Дзэн

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Перейти к навигации Перейти к поиску

Дзэн, дзен[1] (япон. 禅禅; санскр. ध्यानध्यान, дхья́на — «күҙәтеү», ҡыт. 禪 чань, кор. 선 сŏн) — ҡытай һәм көнсығыш Азия буддизмының[2][3][4] төп мәктәптәренең береһе, Ҡытайҙа V—VI быуаттарҙа[5] даосизм[6] йоғонтоһонда барлыҡҡа килгән һәм буддизмдың монах төрөнөң Ҡытайҙа Махаяна , Вьетнам һәм Кореяла[3] баш формаһы булып тора. Ғөмүмән әйткәндә, дзэн — мистик күҙәтеү мәктәбе[7] йәки асыҡлау ғилеме. Яҡыныраҡ ҡарағанда, дзэн ҡайһы саҡ Япониялағы буддизмдың иң абруйлы мәктәптәренең береһе тип һанала[8], ул Ҡытайға XII быуаттың[8] аҙағында барлыҡҡа килгән. Шулай уҡ дзэн эсенә дзэн мәктәптәре тәжрибәһе инә, ул шулай уҡ «дхьяна» исеме аҫтында билдәле, буддизм тәжрибәһенең төп өлөшөн алып тора[9].

Дзэн тәғлимәте Һиндостандан Ҡытайға Бодхидхарма алып килә һәм Алыҫ Көнсығышта, Ҡытайҙа, Вьетнамда, Кореяла, Японияла тарала. Ҡытай «чан», япон «цзэнь», вьетнам «тьен» һәм корея «йоҡо» традициялары үҙ аллы үҫешә һәм хәҙерге ваҡытта берҙәм асылын һаҡлап, уҡытыуҙа һәм практика стилендә үҙенсәлектәргә эйә була [10]. Япон дзэны бер нисә мәктәптән тора: Ринзай, Обаку, Фуке һәм Сото. Япон дзэны Японияла будда ғибәҙәтханаларының яҡынса 20 процентына эйә.[3]


Лингвистика[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Этимологияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Энсо — символ дзэн-буддизма.

Буддизмдың был йүнәлеше атамаларынан Көнбайышта иң киң билдәле япон атамаһы «дзэн»[11][12].

Һүҙҙең этимологияһы уның тамырҙарын санскрит-пали термины «дхьяна/джана»[13] (санскр. ध्यान (Санскрит: ध्यान, Dhyāna IAST, «тәрән концентрация»[14] , медитация, уйланыу [14] (тәүге эштәрендә дзэн мәктәбе уйланыу мәктәбе тип атала)[15] шулай уҡ изоляция йәки ҡотолоу [16] тигән мәғәнәғә килтерә. Һүҙҙең әйтелеше ҡытай телендә «чан»ға,[17] вьетнамлыларҙы «тхиен», корейса «сон», ә һуңынан, Японияла таралып, «дзэн»ға әйләнә [18]. Дзэн традицияһының тағы бер атамаһы — Будда йөрәге (Будда-хридая, ҡытайҙар: Фо синь, япон: Бусин)[19][20]. Будданың йөрәге махакарунаның мөхәббәте [21] һәм ҙур шәфҡәтлелек төшөнсәһенә тап килә [22]. Дзэн мәктәбенең тағы бер билдәле исеме — Будда аң мәктәбе[23].

Килеш менән үҙгәреше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Филология фәндәре кандидаты Т. Ф. Ефремованың «Большой современный толковый словарь русского языка» буйынса «дзэн» һүҙе[24] һәм философия докторы һәм буддолог Е. А. Торчинов будда төшөнсәләре һүҙлегендә лә килеш менән үҙгәрә, тигән фекерҙә [25]. Рәсәй Федерацияһы Мәғариф һәм фән министрлығы һәм Рус теле буйынса ведомство-ара комиссия әҙерләгән «Хәҙерге рус теленең комплекслы норматив һүҙлеге» мәғлүмәттәренә ярашлы[26], «дзэн» килеш менән үҙгәрә алмаҫҡа ла (һүҙлектә һәм ошо мәҡәләлә ҡулланылған һүҙҙең төп формаһы), үҙгәрергә лә мөмкин[27].

