Израиль битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Һайланған мәҡәлә}}
{{Дәүләт
| Башҡортса исеме = Исраил дәүләте
| Оригиналь исеме = {{lang-he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}}<br>{{lang-ar|دَوْلَة إِسْرَائِيل}}
| Эйәлек килеш = Израиль
| Флаг = Flag of Israel.svg
| Герб = Coat of arms of Israel.svg
| Гимн исеме = Ха-Тиква
| Аудио = Hatikvah instrumental.ogg
| Государственный строй = [[Парламент республикаһы]]
| Картала = Israel (orthographic projection).svg
| lat_dir = N
| lat_deg = 31
| lat_min = 47
| lat_sec = 0
| lon_dir = E
| lon_deg = 35
| lon_min = 13
| lon_sec = 0
| region = IL
| CoordScale = 
| Рәсми телдәр = [[иврит]]
| Бойондороҡһоҙлок датаһы = [[14 мая]] [[1948 год]]а ([[ияр|5 ияра]] 5708 года)
| тан бойондороҡһоҙлоҡ = [[Бөйөк Британия]]
| Баш ҡала = [[Иерусалим]]{{ref+|В соответствии с несколькими резолюциями ООН (в частности, резолюция [[ГА ООН]] № 194 от 11 декабря 1948 года), установлен статус [[Иерусалим]]а как муниципалитета, находящегося под международным управлением. Израиль провозгласил Иерусалим столицей в [[1949 год]]у после окончания [[Война за независимость Израиля|Войны за независимость]]. В [[1967 год]]у после [[Шестидневная война|Шестидневной войны]] Израиль аннексировал [[Восточный Иерусалим]] и объединил его с Западным в единое муниципальное образование, однако это объединение не признано ООН ([[Резолюция Совета Безопасности ООН 478]]). Посольства абсолютного большинства стран, имеющих дипломатические отношения с Израилем, расположены вне пределов Иерусалима, в основном в [[Тель-Авив]]е, [[Рамат-Ган]]е и [[Герцлия|Герцлии]]<ref name="Capital">{{cite web|url=http://www.knesset.gov.il/docs/eng/bengurion-jer.htm|title=Statements of the Prime Minister David Ben-Gurion Regarding Moving the Capital of Israel to Jerusalem|publisher=Сайт кнессета|accessdate=2019-01-09|archiveurl=http://archive.is/UY6Rd|archivedate=2014-07-09|lang=en}}</ref>.|group=комм.|name=Jerusalem}}
| Эре ҡалалар = [[Иерусалим]], [[Тель-Авив|Тель-Авив — Яффа]], [[Хайфа]]
| Идара итеү төрө = [[парламент республикаһы]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие = Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный = Етәкселәр проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место = М.|издательство = АСТ|год = 2017|страницы = 48|страниц = 96|isbn = 978-5-17-10261-4}}</ref>
| Должность руководителя 1 = Президент
| Руководитель 1 = 
| Должность руководителя 2 = Премьер-министр
| Руководитель 2 = 
| Должность руководителя 3 = Кнессет спикеры
| Руководитель 3 = [
| Должность руководителя 4 = Юғары суд рәйесе
| Руководитель 4 = 
| Территория буйынса урыны = 147 (143)
| Территория = 20 770 км²<ref group="комм.">Суверенная территория Израиля, сложившаяся в результате [[Война за независимость Израиля|Войны за независимость 1949 года]]. В этих границах Израиль признан большинством государств и ООН</ref>/22 072<ref group="комм.">Территория, на которую позже был распространён суверенитет Израиля, включая [[Восточный Иерусалим]] и [[Голанские высоты]]. Данное число используется в официальных документах Израиля, но, в связи с непризнанием аннексии ООН, не используется в международных документах</ref>
| % һыу өҫтө = 2
| Халҡы буйынса урыны = 97
| Халыҡ = {{рост}}8 972 000<ref name=cbs_2018_12_31>{{cite web|url=https://www.cbs.gov.il/he/mediarelease/pages/2018/%D7%90%D7%95%D7%9B%D7%9C%D7%95%D7%A1%D7%99%D7%99%D7%AA-%D7%99%D7%A9%D7%A8%D7%90%D7%9C-%D7%91%D7%A4%D7%AA%D7%97%D7%94-%D7%A9%D7%9C-%D7%A9%D7%A0%D7%AA-2019-2018-19.aspx|title=בפתחה של שנת 2019 כ-9.0 מיליון תושבים במדינת ישראל|publisher=[[Центральное статистическое бюро Израиля]]|accessdate=2019-1-10|archiveurl=http://archive.is/PiDEX|archivedate=2019-02-10 }}</ref>
| Этнохороним = израильтянин, израильтянка, [[израильтяне]]
| Иҫәп алыу йылы = 2018
| Халыҡ тығыҙлығы = 387
| Тығыҙлыҡ буйынса урыны = 18
| ЭТП (ҺАМП) = 333,351 млрд.<ref>{{cite web|url=http://databank.worldbank.org/data/download/GDP_PPP.pdf|title = Gross domestic product 2017, PPP|publisher = [[Всемирный банк|The World Bank]]|accessdate = 2019-01-09|description = ЭТП по ППС|lang = en}}</ref>
| ЭТП (ҺАМП)-ны иҫәпләү йылы = 2018
| ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны = 50
| Йән башына ЭТП (ҺАМП) = 38 262<ref>{{cite web |url = http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.CD?order=wbapi_data_value_2014+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=desc |title = GDP per capita, PPP (current US$) |publisher  = The World Bank |accessdate = 2019-01-09 |description = ЭТП по ППС на душу населения |lang = en}}</ref>
| Йән башына ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны = 34
| ЭТП (номинал) = 299,416 млрд.<ref>{{cite web|url=http://databank.worldbank.org/data/download/GDP.pdf|title=Gross domestic product 2015|publisher=The World Bank|accessdate=2017-03-02|lang=en}}</ref>
| ЭТП-ны (номинал) иҫәпләү йылы = 2015
| ЭТП (номинал) буйынса урыны = 34
| Йән башына ЭТП (номинал) = 35 728 (2015)<ref>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD/countries?order=wbapi_data_value_2014+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=desc|title=GDP per capita (current US$) |publisher=The World Bank|accessdate=2017-03-02|lang=en}}</ref>
| Йән башына ЭТП (номинал) буйынса урыны = 24
| КПҮИ = {{рост}} 0,903<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |lang=en |title=Human Development Indices and Indicators |year=2018 |accessdate=14 September 2018 |publisher=[[Программа развития ООН]] |description=Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН}}</ref>
| КПҮИ-ны иҫәпләү йылы = 2018
| КПҮИ буйынса урыны = 22
| КПҮИ-ны кимәле = <span style="color:#090;">очень высокий</span>
| Валюта = [[новый шекель]] <big>'''₪'''</big> ([[Общероссийский классификатор валют|ILS, код 376]])
| Домен = [[.il]]
| Телефон коды = 972
| Сәғәт бүлкәте = [[GMT+2]] (летом [[GMT+3]])
| Дәүләт дине =
}}

'''Израиль, Исраил''' ({{Lang-he|יִשְׂרָאֵל}}, {{Lang-ar|إِسْرَائِيل}}), рәсми — '''Исраил дәүләте''' ({{Lang-he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}} ''Мединат Исраэль'', {{Lang-ar|دَوْلَة إِسْرَائِيل}} ''иль Исра'Даулить'') — [[Яҡын Көнсығыш|Яҡын Көнсығыштағы дәүләт]], 2019 йылдың 1 ғинуарына халҡы {{Num|8972000|кеше}}, территорияһы — {{Num|22072|км²}}. Халыҡ һаны буйынса донъяла  95-се  һәм территорияһының ҙурлығы буйынса 148 урынды биләй.{{Переход|#Численность, расселение|1}}

[[Яҡын Көнсығыш]]та, [[Урта диңгеҙ]]ҙең көнсығыш яры буйында урынлашҡан. Төньяҡтан [[Ливан]], төньяҡ-көнсығышта — [[Сүриә]], көнсығыштан — [[Иордания]] һәм Иордан йылғаһының көнбайыш яры территорияһы менән, көньяҡ-көнбайышта — [[Мысыр]] һәм [[Ғәззә секторы]] менән сиктәш. {{Переход|#Географическое положение|1}} Баш ҡалаһы — [[Иерусалим|Йәрүсәлим]]{{ref+||group=комм.|name=Jerusalem}}. Дәүләт теле — [[иврит]], [[ғәрәп теле]] айырым статусҡа эйә. {{Переход|#Рәсми телдәр|1}}

