддизм»] в журнале «[[Восточная коллекция]]» № 2(57)/2014
* [http://onedropzendo.ru/ One Drop Group Russia. Сайт российских учеников Сёдо Харада Роси] (Риндзай-дзэн)
* [https://web.archive.org/web/20121203160347/http://antaiji.dogen-zen.de/rus/ Антайдзи. Сайт японского монастыря Сото-дзэн] (архивная ссылка)
* [http://zen-kaisen.ru/zen-centry-rossia/ Российская Сангха учеников Дзен Мастера Сандо-Кайсена] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120513071825/http://zen-kaisen.ru/zen-centry-rossia/ |date=2012-05-13 }} (европейский Сото-дзэн)
* [http://dalma.ru/ Московский храм корейского дзэн «Дальма-са»]
* [http://www.kwanumzen.ru/ Санкт-Петербургский дзэн-центр «Дэ Хва Сон Вон» школы «Кван Ум»]
* [http://zendao.ru/ Сайт российского монаха дзэн Мьонг Гонг Сунима]
* [http://www.ciolek.com/WWWVL-Zen.html Zen Buddhism WWW Virtual Library. The Internet Guide to Zen (Ch’an, Son, Thien) Online Resources]{{Ref-en}}
* [http://www.thezensite.com/MainPages/zen_links_journals.html Zen journals and academic sites]{{Ref-en}}

[[Категория:Японияла буддизм]]
[[Категория:Дзэн]]