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дзэн теорияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Лотос — символ Будды[28]

Дзэн традицияһының рухи күсеүе Будда Шакьямуниға барып тоташа, шуға күрә йола буйынса ул беренсе һинд патриархы тип һанала. Икенсе патриарх — Махакашьяпа [29], уға Будда бер һүҙһеҙ , текстһыҙ уяныу хәлен лотос сәскәһендә тапшыра[30], шуның менән дзэн традицияһын «йөрәктән йөрәккә» тәғлимәтте туранан-тура тапшырыу рәүешендә урынлаштыра[31].

Бер көндө Будда Гриф түбәһендә йыйылған халыҡ алдында баҫып торған. Бөтә халыҡ уның дхармаға уҡыта башлауын көтә, Будда бер нимә лә өндәшмәй. Байтаҡ ваҡыт үтә, ул һаман ҡулына сәскә тотҡан килеш, бер һүҙ ҙә әйтмәй. Халыҡ күҙҙәре уға төбәлгән, бер кем дә бер нәмә лә аңламай. Шунан бер монах янып торған күҙҙәре менән Буддаға ҡарап йылмая. Һәм Будда: «Миндә ысынбарлыҡтың нескәлегенән азат камил Дхарманы, нирвананың тылсымлы рухын күреү хазинаһы бар, һәм мин был хазинаны Махакашьяпаға бирәм», — тигән. Был йылмайып торған монах Будданың бөйөк шәкерттәренең береһе Махакашьяпа булып сыға. Махакашьяпа сәскә һәм үҙенең тәрән зиһене арҡаһында уяна.

— Тит Нат Хан[32]

Фәндә дзэндың килеп сығышына ҡарата ике ҡараш бар. Беренсе ҡараш яҡлылар раҫлауынса, чань- дзэн махаян йәки домахаян сығышлы һәм мадхьямика һәм йогакара мәктәптәренән килеп сыҡҡан, тип ҡарайҙар. Был мәктәптәрҙә «ысын йәшәү рәүешен» «һүҙҙәрҙе һәм текстарҙы» ҡулланмайынса аңлау ысулы булған тигән тәғлимәт бар, тик «мистик фекерләү-медитация» йәки дхьяна ярҙамында ғына [33].

Икенсе ҡараш яҡлылар, чань- дзэн, махаянан сығышлы булһа ла, ҡытай буддизмына һәм ҡытай мәҙәниәтенә бик ҙур мөнәсәбәте бар, тип иҫәпләй. Тикшеренеүселәр билдәләүенсә, чань принциптары һәм төшөнсәләре махаяналағы аналогтарына эйә. Мәҫәлән, дзэндың һүҙҙәргә таянмау тенденцияһы «махайонин антидискорус» аналоглы.

Шулай уҡ икенсе ҡараш яҡлы тикшеренеүселәрҙең байтаҡ өлөшө, чань үҙенең килеп сығышын даосизм һәм буддизмдың үҙ-ара йоғонтоһонан барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләй. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр, чанды буддизмдың бәйле элементтарын үҙ эсенә алған даосизмдың үҫеше тип һанарға була, тип раҫларға тырыша: "Әгәр буддизм — атаһы булһа, таосизм — был баланың әсәһе. Ләкин был баланың атайға ҡарағанда күберәк әсәйгә тартым икәнен инҡар итеп булмай[34].

Чань-буддизм[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дзэн Ҡытайҙа беҙҙең эраның V быуатында таралған тип иҫәпләнә. Будда тәғлимәтен Ҡытайға алып килгән һинд будда монахы Бодхидхарма (ҡытай традицияларында — Путидамо йәки ябай Дамо, япон телендә — Дарума [35]), йыш ҡына буддизмдың 27 һинд патриархының вариҫы тип атала, һуңынан ул Ҡытайҙа чандың беренсе патриархы була. Бодхидхарма Шаолинь монастырында төпләнә, бөгөнгө көндә ул ҡытай чань- буддизмының бишеге тип һанала. Бодхидхарманан һуң Ҡытайҙа тағы биш киң таралған патриарх була, ә һуңынан уҡытыу төньяҡ һәм көньяҡ мәктәптәргә бүленә. Икенсеһе артабан үҫешә һәм биш чань мәктәбенә әүерелә, хәҙерге көндә шуларҙың икәүһе генә һаҡланып ҡалған: Цаодун һәм Линдьцзи. Әлеге ваҡытта, бер нисә ауырлыҡ кисереп, чань йүнәлеше ҡытай буддизмының иң йоғонтоло йүнәлеше булып тора һәм бөтә донъяға таралырға ынтыла.