Унитар дәүләт, парламентлы демократик республикаһы. {{Переход|#Государственное устройство|1}} 6 административ округҡа бүленә. {{Переход|#Административное деление|1}}

Йылдам үҫешкән иҡтисадлы индустриаль ил. [[Эске тулайым продукт|ТУЛАЙЫМ]] етештереү күләме 2015 йылда 300 миллиард [[АҠШ доллары|аҡш доллары]] (йән башына 36 мең аҡш доллары) тәшкил иткән<ref name="IMF">{{Cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=59&pr.y=7&sy=2012&ey=2019&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=436&s=NGDP%2CNGDPD%2CNGDPPC%2CNGDPDPC&grp=0&a=|title=World Economic Outlook Database, October 2016. Report for Selected Countries and Subjects: Israel|publisher=[[Международный валютный фонд|IMF]]|accessdate=2018-12-17}}</ref>. [[Кеше потенциалы үҫеше индексы|Кеше потенциалының үҫеш индексы буйынса илдәр исемлегендә]] 18-се урында тора: 0,894 индекс<ref name="КПҮИ-2015">{{Cite web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2015_human_development_report.pdf|title=Human Development Report 2015|publisher=Программа развития ООН|accessdate=2015-10-27}}</ref>. Аҡса берәмеге — израиль яңы шекеле. {{Переход|#Общее состояние, основные показатели|1}}

Израиль дәүләте 1948 йылдың 14 майында (5708 йылдың 5 июне) БМО Генераль Ассамблеяһының 1947 йылдың 29 ноябрендә ҡабул ителгән 181-се резолюцияһы нигеҙендә иғлан ителә.

Бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһына ярашлы, Израиль — йәһүд дәүләте. Шул уҡ ваҡытта Израиль — күп милләтле һәм демократик дәүләт, йәһүдтәр менән бергә башҡа этник төркөмдәр вәкилдәре — мосолман ғәрәптәр, христиан ғәрәптәр, друздар, [[бәҙүәндәр]], самариттәр, черкестар һәм башҡалар — диненә ҡарамай тиң хоҡуҡҡа эйә. Айырым алғанда друз һәм күсмә ғәрәптәр депутаттары, ғәрәп фирҡәһе һәм депутаттары Кнессетта урын алған. Израиль этномәҙәни күп төрлөлөгө менән айырыла. Илдең төп халҡы: 74,3 % — [[йәһүдтәр]], 20,9 % — [[ғәрәптәр]], 4,8 % — башҡа. {{Переход|#Халыҡ|1}}{{TOClimit|limit=3}}

== Этимология ==
Һуңғы өс мең йыл буйы «Израиль» һүҙе Израиль ере ({{Lang-he|אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל}}, ''Эрец-Исраэль'') һәм [[Йәһүдтәр|йәһүд халҡы]] тип аңлатыла. Был исемдең сығанағы булып Йәшәйеш китабы Книга Бытия) тора, унда Яҡуп пәйғәмбәр Аллаһ менән көрәшкәс Израиль исеменен ала: {{ВЗ2|И сказал: как имя твоё? Он сказал: Иаков. И сказал [ему]: отныне имя тебе будет не Иаков, а Израиль, ибо ты боролся с Богом, и человеков одолевать будешь|Быт|32:27|,28}}. Был һүҙең мәғәнәһен төрлөсә аңлаталар. Бер версия буйынса, был ''сара'' (идара итеү, көслө власҡа эйә булып, артыҡ биреү) , йәғни «юғарынан бирелгән власҡа эйә» тигәнде аңлата тип фаразлана. Башҡа мәғәнәһе — «Аллаһ Принцы» йәки «Аллаһ көрәше/алышы»<ref>{{Harvard citation no brackets|Wenham|1994}}</ref>. Һуңынан Яҡуптан барлыҡҡа килгән йәһүд халҡы «израиль балалары», «израиль халҡы» йәки «израиллеләр».

«Израиль» һүҙе тарихта беренсе тапҡыр Мернептах стелаһында, [[Боронғо Мысыр]] (беҙҙең эраға тиклем XIII быуат аҙағында) территорияһында, яҙылған була һәм халыҡты түгел, ә илде аңлатҡан<ref>{{Harvard citation no brackets|Barton|Bowden|2004}}.</ref>.

Хәҙерге дәүләт «''Мединат Исраэль''» ({{Lang-he|מדינת ישראל}} — Израиль дәүләте). Шулай  уҡ ''Эрец Исраэль'' (Израиль Ер)е, Сион, Йәһүдтәр иле тигән атамалар ҙа күҙ алдында тотола<ref>{{Cite news|title=Popular Opinion|url=http://www.jpress.nli.org.il/Olive/APA/NLI/?action=tab&tab=browse&pub=pls&_ga=2.123677698.884659569.1545163697-248128937.1545163697#panel=document|work=[[The Jerusalem Post|The Palestine Post]]|date=1947-12-07|pages=1|language=en}} {{Webarchive|url=https://archive.today/20190211212001/http://www.jpress.nli.org.il/Olive/APA/NLI/?action=tab&tab=browse&pub=pls&_ga=2.123677698.884659569.1545163697-248128937.1545163697%23panel=browse#panel=document |date=2019-02-11 }}</ref>. Ил бойондороҡһоҙлоғоноң беренсе көнәндә үк  дәүләт граждандарын билдәләү өсөн «израиллеләр» ( — «''исраэлим''») һүҙе ҡулланыла башлай. Тәүге тапҡыр ул рәсми рәүештә Израиль сит ил эштәре министры Моше Шарет сығышында ҡулланыла<ref>{{cite web|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,798687-2,00.html|work=[[Time]]|date=1948-05-31|title=On the Move|accessdate=2008-07-01|lang=en}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080406013437/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,798687-2,00.html |date=2008-04-06 }}</ref>..

== Тарих ==
Билдәле булыуынса, хәҙерге заман Израиль территорияһында тура баҫып йөрөүсе кеше йәшәй, уның эҙҙәре Убайдия ({{Lang-he|‏תל עובדיה‏}}, Тель-Овадия)<ref>{{публикация|статья|ссылка=http://www.nature.com/nature/journal/v299/n5881/abs/299344a0.html |заглавие=Evidence for earlier date of ′Ubeidiya, Israel, hominid site |автор=Repenning, C. A., and Fejfar, O. |издание=Nature |год=1982 |volume=299 |doi=10.1038/299344a0 |pages=344—347}}</ref> археологик ҡомартҡыһы территорияһында һаҡланып ҡалған. Яҡынса 200 мең йыл элек был төбәктә  неандерталецтар йәшәгән<ref name="krugpal">{{Кругосвет|title=Палестина}}</ref>, ә бер аҙҙан һуң бында хәҙерге заман кешеләре тибындағылар йәшәй башлаған: Мислие мәмерйәһендә (Кармель массивында) табылған ''Homo sapiens'' йәше 194-177 йыл тәшкил  итә<ref>{{cite web|url=https://phys.org/news/2018-01-scientists-oldest-modern-human-fossil.html |title=Scientists discover oldest known modern human fossil outside of Africa |website=Phys.org |date=January 25, 2018 |accessdate=2018-12-18}}</ref>.

Б. э. тиклем X—VIII быуаттарҙа был территория  натуфий мәҙәниәте ареалына ҡараған, унда иң беренсе тапҡыр бөртөклөләрҙе ҡуллана башлағандар<ref name="Eretz_hist">{{ЭЕЭ|15775|Израиль. Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Исторический очерк. Введение}}</ref>. Ошо урында яҡынса 9 мең йыл элек неолит революцияһы башланған һәм беренсе ауылдар барлыҡҡа килгән, шул иҫәптән боронғо Иерихон, Хананеи,  беренсе семит ҡәбиләһе бында яҡынса IV—III  мең йыллыҡта барлыҡҡа килгән. Киләһе 2-3 мең йыллыҡта был территория [[Боронғо Мысыр]] протекторатына ҡараған<ref name="Eretz_hist" />.

=== Иртә тарихы ===
[[Файл:1759_map_Holy_Land_and_12_Tribes.jpg|слева|мини|280x280пкс|Израилдең ун ике ырыуы йәшәүен күрһәткән 1759 йылдағы Фәләстин картаһы]]
Йәһүд халҡының һәм Израиль Еренең тарихы Библия патриархы [[Ибраһим|Авраам]] менән бәйле. [[Библия]]ға  ярашлы, Израиль ере Аллаһ тарафынан йәһүдтәргә вәғәҙә ителгән «Земля Обетованная» булып тора — йәһүд халҡының бөтә изге  урындары бында<ref>{{ЭЕЭ|11759|Земля Израиля (Эрец-Исраэль)}}</ref>. Библиялағы патриархтар тураһындағы риүәйәттәрҙә, бәлки, б. э. тиклемге 2 мең йыллыҡтағы ''иврим'' (хабиру) миграцияһы һәм Мысырға гиксостарҙың баҫып инеүе тураһында һөйләнәлер. Ибраһим тарихы иврим миграцияһының башланғыс осорона ҡарай, ә халыҡтарҙың күпләп күсеүе б. э. тиклемге XIII быуатта булып, был осорҙағы Ханаан бронза мәҙәниәте яңы мәҙәниәт менән алмашына <ref name="Eretz_hist"/>. Б. э. тиклем яҡынса 1200 йылда илдең яр буйына филистимдар үтеп инә(хәҙерге «палестиндар»). Йәһүдтәрҙең батша власының һәм Израиль, ә һуңғараҡ Йәһүдиә батшалығының барлыҡҡа килеүе б. э. тиклем Х быуатҡа ҡараған<ref name="krugpal"/>.

Был территория беҙҙең эраға тиклемге VIII быуаттан алып эҙмә-эҙлекле [[Ассирия]], [[Вавилон]], [[Әһәмәниҙәр дәүләте|әһәмәниҙәр империяһы]] (б. э. тиклемге 539-331 йылдарҙа) һәм Македония (б. э. тиклемге 331 йылдан алып) ҡулы аҫтында була. Б. э. тиклемге III—II быуаттарҙа эллиндарҙың Птолемей һәм Селевкидтар дәүләте составына инә<ref name="BRE_Pal">{{БРЭ}}</ref>. 142  йылда  Селевкидтар дәүләте Йәһүдиәнең бойондороҡһоҙлоғон таный һәм уны яһаҡ биреүҙән бушата, унда б. э. тиклемге 37 йылдарға тиклем Хасмонейҙар династияһы идара итә<ref>{{ЭЕЭ|15783|Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Исторический очерк. Эпоха Второго храма}}</ref>.
[[Файл:Masada_Roman_Ruins_by_David_Shankbone.jpg|мини|190x190пкс|Массад ҡәлғәһе янында рим лагеры]]
Беҙҙең эраға тиклемге 63 йылға тиклем Йәһүҙиә  [[Боронғо Рим|Рим вассалы]] була һәм шул исемдәге рим провинцияһына әүерелә. Бар-Кохба ихтилалы ваҡытында 135 йылда римлеләр йәһүдтәрҙе бик күп юҡ итә, тере ҡалғандарына Йәрүсәлимдә төпләнеү тыйыла һәм  Йәһүдиәне Сүриә Фәләстине тип иғлан итә<ref name="brit_palestine"><div>[https://www.britannica.com/place/Palestine Palestine]{{ref-en}} — ''[[Британская энциклопедия|Encyclopædia Britannica]] Online''. 2018 тикшерелгән 20 ноябрь.</div></ref>.

Рим империяһы 395 йылдан һуң  Көнбайыш һәм [[Византия империяһы|Көнсығышҡа]] ([[Византия империяһы|Византия]]) бүленә, шунан һуң  Фәләстин һуңғыһына күсә.  614-629 йылдарҙа Фәләстин Сәсәнидтарҙың фәләстин империяһы составына инә, шул саҡта улар Иерусалимды  өс йылға йәһүдтәр контроленә тапшыра, әммә артабан христиандарға кире ҡайтара<ref>{{ЭЕЭ|15784|Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Исторический очерк. Период римско-византийского владычества (70–638)}}</ref>. Фәләстин Византия империяһы власы аҫтына кире ҡайҡас, 629-630 йылдарҙа йәһүдтәр күпләп үлтерелә һәм ҡыуыла, был хәлдең башында Византия императоры Ираклий тора, төбәктә йһүдтәрҙең һаны был өс меңлек тарих осоронда минимумға етә һәм был ҡыйратылыу бер ваҡытта ла туҡталып тормай <ref name="history">{{Cite web|url=http://www.usd.edu/erp/Palestine/history.htm|publisher=The University of South Dakota|title=Palestine: History|date=2007-02-22|work=The Online Encyclopedia of the Roman Provinces|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20000621154528/http://www.usd.edu/erp/Palestine/history.htm|archivedate=2000-06-21}}</ref>. IХ быуатта йәһүд общиналары Тиверияла, ә киләһе ике быуатта  Рафах, Ғәззә, Мадждал, Яффа һәм Кесарияла барлыҡҡа килә<ref name="Claim">{{Cite web|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jewish-claim-to-the-land-of-israel|title=Pre-State Israel: Jewish Claim To The Land Of Israel|work=[[Еврейская виртуальная библиотека|Jewish Virtual Library]]|lang=en}}</ref>.

=== Урта быуаттар ===
636-640 йылдарҙа византия Фәләстинен ғәрәптәр яулай<ref name="Eleven_Arabs">{{ЭЕЭ|15785|Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Исторический очерк. Период арабского владычества (638–1099)}}</ref>. Киләһе алты быуат эсендә был территориялар Өмийәттәрҙән Ғәббәсиҙәргә, [[Тәре яуҙары|тәре йөрөтөүселәргә]] һәм кире күсеп йөрөй<ref name="brit_palestine"/>.
[[Файл:Akko-Citadel.jpg|мини|200x200пкс|Акко ҡәлғәһендәге рефекториум, XII быуат]]
Ҡыҫҡаса йәһүд энциклопедияһы Фәләстиндәге ғәрәп хакимлығы осорон дүрт осорға бүлә: илде баҫып алыу һәм үҙләштереү (638-660 йыл), Өмийәттәр династияһы (661-750), Ғәббәсиҙәр (750-969) һәм Фатимиҙар (969-1099)<ref name="Eleven_Arabs"/>. 1099 йылда тәре йөрөтөүселәр бында Йәрүсәлим кенәзлегенә нигеҙ һала, әммә 1187 йылда [[Сәләх әд-Дин|Сәләх-әд-дин]] Йәрүсәлимде ала, ә 1291 йылда тәре йөрөтөүселәрҙең һуңғы Акра ҡәлғәһе уға буйһона<ref>{{ЭЕЭ|15786|Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Исторический очерк. Период крестоносцев (1099–1291)}}</ref>.

=== Ғосман империяһы составында ===
Израиль биләмәләрен 1517 йылда ғосман төрөктәре  солтан [[Сәлим I]] етәкселегендә баҫып ала. Ул 400 йыл дауамында  [[Ғосман империяһы|Ғосман империяһының өлөшө булып һанала]]<ref name="brit_palestine"/>.

Ғосман империяһында йәһүдтәр «зимми» статусына эйә була — йәғни сағыштырмаса гражданлыҡ һәм дин ирке хоҡуғы менән файҙалана ала, әммә ҡайһы бер хоҡуҡтарҙан мәхрүм ителгән була (ҡорал йөрөтөргә, армияла хеҙмәт итергә һәм ат менеп йөрөргә хоҡуҡһыҙ була), йәһүдтәр шулай уҡ айырым һалым түләгән.

XVIII быуатта Европа алиялары Йәрүсәлимдә йәһүд динен һәм милләтен тергеҙеү өсөн мөһим бер хәрәкәт яһарға тырышып ҡарайҙар. 1700 йыл Европаның төрлө илдәрендә йәшәгән меңләгән йәһүдтәр етәкселәре раввин Иехуда Хасид (Йәһүҙә Хәсид)  менән бергә Йәрүсәлимгә килә. Әммә илгә килгән Хәсид тиҙ арала вафат була, ә община бурыстары күбәйеү арҡаһында тарҡала. Европанан килгән йәһүдтәр башлыса үҙҙәре өсөн изге булған — Хеврон, Цфат һәм Тверияла төпләнә<ref name="Eleven_Ottomans">{{ЭЕЭ|15788|Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Исторический очерк. Период османского владычества (1517–1917)}}</ref>.