Бөтә чань мәктәптәре түбәндәге биш төп принципҡа нигеҙләнгән:[36]:

  • Юғары хәҡиҡәт һөҙөмтәһеҙ;
  • Рухи камиллыҡ мөмкин түгел;
  • Ниһайәт, бер нәмәгә лә өлгәшелә;
  • Будда тәғлимәте буйынса айырым бер нәмә лә юҡ;
  • Мөғжизәле Дао һәр ерҙә, хатта «һыу ташыусы йәки урман киҫеүсе һөнәрендә» лә нығытылған.

Дзэн Вьетнамда[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Тхиенский монастырь Чук Лам («Бамбуковая Роща») во Вьетнаме.

Алтынсы быуат аҙағында Вьетнамға Сен-цангтың шәкерте Винитаручи килә һәм беренсе тхиен мәктәбенә нигеҙ һала. Вьетнам тхиендың артабанғы үҫеше Хуай-хай уҡыусыһы булған Во Нгон Тон мәктәбе һәм Тхао Дьюн мәктәбе менән бәйле. Һуңғы мәктәпкә император Ли Тхань Тонг нигеҙ һалған. Бынан саҡ ҡына алдараҡ, 968 йылда, тхиен Вьетнамдың дәүләт идеологияһына әүерелә һәм артабан уның тарихында мөһим роль уйнай. Һуңыраҡ Вьетнамда император Тран Нханг Тонг нигеҙ һалған һәм Ҡытайҙа аналогтары булмаған Чуклам мәктәбе, Обаку мәктәбенә яҡын урынлашҡан Нгуен-Тхиеу мәктәбе һәм Линьцзи мәктәбенә яҡын Лье Куан мәктәбе барлыҡҡа килә.

Тикшеренеүсе В. Я. Ворес фекеренсә, XX быуатта Вьетнамда дзэн өлөшләтә тарҡала[37]. Шул уҡ ваҡытта XX быуаттың 30-сы йылдарҙа илдә вьетнам буддизмын тергеҙеү хәрәкәте көсәйә һәм 70-се йылдар башына Вьетнамда күп па́годалар (дини биналар) төҙөлә. Әлеге ваҡытта яҡынса 60 миллион вьетнамлылар араһында махаяна халҡының яҡынса өстән бер өлөшөн тәшкил итә[38]. Илдең бөтә Махаяна мәктәптәренән тхиен мәктәптәре, бигерәк тә Ламте (Линьцзи) мәктәбе Таҙа Буддизм Ере мәктәптәре менән бер рәттән илдә иң абруйлыһы тип һанала[39].

Дзэн Кореяла[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Храм Якчунса школы сон на Чеджудо.

Сон Кореяға VII быуатта дүртенсе патриарх Чан Даоксин менән уҡыған дзэн оҫтаһы Помнанг менән килә, тик IX быуат уртаһында ғына киң таралыу ала [40]. 828 һәм 931 йылдарҙа илдә «Туғыҙ тау» тип аталған 9 дзен мәктәбе барлыҡҡа килә. Был туғыҙ мәктәп Сильсансан мәктәптәре була, Тоннисан, Каджисан, Чакульсан, Сонджусан, Саджасан, Свэйянсан, Поннимсан һәм Сумисан [41] һуңыраҡ Чоге исемен Ҡытайҙа Хуэйнэн йәшәгән тауҙан һуң ала (638—713), ул дзэндың алтынсы патриархы була[42].