1800 йылда [[Фәләстин]]дә  300 меңдән ашыу кеше йәшәй.  Христиандар халҡы (яҡынса 25 мең кеше) башлыса Назарет һәм Вифлеемда туплана, улар араһында 5 мең кеше йәһүд була. Ҡалған халыҡ  мосолмандар була, уларҙың  күпселеге сөнниҙәр<ref name="Eleven_Ottomans"/>.

Фәләстин халҡы [[1880 йыл]]да 450 мең кеше тәшкил итә; был һанға 24 мең йәһүд ингән, улар башлыса Йәрүсәлим ҡалаһында йәшәгән (ундағы 25 мең халыҡтың яртыһынан күберәген тәшкил итә), Цфатта (4 мең кеше), Тверияла (2,5 мең кеше), шулай уҡ Хевронда, Яффа һәм Хайфала йәһүдтәр күпләп йәшәй. Йәрүсәлим төбәктә иң ҙур ҡала булып китә<ref name="Eleven_Ottomans"/>.

==== Йәһүдтәртәрҙең Сионға ынтылышы һәм сәйәси сионизмдың барлыҡҡа килеүе ====
Диаспорала йәшәгән йәһүдтәр араһында һәр саҡ Сионға ҡайтыу теләге көслө була. Фәләстиндәге йәһүд общиналарының был теләге ситтән килгән йәһүд диндарҙары уйы менән көсәйтелә. XVI быуатта Цфатҡа [[Испания]]нан 14 мең йәһүд күсеп килә. Бындай  күсеү Беренсе алия тип атала, шул ваҡыттағы иң күпләп күсеү [[1881 йыл]]да башлана,  уны йәһүд халҡын тарихи тыуған иленә ҡайтарырға теләгән палестинофилдар етәкләй<ref name="Aliya">{{ЭЕЭ|11732|Государство Израиль. Алия}}</ref>.

Сәйәси сионизмға — Израиль йәһүдтәре дәүләтен төҙөү, үҙ ерҙәренә ҡайтыу маҡсатын ҡуйған кешеләр хәрәкәтенә нигеҙ һалыусы — Теодор Герцль<ref>{{Harvard citation no brackets|Kornberg|1993}}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|Herzl|1946}}</ref> була. [[1896 йыл]]да Герцль «Йәһүд дәүләте» тигән китап яҙа, унда буласаҡ йәһүд дәүләтен һүрәтләй. Бының киләһе йылында ул Беренсе бөтә донъя йәһүд конгресы менән етәкселек итә<ref>{{Cite web|url=http://www.jewishagency.org/israel/content/23396|publisher=[[Еврейское агентство|Jewish Agency for Israel]]|title=Chapter One: The Heralders of Zionism|accessdate=2007-07-12|lang=en|archiveurl=http://web.archive.org/web/20181210124104/http://www.jewishagency.org/israel/content/23396|archivedate=2018-12-10}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181210124104/http://www.jewishagency.org/israel/content/23396 |date=2018-12-10 }}</ref>.

Икенсе алия [[1904 йыл]]да Кишинев ҡыйратылыуынан һуң башлана. Уның барышында [[Фәләстин]]гә 40 мең йәһүд килә, 1914 йылда йәһүд ишувы Фәләстиндә 85 мең кешегә етә<ref name="Aliya"/>. Беренсе һәм Икенсе алия иммигранттарының күпселеген ортодоксаль йәһүдтәр тәшкил итә<ref>{{Harvard citation no brackets|Stein|2003}}</ref>, әммә улар менән бергә социалистар килә һәм кибуц хәрәкәтен нигеҙләй<ref>{{Harvard citation no brackets|Romano|2003}}</ref>.

=== Фәләстиндә британ мандаты ===
[[Файл:Map_of_Palestine_in_Russian,_a._1900.jpg|мини|331x331пкс|Фәләстин тарихи картаһы, 1900 йыл]]
[[Беренсе донъя һуғышы|Беренсе бөтә донъя һуғышы]] башланыу менән Синай-Фәләстин кампанияһы сиктәрендә британлылар ғосмандар менән һуғышҡан саҡта, 1917 йылдың ноябрендә, Бөйөк Британияның сит ил эштәре секретары Артур Бальфур артабан Бальфур Декларацияһы тип аталасаҡ документты сығара. Был документта «Британия «йәһүд халҡының Фәләстиндә милли тергеҙеленеүенә ҡаршы түгел» тип белдерә<ref>{{ЭЕЭ|10390|Бальфура Декларация}}</ref>.

1919-1923 йылдарҙа (Өсөнсө алия) Фәләстингә башлыса Көнбайыш Европанан 40 мең йәһүд килә. Был күскенселәр тулҡыны ауыл хужалығы алып бара белә һәм шуға күрә иҡтисадты үҫтеререргә мөмкинлек бирә. Изреэль һәм Хефер үҙәндәре һаҙлыҡтары ҡоротола һәм был ерҙәр ауыл хужалығы алып барыу өсөн яраҡлы ергә әйләнә. Был осорҙа Гистадрут профсоюздар федерацияһы ойошторола. Йәһүдтәрҙең иммиграцияһына  ҡаршы ғәрәптәр протест күрһәтә һәм был йәһүдтәрҙе ҡыйратыуға килтерә. Йәһүдтәр үҙҙәренең һаҡланыу саралары итеп йәһүд («Хагана») хәрби ойошмаһын барлыҡҡа килтерә<ref>{{harvnb|Scharfstein|1996|p=269}}</ref>.

1922 йылда Милләттәр лигаһы Бөйөк Британияға Фәләстиндә идара итеү мандатын бирә. Был мандат «илдә йәһүд милли йортон хәүефһеҙ ойоштороу өсөн сәйәси, административ һәм иҡтисади шарттар булдырыу» маҡсатында бирелгән тип аңлатыла<ref>{{cite web|url=http://www.fordham.edu/halsall/mod/1922mandate.html|publisher=Fordham University|title=League of Nations: The Mandate for Palestine, July 24, 1922|work=Modern History Sourcebook|accessdate=2008-07-05|lang=en}}</ref>. Мандат ғәмәлгә инеү менән Яффала ғәрәп болалары башлана, шунлыҡтан [[Бөйөк Британия]] йәһүд иммиграцияһын сикләргә мәжбүр була. Йәһүдтәр дәүләте буласаҡ территорияның бер өлөшө Трансиордания ойоштороу өсөн бирелә<ref>{{Harvard citation no brackets|Liebreich|2005}}</ref>.Был ваҡытта илдә башлыса ғәрәп-мосолмандар йәшәй, әммә иң ҙур ҡала, Йәрүсәлим, йәһүдтәрҙеке була<ref>{{Китап|ссылка=https://www.bjpa.org/content/upload/bjpa/a_su/A%20SURVEY%20OF%20PALESTINE%20DEC%201945-JAN%201946%20VOL%20I.pdf|автор=J. V. W. Shaw.|заглавие=A Survey of Palestine: Prepared in December 1945 and January 1946 for the Information of the Anglo-American Committee of Inquiry|volume=1|издательство=Government Printer, Palestine|pages=148}}</ref>. 1924-1928 йылдарҙа Дүртенсе алия башлана, Фәләстингә 85 мең йәһүд килә, һуңынан шуларҙың яҡынса 20 мең кешеһе илде ташлап китә<ref name="Aliya"/>.

1930-сы йылдарҙа [[Өсөнсө рейх|Германияла]] күтәрелгән нацистар идеологияһы Бишенсе алияны килтереп сығара, ул алия сиктәрендә Фәләстингә 250 мең немец йәһүдтәре килә. Был осор 1936-1939 йылдарҙа ғәрәп ихтилалы  һәм 1939 йылда [[Бөйөк Британия]] баҫтырып сығарған «Аҡ китап » менән тамамлана. Был йәһүдтәрҙең Фәләстингә иммиграцияһын юҡҡа сығара. Һәләкәттән ҡасҡан йәһүдтәрҙе башҡа илдәрҙә ҡабул итеүҙән баш тарталар, шунлыҡтан уларҙың Фәләстингә килеүен тыйыу уларҙы үлемгә дусар итеүгә тиң һанала<ref name="Aliya"/>. Иммиграцияны тыйыуҙы урап үтер өсөн «Моссад ле-Алия Бет» йәшерен ойшмаһы барлыҡҡа килә, был ойошма йәһүдтәрҙе һәләкәттән ҡотолдорорға ярҙам итә һәм уларға рөхсәтһеҙ Фәләстингә килергә мөмкинлек тыуҙыра<ref>{{Cite web|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/aliyah-bet-1939-1948|title=Immigration to Israel: Aliyah Bet (1939-1948)|lang=en|accessdate=2018-12-18}}</ref>. [[Икенсе донъя һуғышы]]<nowiki/>аҙағында Фәләстиндә йәһүд халҡы 33 % тәшкил итә (11 %- 1922 йылда)<ref>{{Cite web|url=http://www.mideastweb.org/palpop.htm|title=The Population of Palestine Prior to 1948|accessdate=2008-07-05|lang=en}} <br><br> {{Cite web|url=http://www.israelipalestinianprocon.org/populationpalestine.html|accessdate=2008-07-07|title=Population Statistics|lang=en}}</ref>.

=== Дәүләт булдырылыуы һәм тәүге йылдары ===
[[Файл:Declaration_of_State_of_Israel_1948_2.jpg|мини|226x226пкс|[[Давид Бен-Гурион]] Теодор Герцль портреты аҫтында Израиль бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә. [[14 май]], [[1948 йыл]].]]
[[1945 йыл]]дан һуң мандатлы власть менән йәһүдтәр ишувы араһында көсөргәнеш арта бара <ref>{{Harvard citation no brackets|Fraser|2004}}</ref>. Бер үк ваҡытта ғәрәптәр һәм йәһүдтәр өсөн ҡәнәғәтләндерерлек сара таба алмағанлыҡтан, [[1947 йыл]]да Британия хөкүмәт мандатынан баш тарта<ref>{{Cite web|url=https://unispal.un.org/DPA/DPR/unispal.nsf/0/2248AF9A92B498718525694B007239C6|publisher=United Nations|date=1949-04-20|title=Background Paper No. 47 (ST/DPI/SER.A/47)|archiveurl=http://archive.is/RTvyt|archivedate=2019-01-10}} {{Webarchive|url=https://archive.today/20190110134844/https://unispal.un.org/DPA/DPR/unispal.nsf/0/2248AF9A92B498718525694B007239C6 |date=2019-01-10 }}</ref>. Быға тиклем барлыҡҡа килгән [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы|Берләшкән милләттәр Ойошмаһы]] [[1947 йыл]]дың [[29 ноябрь|29 ноябре]]ндә Фәләстинде бүлеу тураһында план ҡабул итә. Был план буйынса Британияның Фәләстин менән идаралыҡ итеү мандаты ғәмәлдән сығарыу һәм Фәләстин территорияһында ике дәүләт: йәһүд һәм ғәрәп дәүләттәрен-төҙөү ҡарала.[[Иерусалим]] менән Вифлеем, БМО ҡарарына ярашлы, был ҡалаларҙың статусы өсөн конфликт килеп сыҡмаһын өсөн, халыҡ-ара контроле аша күҙәтеү аҫтында булырға тейеш була<ref name="krug_isra">{{Кругосвет|title=Израиль (страна)}}</ref>.

Йәһүд агентлығы БМО планын ҡабул итергә ҡарар сығара<ref>{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Facts+About+Israel/History/HISTORY-+Foreign+Domination.htm|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|title=History: Foreign Domination|date=2006-10-01|accessdate=2007-07-06|lang=en}}</ref>. Киреһенсә, [[Ғәрәп илдәре лигаһы|Ғәрәп дәүләттәре лигаһы]] һәм Юғары ғәрәп советы  Фәләстинде бүлеү тураһындағы БМО-ның ҡарарынан ҡәтғи рәүештә баш тарта<ref name="Bregman 2002">{{Harvard citation no brackets|Bregman|2002}}</ref> һәм был пландың  67 %  йәһүд булмаған күпселек халыҡ хоҡуғын боҙоу тип иҫәпләй. Бөтә ғәрәп лидерҙары был пландың тормошҡа ашырылыуына ҡаршы ҙур тырышлыҡ күрһәтергә вәғәҙә бирә, Ғәрәп илдәре лигаһы рәйесе Жәмәл әл Хөссәйени 1947 йылдың 24 ноябрендә былай тип янай: «Йәһүдтәр Фәләстиндең берәй генә өлөшөнә эйә булһа ла, ил ут һәм ҡан эсендә ҡаласаҡ»,<ref name="ЭЕЭ_раздел">{{ЭЕЭ|13236|Планы раздела Палестины}}</ref>.

[[1948 йыл]]дың [[14 май]]ында, Британия мандаты  тамамланыуға бер көн ҡалғанда, [[Давид Бен-Гурион]] БМО планына ярашлы Фәләстин территорияһында бойондороҡһоҙ йәһүд дәүләте төҙөүҙе иғлан итә. Бының икенсе көнөндә үк Ғәрәп дәүләттәре лигаһы Израилгә һуғыш иғлан итә һәм шунда уҡ биш ғәрәп дәүләте ([[Сүриә]], [[Мысыр]], [[Ливан]], [[Ираҡ]] һәм Трансиордания) яңы барлыҡҡа килгән илгә һөжүм итә, шулай итеп Израиль бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш башлана<ref name="npr">{{Cite web|url=http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html|publisher=National Public Radio|title=Part 3: Partition, War and Independence|accessdate=2007-07-13|date=2002-10-02|lang=en}}</ref>.

Бер йыл буйына барған хәрби хәрәкәттәрҙән һуң, [[1949 йыл]]дың июлендә, Мысыр, Ливан, Сүриә һәм Трансиордания араларында һуғышты туҡтатыу тураһындағы килешеү ҡабул ителә. Был килешеүгә ярашлы, Көнбайыш  Галилея һәм башта ғәрәптәргә тәғәйенләнгән диңгеҙ буйы тигеҙлегенән алып Йәрүсәлимгә тиклем территория коридоры йәһүд дәүләте контроленә бирелә, Йәрүсәлим ҡалаһы утты туҡтатыу һыҙығында торған Израиль һәм Трансиордания араһында бүленә. Был сик һыҙыҡ ваҡытлыса «Йәшел һыҙыҡ» тип атала{{sfn|Newman|1995|pp=4—9, 38—40}}.

[[1949 йыл]]дың [[11 май]]ында Израиль дәүләт булараҡ  БМО ағзаһы итеп таныла<ref name="UN">{{Cite web|url=https://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/0B3AB8D2A7C0273D8525694B00726D1B|publisher=The United Nations General Assembly|title=Two Hundred and Seventh Plenary Meeting|date=1949-05-11|accessdate=2018-12-28|lang=en}} {{Webarchive|url=https://archive.today/20190208124938/https://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/0B3AB8D2A7C0273D8525694B00726D1B |date=2019-02-08 }}</ref>. Ғәрәп дәүләте ойошторолмай; уның урынына [[Ғәззә секторы]]н Мысыр баҫып ала, ә Йәһүдиә менән Самарияның күп өлөшө, шулай уҡ Көнсығыш Иерусалим Трансиордания тарафынан аннексиялана<ref name="ЭЕЭ_раздел"/>.

[[Фәләстин]]дә 1948 йылда һуғыш башланғансы 750 меңгә яҡын ғәрәптәр йәшәгән була<ref name="ЭЕЭ_беженцы">.{{ЭЕЭ|15544|Израиль и палестинская проблема: Война 1948 г. и проблема беженцев}}</ref>.  Йөҙҙәрсә мең ғәрәптәр һуғыш барышында Фәләстиндәге<ref group="комм."><div>520 мең 900-гә тиклем кешене төрлө сығанаҡтарҙан цифр менән бирелгән, ҡайһы саҡ хаттин ашып; был йәһәттән академик кеүек мөһим фекер бар, һәм сәйәси даирәләренә.</div></ref> үҙ йорттарын БМО резолюцияһына ярашлы йәһүд дәүләте һәм ғәрәп дәүләте өсөн бүленгән ерҙәрен ташлап китә. Күпселек ғәрәп ҡасаҡтары Фәләстин территорияһының ҡалған өлөшөнә һәм башҡа сит илдәргә күсә. Израилдә барлығы 160 меңгә яҡын ғына ғәрәптәр ҡала<ref name="ЭЕЭ_беженцы" />.