Корёның һуңғы осоронда (918—1392) сон мәктәбе менән будда мәктәптәре араһында көсөргәнешлек тыуа, был мәктәптәр араһында үҙ-ара аңлашыуҙы яйға һалыу кәрәклегенә килтерә. Ошо уҡ осорҙа будда сангхаһы донъяуи күренештәрҙең буддизмға үтеп инеүе менән бәйле кризис кисерә, мәҫәлән, донъяуи эштәрҙә уңышҡа өлгәшеү өсөн күрәҙәлек итеү һәм доғалар инә. Ул осорҙоң төп фигуралары булып сон-оҫта Чиноуль (1158—1210) тора. Ул тауҙарҙа "самадхи һәм праджна йәмғиәте"нең тәртипле практиктарының һәм хвадха практикаһын үҫтергән сон-оҫта Чингак Хесимдың (1178—1234) яңы хәрәкәтен булдырған. Шулай уҡ 1346 йылда уҡытыусы Тэго Поу (1301—1382) тулыһынса Чоге ордены составындағы бөтә чань-будда мәктәптәрен берләштерә.

«Ҡануни» будда мәктәптәре менән ярышып, сон яйлап популярлыҡ яулай бара.[40] Ләкин неоконфуцианлыҡҡа ҡарата симпатиялы Чосон династияһы (1392—1910) осоронда буддизм Кореяла үҙенең өҫтөнлөгөн юғалта. Монахтарға бер нисә ҡәтғи сикләүҙәр индерелә, мәҫәлән, ҡалаларға йөрөү сикләнә, монастырҙар һаны һиҙелерлек кәмей [43]. Һөҙөмтәлә Хосеон осоро буддизмы сон һәм гйо мәктәптәренә ҡыҫҡартыла, ахыр сиктә бер сон мәктәбенә тороп ҡала. Был осорҙоң мөһим ваҡиғаһы булып дзэн оҫтаһы Сосан Хючкон (1520—1604) тарафынан буддизмды тергеҙеүҙе яҡлап яҙған трактакты тора[44]. Корея төньяҡта КХДР-ға һәм көньяҡта Корея Республикаһына бүленгәндән һуң, Төньяҡ Кореяла дини практика баҫтырыла[45],, ә Корея Республикаһында буддизм христианлыҡ менән ярыша [46]. Кореяла буддизмдың яңарыуы 1960-сы йылдарҙан башлана.[41] Хәҙерге ваҡытта сон Кореяла бер нисә эре монастырь үҙәктәрендә алып барыла. Кореяның ике төп будда мәктәбе — чоге-чжун мәктәбе (йәки Чоге ордены, ул Корея буддистарының күпселеген берләштерә[41], шул иҫәптән күп һанлы сон буддистары) һәм Лин-цзиҙың вариҫы булған остаз Тэго-чжун мәктәбенән алынған.[47] ХХ быуатта Чоге орденының иң билдәле вәкилдәренең береһе булып дзэн оҫтаһы Кусан Сыним тора (1908—1983).

1983 йылда корея дзэн оҫтаһы Сунь Санг тарафынан дхарма Корея дзэнының 77-се патриархы Ко Бондан ҡабул ителеп, Чогье орденынан сыҡҡан Кван-Ум халыҡ-ара дзэн мәктәбенә нигеҙ һалына. Ринзай мәктәбенә яҡын урынлашҡан был мәктәптә 2012 йыл аҙағында Америкала 35 дзэн үҙәге, Азияла һәм Австралияла 7 дзэн үҙәге, шулай уҡ Европала 53 дзэн үҙәге һәм шул иҫәптән Санкт-Петербургта һәм Дондағы Ростовта дзэн үҙәктәре бар[48].

Тикшеренеүсе В. Ю. Пореша фекеренсә, Көньяҡ Корея — XX быуат дауамында дзэн юғары ойоштороу һәм рухи позицияларын юғалтмаған берҙән-бер традицион ил. Корея дзэны эйәрсендәре, дзэн Кореяла Патриарх Хуэйнэн дзэн традицияларының иң «таҙаһы» һәм төп нөсхәһе булып тора, тип раҫлай [37].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ Написания: «дзэн» — по правилам транскрипции японских слов (системой Поливанова), «дзен» — часто встречающееся в русских текстах написание.
  2. ↑ Торчинов, 2002, с. 52
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Bodiford, 2012-04-17
  4. ↑ Дюмулен, 1994, с. 6
  5. ↑ Юсупова, 2007, с. 93
  6. ↑ Померанц, 1972
  7. ↑ Сафронова, 1989, л. 2
  8. ↑ 8,0 8,1 Жуковская, 1992, Дзэн
  9. ↑ Степанянц, 2011, с. 283
  10. ↑ Buswell, 1992, p. 21
  11. ↑ Маслов, 2004, с. 10
  12. ↑ Торчинов, 2002, с. 58
  13. ↑ Дюмулен, 2003, с. 61—62
  14. ↑ 14,0 14,1 Хамфриз, 2002, с. 17
  15. ↑ Хамфриз, 2002, с. 18
  16. ↑ Дюмулен, 2003, с. 62
  17. ↑ Торчинов, 2002, с. 53
  18. ↑ Торчинов, 2002, с. 58—59
  19. ↑ Главева, 2007, с. 693
  20. ↑ Судзуки, 1993, с. 20
  21. ↑ Судзуки, 1993, с. 334
  22. ↑ Торчинов, 2002, с. 22
  23. ↑ Пахомов, 2004, с. 179
  24. ↑ дзэн Архивная копия от 25 сентябрь 2015 на Wayback Machine // Ефремова Т. Ф. Большой современный толковый словарь русского языка (к версии ABBYY Lingvo х5). — М.: ABBYY, 2006/2011.
  25. ↑ Торчинов, 2002, с. 52—60
  26. ↑ Новый словарь русского языка появится в 2010 году. «Интерфакс». Тәүге сығанаҡтан архивланған 4 август 2012. 19 июль 2012 тикшерелгән.
  27. ↑ запрос: Дзэн. «Санкт-Петербургский государственный университет». 19 июль 2012 тикшерелгән.
  28. ↑ Маслов, 2004, с. 359
  29. ↑ Судзуки, 1993, с. 110
  30. ↑ Джо ди Фео, 2005, с. 66—67
  31. ↑ Торчинов, 2000, с. 194
  32. ↑ Тит Нат Хан, 2004
  33. ↑ Козловский, 1998, с. 61
  34. ↑ Козловский, 1998, с. 61—62
  35. ↑ Маслов, 2004, с. 67
  36. ↑ Пахомов, 2004, с. 119—120
  37. ↑ 37,0 37,1 Пореш, 2005, с. 299
  38. ↑ Жуковская, 1992, Буддизм во Вьетнаме
  39. ↑ Пучков, 1997, Махаяна
  40. ↑ 40,0 40,1 Волков, 1985
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Жуковская, 1992, Буддизм в Корее
  42. ↑ Buswell, 1992, p. 22
  43. ↑ Buswell, 1992, p. 23
  44. ↑ Cho, Sungtaek. Craig E.: 11 Chosôn period (1392—1910). Buddhist philosophy, Korean. «Routledge Encyclopedia of Philosophy» (1998). Тәүге сығанаҡтан архивланған 10 июнь 2013. 10 июнь 2013 тикшерелгән.
  45. ↑ Korea, North. «ЦРУ» (2013-06-05). 10 июнь 2013 тикшерелгән.
  46. ↑ Cho, Sungtaek. Craig E.: 12 Conclusion. Buddhist philosophy, Korean. «Routledge Encyclopedia of Philosophy» (1998). Тәүге сығанаҡтан архивланған 10 июнь 2013. 10 июнь 2013 тикшерелгән.
  47. ↑ Болтач, 2009, с. 92
  48. ↑ Zen Centers Kwan Um  (инг.). «Kwan Um School of Zen». Тәүге сығанаҡтан архивланған 19 ноябрь 2012. 11 ноябрь 2012 тикшерелгән.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Альбедиль М. Ф. Буддизм: религия без бога — СПб.: Вектор, 2013. — 256 б. — ISBN 978-5-9684-2072-5.
  • Ацев, Крум О влиянии чань-буддияма на средневековую ки­тайскую литературу // Буддизм и культурно-психологические традиции народов Востока / отв. ред. Н. В. Абаев — Новосибирск: Наука, 1990. — Б. 131—138. — 216 б. — ISBN 5-02-029372-5.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

commons: Дзэн Викимилектә
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Дзэн&oldid=1097609 ҡабул ителгән