[[Израиль]] һуғыштан һуң ғәрәп ҡасаҡтарына йәшәгән урындарына кире ҡайтырға рөхсәт итмәй, ә уларҙың был ерҙә тороп ҡалған мөлкәте Израиль дәүләте тарафынан конфискациялана. Был ваҡиға ғәрәп донъяһында  ''«ан-Накба»'' ({{Lang-ar|}}النكبة) — «Хисам» һәләкәте (Катастрофа) тип атала. Шул уҡ ваҡытта [[Йемен|Йәмән]], Мысыр, [[Ливия]], [[Сүриә]] һәм Ираҡта йәһүдтәргә ҡаршы демонстрациялар бара һәм  аяуһыҙ ҡырғын үткәрелә. Һөҙөмтәлә 800 меңдән ашыу йәһүд  ғәрәп илдәренән йәһүд дәүләтенә ҡасырға мәжбүр була<ref>{{Cite web|url=http://domino.un.org/unispal.nsf/9a798adbf322aff38525617b006d88d7/93037e3b939746de8525610200567883|title=General Progress Report and Supplementary Report of the United Nations Conciliation Commission for Palestine, Covering the Period from 11 December 1949 to 23 October 1950|accessdate=2008-08-02|publisher=The United Nations Conciliation Commission|date=23 октября 1950}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070603050907/http://domino.un.org/unispal.nsf/9a798adbf322aff38525617b006d88d7/93037e3b939746de8525610200567883 |date=3 June 2007 }} (U.N. General Assembly Official Records, Fifth Session, Supplement No. 18, Document A/1367/Rev. 1)</ref>. Был процесҡа Израиль яғы төбәктә халыҡтың күпләп алмашыуы тип ҡарай, сөнки ғәрәп-израиль биләмәһендә бынан ҡасып киткән 600 мең ғәрәп урынына 820 мең еврей ҡасаҡтары йәшәй башлай. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, ғәрәп-израиль конфликтының төп предметы һәр саҡ ғәрәп ҡасаҡтары яҙмышы ғына булып ҡала<ref>{{Cite web|url=http://web.mit.edu/cis/pdf/VanEvera_flashpointsinwar.pdf|publisher=Massachusetts Institute of Technology|accessdate=2007-09-11|title=Nature of the Flashpoint|work=Center for International Studies}}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|Reveron|Murer|2006}}</ref>.

1948, 1958 йылдарҙа Израиль халҡы 0,8 млн-дан 2 миллион кешегә тиклем арта<ref>{{Cite web|url=http://www1.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_01&CYear=2006|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|accessdate=2007-08-07|date=2006|title=Population, by Religion and Population Group}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930033403/http://www1.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_01&CYear=2006 |date=2007-09-30 }}</ref>. Иммигранттарҙың күбеһе ҡасаҡтар була һәм  уларҙың мөлкәттәре күпселек осраҡта булмай. Улар ваҡытлыса палаткалағы лагерҙарҙа  — «маабарот»тарҙа урынлаша. 1952 йылда ғына бындай палаткаларҙа 200 меңдән ашыу иммигрант йәшәй. Был кризисты хәл итеү маҡсатында Давид Бен-Гурион ГФР менән репарациялар тураһында килешеүгә ҡул ҡуя, әммә был Германия менән хеҙмәттәшлек итеү идеяһына бик күп йәһүд халҡы ҡаршы сыға<ref>{{Harvard citation no brackets|Shindler|2002}}</ref>.

=== Ғәрәп-Израиль конфликты ===

==== Ғәрәп-Израиль конфликтының дауамы ====
Израиль дәүләте төҙөлгәндән һуң да тиҫтә йылдар дауамында ғәрәп илдәре уның төҙөлөүен хаҡлы тип һанамай, ә ғәрәп милләтселәре — уны юҡ итергә саҡыра<ref>[http://encarta.msn.com/encnet/refpages/RefArticle.aspx?refid=761570433 Encarta — Six-Day War] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090606190807/http://encarta.msn.com/encnet/refpages/RefArticle.aspx?refid=761570433 |date=2009-06-06 }}</ref>.

[[1956 йыл]]да [[Израиль]] [[Мысыр]] национализациялаған Суэц каналын үҙ контролендә тоторға тырышҡан [[Бөйөк Британия]] һәм [[Франция]] союзына ҡушыла. Суэц көрсөгө сағында [[Синай ярымутрауы]] баҫып алынғас, Израиль [[АҠШ]] һәм [[СССР]] баҫымы аҫтында сигенергә мәжбүр була: [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] һәм [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] Израиль караптарына Суэц каналы аша  [[Ҡыҙыл диңгеҙ|Ҡыҙыл диңгеҙгә сығыуҙы гарантиялай]]<ref>{{Cite web|url=http://history.sandiego.edu/GEN/20th/suez.html|publisher=University of San Diego|title=The Suez Crisis|accessdate=2007-07-15|date=5 декабря 2005|lang=en}}</ref>.

[[1967 йыл]]да [[Мысыр]], [[Иордания]] һәм [[Сүриә]] дәүләттәре үҙ ғәскәрҙәрен Израиль сиктәренә килтерә, БМО-ның тыныслыҡ урынлаштырыусыларын ҡыуа һәм Израиль караптарын Суэц каналына индермәй, Ҡыҙыл диңгеҙгә лә сығармай. Мысыр президенты Нәсер үҙенең радио буйынса сығышында ғәрәптәрҙе Израиль дәүләтен диңгеҙгә сығарып ырғытырға саҡыра<ref>{{Cite web|url=http://www.vedomosti.ru/newspaper/article.shtml?2007/06/06/127037|title=Политэкономия: Шесть дней вечной войны|date=2007-06-06}}</ref>. Израиль етәкселеге быға ҡаршы превентив һөжүм хәрәкәте башлай, был тарихҡа Алты көнлөк һуғыш булып инеп ҡала<ref>{{Harvard citation no brackets|Smith|2006}}. «Nasser, the Egyptian president, decided to mass troops in the Sinai…casus belli by Israel.»</ref>. Израиль [[Синай ярымутрауы]]н, [[Ғәззә секторы]]н, Иордан йылғаһының Көнбайышын, Көнсығыш [[Йәрүсәлим]] менән Голан бейеклеген бик тиҙ баҫып ала.
[[Файл:Golda_Meir_03265u.jpg|мини|184x184пкс|Израиль премьер-министры Голда Меир]]
[[1973 йыл]]дың 6 октябрендә, Йом Киппурҙа (ҡиәмәт көнө) — йәһүд календарындағы изге көнөндә бөтә булған диндар йәһүдтәр [[синагога]]<nowiki/>ла булған саҡта, Сүриә һәм Мысыр Израилгә (Израиль хөкүмәте һуғышҡа бөтөнләй әҙер булмаған саҡта) көтмәгәндә һөжүм итә<ref>{{Cite web|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/october/6/newsid_2514000/2514317.stm|title=1973: Arab states attack Israeli forces|work=On This Day|accessdate=2007-07-15}}</ref>. Ҙур юғалтыуҙарға ҡарамаҫтан, һөжүм кире ҡағыла, ә израиль ғәскәрҙәре дошман территорияһында хәрби хәрәкәттәр башлай. Артабан тыныслыҡ тураһында килешеү төҙөлөүенә ҡарамаҫтан, Израиль премьер-министры Голда Меир отставкаға китә<ref>{{ЭЕЭ|11742|Государство Израиль. Исторический очерк}}</ref>.

[[1978 йыл]]да [[Мысыр]] президенты Әнүәр Сәҙәт Израилгә тарихи визит яһай. Был ваҡиға  ғәрәп дәүләттәренең Израилде дәүләт булараҡ таныуының беренсе аҙымы була<ref name="Bregman 2002"/>. 1979 йылдың 26 мартында Әнүәр Сәҙәт һәм [[Менахем Бегин]]  мысыр-израиль тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуя. Был килешеү буйынса Израиль [[Синай ярымутрауы]]н Мысырға кире ҡайтара һәм Фәләстин автономияһын барлыҡҡа килтереү тураһындағы һөйләшеүҙәрҙе башларға вәғәҙә бирә<ref>{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Peace%20Process/Guide%20to%20the%20Peace%20Process/Israel-Egypt%20Peace%20Treaty|title=Peace Treaty between Israel and Egypt March 26, 1979|accessdate=2018-11-13}}</ref>.

[[1982 йыл]]да Израиль [[Ливан]]дағы граждандар һуғышына ҡыҫыла, сөнки бында Израилгә һөжүм итергә әҙерләнеүсе Фәләстинды азат итеү ойошмаһы (ООП) төпләнгән була. Был операция  «Галилейгә тыныслыҡ» тип атала, һуңғараҡ, рәсми булмаған исеме — Беренсе Ливан һуғышы була<ref>{{Cite web|url=http://www.newsru.co.il/israel/21mar2007/second503.html|title=Комиссия решила назвать Вторую Ливанскую войну Второй Ливанской войной|work=[[NEWSru]]|date=2007-03-21|accessdate=2018-12-17}}</ref>. ООП боевиктары һәм етәкселәре Ливандан китергә мәжбүр була, Израиль 1985 йылда үҙ ғәсҡәренең күп өлөшөн Ливандан сығара, бары тик буфер зонаһы ғына 2000 йылға тиклем Израиль контроле аҫтында ҡала<ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/20060713/51314200.html|title=Ливано-израильское противостояние. История конфликта|date=2006-07-13|accessdate=2018-12-18}}</ref>.

[[1994 йыл]]да израиль-иордан тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйыла, был Израиль менән мөнәсәбәттәрен көйләгән икенсе ғәрәп иле була<ref>{{Harvard citation no brackets|Harkavy|Neuman|2001|p=270}}</ref>.

[[2006 йыл]]дың [[12 июль|12 июле]]ндә [[Сүриә]] менән [[Иран]]ға таянған ливандың «Хезболла» шәһиттәре ойошмаһы, Израиль территорияһындағы тораҡ пункттарына бер нисә ракета ата һәм израиль ғәсҡәрҙәре позицияларына һөжүм итә<ref>{{Cite web|url=http://www.npr.org/programs/morning/transcripts/2006/jul/060712.gradstein.html|title=Hezbollah Captures Two Israeli Soldiers|accessdate=2008-07-04|date=July 12, 2006}} <br><br> {{Cite web|title=Day-by-day: Lebanon crisis — week one|date=19 July 2006|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/5179434.stm|accessdate=2008-07-05}}</ref>, ике һалдатты әсирлеккә ала. Ошо хәрәкәт арҡаһында Икенсе Ливан һуғышыны башлана, Израиль был һуғышта «Хезболланы» көсһөҙләндерә алмай һәм БМО ҡыҫылғандан һуң хәрби операцияһын туҡтата<ref>{{Китап|ссылка=http://www.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a603003.pdf|автор=Kerch A. A.|заглавие=An Analysis of the Second Lebanon War and its Impact on United States Military Strategy|год=2010|место=Quantico, VA|издательство=U.S. Marine Corps Command and Staff College, Marine Corps University|pages=10—12}} <br><br> {{Cite web|url=https://www.israeldefense.co.il/en/content/second-lebanon-war-%E2%80%93-objectives-vs-results|title=The Second Lebanon War – Objectives vs. Results|author=Ivry D.|work=Israel Defense|date=2016-08-04|accessdate=2018-11-13}}</ref>.

==== Фәләстин ғәрәптәре менән мөнәсәбәттәр ====
[[Икенсе бөтә донъя һуғышы]] тамамланғандан һуң, Фәләстин ғәрәптәре һәм йәһүдтәр араһында йәнә низағ көсәйә. 1947 ноябрендә БМО-ның Фәләстинде икегә бүлеү планы ҡабул ителгәндән һуң улар араһындағы һуғыш киң масштаблы хәрәкәткә әйләнә. Был хәл Израилдең бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итеүе менән тамамлана. Шул уҡ ваҡытта фәләстин ҡасаҡтары проблемаһы килеп тыуа<ref name="ЭЕЭ_беженцы"/>.
[[Файл:Fadayun_attack_Tel_Mond.jpg|мини|300x300пкс|Һөжүмдән һуң, Тель-Мондо, 1956 йыл]]
Израилгә 1949 йылдан 1967 йылға тиклем Мысыр һәм Иордания оккупациялаған территорияларҙан фәләстин боевиктары («фидаиндар») һөжүм итеп тора, шул сәбәпле Израилдең 450-нән ашыу гражданы һәләк була<ref>{{Harvard citation no brackets|Gilbert|2005}}</ref><ref name="mfa000101">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/MFA-Archive/2000/Pages/Terrorism%20deaths%20in%20Israel%20-%201920-1999.aspx|title=Terrorism deaths in Israel - 1920-1999|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|date=1 January 2000|accessdate=2018-11-20}}</ref>.

Ғәрәп дәүләттәре [[1976 йыл]]да Алты көнлөк һуғыш ваҡытында еңелгәндән һуң,  Израиль бөтә Фәләстин территорияһын үҙ контроленә ала, был артабанғы ғәрәп радикализмына һәм терроризмына килтерә — Фәләстинды азат итеү ойошмаһы (ООП) эшмәкәрлеген әүҙемләштерә, ул «ҡораллы көрәш Тыуған илде азат итеүҙең берҙән-бер юлы» тип иғлан итә<ref>{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2005/03/13/magazine/13PALESTINIANS.html?pagewanted=2|title=The Interregnum|author=James Bennett.|work=[[The New York Times]]|date=March 13, 2005|accessdate=2018-11-03}} <br><br> {{Cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Foreign+Relations/Israels+Foreign+Relations+since+1947/1947-1974/33+The+Palestinian+National+Covenant-+July+1968.htm|title=The Palestinian National Covenant — July 1968|accessdate=2018-12-18}}</ref>. 1960 — 1970 йылдарҙа бөтә донъя буйынса фәләстиндәр израиллеләргә ҡаршы террор аса. Иң ҙур конфликттарҙың береһе [[1972 йыл]]да йәйге Олимпиадала [[Мюнхен|Мюнхендә була]], унда израиль атлеттары ҡулға алына һәм юҡ ителә<ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/spravka/20121023/905555515.html|title=Самые громкие теракты в мире|date=2012-10-21|accessdate=2018-11-03}}</ref>. 1970 йылда фәләстин хәрби ойошмалары Иордания монархияһын ҡолатырға тырыша, шунан һуң улар Иорданиянан сығарып ебәрелә һәм үҙ ойошмалары  эшмәкәрлектәрен Ливанға күсерә. Фәләстиндәр [[Ливан]]дағы граждандар һуғышына әүҙем ҡыҫыла һәм илдең көньяғында анклав ойоштора, был территориянан Израилгә террорлыҡ акттары яһай һәм күп кенә халыҡ-ара террорлыҡ акциялары үткәрә. Был Израиль армияһының [[Ливан]]ға. баҫып инеүенә килтерә. 1982 йылда ООП Ливандан [[Тунис|Тунисҡа ҡыуып сығарыла]]<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/science/2014/05/28_a_6051189.shtml|title=Куфия и флаг. Исполняется 50 лет Организации освобождения Палестины|author=Владимир Гелаев, Тимур Мухаматулин.|work=[[Газета.Ru]]|date=2014-05-28|accessdate=2018-11-03}}</ref>.

[[1987 йыл]]да Израиль власы менән был территориялағы халыҡ араһындағы низағ  Беренсе интифаданы (израиль идаралығына ҡаршы  ихтилал) барлыҡҡа килтерә. Уның барышында, 1987 йылдың ноябренән 1993 йылдың авгусына тиклем теракттарҙан 157 израиль гражданы һәләк була, шулай уҡ 4195 граждан яралана. ЦАХАЛ мәғлүмәт хеҙмәте мәғлүмәттәре буйынса 66 израиль хәрби хеҙмәткәре һәләк була, 4918 хәрби хеҙмәткәр яралана. Ошо алты йыл эсендә 808 Израиль хәүефһеҙлек хеҙмәткәре үлтерелә, 16 824 хеҙмәткәр яралана. Тағын да 985 фәләстин кешеһе ватандаштары тарафынан үлтерелә<ref>{{Cite web|url=https://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3687541,00.html|title=The Intifada|lang=en|date=2009-03-17|accessdate=2018-12-18}}</ref>. [[1991 йыл]]да Фарсы ҡултығындағы һуғыш ваҡытында бик күп фәләстин ғәрәптәре [[Сәддам Хөсәйен|Саддам Хөсәйен]] яҡлы була һәм Ираҡтың Израиль биләмәләрен ракета утына тотоуын сәләмләй<ref>{{Cite web|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D0CE7DB173EF93AA35751C1A967958260|title=After 4 Years, Intifada Still Smolders|date=1991-12-09|accessdate=2008-03-28|lang=en}}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|Mowlana|Gerbner|Schiller|1992}}</ref>.
[[Файл:Bill_Clinton,_Yitzhak_Rabin,_Yasser_Arafat_at_the_White_House_1993-09-13.jpg|слева|мини|200x200пкс|И. Рабин, Я. Арафат, Б. Клинтон «Осло килешеүенә» ҡул ҡуйыу тантанаһында, 1993 йыл]]
1991 йылдың октябрендә, [[Ираҡ]] еңелгәндән һуң, [[Мадрид]]та үткән Яҡын Көнсығыш буйынса халыҡ-ара конференцияла Иордан йылғаһының көнбайышында һәм [[Ғәззә секторы]]нда йәшәүсе фәләстин вәкилдәре тәүге тапҡыр ҡатнаша, [[1992 йыл]]да Израилдә Ицхак Рабин премьер-министр булғандан һуң, Израиль ғәрәп күршеләренә ҡарата компромисс сәйәсәте күрһәтә башлай<ref name="Bregman 2002"/><ref>{{Cite web|url=http://www.bc.edu/research/cjl/meta-elements/texts/cjrelations/resources/education/Israel_Palestine/cold_war_ends.htm|publisher=Boston College|title=From the End of the Cold War to 2001|accessdate=2007-07-16|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070625191031/http://www.bc.edu/research/cjl/meta-elements/texts/cjrelations/resources/education/Israel_Palestine/cold_war_ends.htm|archivedate=2007-06-25}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070625191031/http://www.bc.edu/research/cjl/meta-elements/texts/cjrelations/resources/education/Israel_Palestine/cold_war_ends.htm |date=2007-06-25 }}</ref>. [[1993 йыл]]да [[Вашингтон (Колумбия федераль округы)|Вашингтонда]] Рабин һәм ООП лидеры Ясир Арафат менән Билл Клинтон тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуя, был килешеү буйынса [[Фәләстин]] милли хакимиәте (ФМХ) барлыҡҡа килә, ул Иордан йылғаһының Көнбайыш ярындағы бер өлөшөн һәм [[Ғәззә секторы]]н үҙ контролендә тота<ref>{{Cite web|url=http://www.state.gov/p/nea/rls/22602.htm|publisher=[[Госдепартамент США|United States Department of State]]|title=Declaration of Principles on Interim Self-Government Arrangements|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20030823194850/http://www.state.gov/p/nea/rls/22602.htm|archivedate=2003-08-23}}</ref>. Быға яуап итеп ООП Израилде таный һәм террорсылар эшмәкәрлеген туҡтатырға бурыслы була<ref>{{Cite web|url=https://mfa.gov.il/MFARUS/ForeignRelations/PeaceProcess/Pages/BilateralPalestinians.aspx|title=Двусторонние переговоры. Израиль — палестинцы|publisher=Министерство иностранных дел Израиля|accessdate=2018-12-18}}</ref>.

Тыныс килешеү [[1994 йыл]]да башланып киткән  террорлыҡ акттары арҡаһында боҙола. Ицхак Рабин 1995 йылда һәләк була<ref>{{Cite web|url=https://www.haaretz.com/israel-news/oslo-accords-25-years/.premium-why-the-olso-peace-process-went-into-deep-freeze-1.6463126|title=Why the Oslo Peace Process Went Into Deep Freeze|author=Amos Harel.|work=[[Haaretz]]|lang=en|date=2018-09-07|accessdate=2018-12-18}}</ref>. Осло процесына ҡарата ышанысын юғалтыуға ҡарамаҫтан, 1990-сы йылдар аҙағында Израиль премьер-министры Беньямин Нетанияһу Хеврондан ғәскәрен сығара<ref name="Bregman 2002"/> һәм «Меморандум Вай-Ривер»ға ҡул ҡуя, был меморандум буйынса фәләстиндәргә үҙидара хоҡуғы киңәйтелеп бирелә<ref>{{Cite web|url=http://www.state.gov/p/nea/rls/22694.htm|title=The Wye River Memorandum|date=1998-10-23|lang=en}}</ref>.

[[2000 йыл]]дың июлендә [[АҠШ]] президенты Билл Клинтон ҡатнашлығында Кэмп-Дэвидта Израиль премьер-министры Эхуд Барак менән ФМХ етәксеһе Ясир Арафат араһында һөйләшеүҙәр үтә. Унда Б. Клинтон Иордан йылғаһының көнбайыш ярындағы территорияның 97 % һәм Ғәззә секторында Фәләстин дәүләтен төҙөү планын тәҡдим итә, әммә уны Арафат кире ҡаға<ref>{{Harvard citation no brackets|Gelvin|2005}}</ref>. Уңышһыҙ һөйләшеүҙәрҙән һуң фәләстин ғәрәптәре Әл-Аҡс Интифадаһын башлай, уның өсөн формаль сәбәп булып оппозиция лидеры Ариэль Шарондың Храм тауына барыуы тора<ref name="RIAN-Intifada">{{Cite web|url=https://ria.ru/20171212/1510785579.html|title=Первая и вторая палестинские интифады|publisher=РИА Новости|date=2017-12-12|accessdate=2018-12-18}}</ref>.

[[2001 йыл]]да Ариэль Шарон Израиль премьер-министры була. 2005 йылдың август — сентябрь айҙарында ул [[Ғәззә секторы]]нан бер яҡлы сығыу планын тормошҡа ашыра, был план һөҙөмтәһендә йәһүдтәрҙең тиҫтәләгән ултыраҡтары юҡҡа сығарыла һәм уларҙан 7000 кеше сығарыла. Ариэль Шарон шулай уҡ Израиль территорияһы менән Иордан йылғаһының көнбайыш ярында «хәүефһеҙлек ҡоймаһын» төҙөй башлай<ref>{{Cite web|title=West Bank barrier route disputed, Israeli missile kills 2|url=https://www.usatoday.com/news/world/2004-07-29-west-bank_x.htm|date=29 июля 2004|accessdate=2007-07-16}}</ref>.

Израиль ғәскәрҙәренең 2002 йылдың яҙында «Һаҡлағыс диуар» операцияһын үткәреүе билдәле кимәлдә террорлыҡ инфраструктураһын юҡҡа сығара, Әл-Аҡсы Интифадының масштабын түбәнәйтә, уның лидерҙары ла алмашына. 2004 йылда Израиль хәрби һауа көстәре [[Фундаментализм|исламлыларҙың фундаментал]]<nowiki/>ь хәрәкәте «Хамас»тың лидеры Ясин Әхмәт һәм Әбдел Рантисиҙы юҡ итәләр, ә шул уҡ йылдың ноябрендә Ясир Арафат<ref name="RIAN-Intifada"/> та вафат була. Шул уҡ ваҡытта Сдерот ҡалаһын һәм бойондороҡһоҙлоҡ алған Ғәззә секторын һәм уның тирәһендәге кибуцтарҙы ракета һәм миномет уты аҫтында тотоу даими күренешкә әйләнеп китә<ref>{{Cite web|url=http://www.iimes.ru/?p=11174|title=Ни размежевания, ни мира: Израиль и Сектор Газа пять лет спустя|publisher=[[Институт Ближнего Востока]]|date=2010-08-16|accessdate=2018-11-03}}</ref>.

«Бецелем» хоҡуҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, 2000 йылдың сентябренән алып 2008 йылдың декабренә тиклем Әл-Аҡсы Интифадаһы барышында  («Ҡойолған ҡурғаш» операцияһы ваҡытында) Израиль көстәре һәм граждандары тарафынан 4900-ҙән ашыу фәләстан кешеһе үлтерелә, тағы ла үҙ-ара көрәштә 700 самаһы фәләстин кешеһе үлтерелә<ref>{{Cite web|url=https://www.btselem.org/statistics/fatalities/before-cast-lead/by-date-of-event|title=Fatalities before Operation "Cast Lead"|publisher=[[Бецелем|B'Tselem]]|lang=en|accessdate=2018-11-01}} <br><br> {{Cite web|url=https://www.btselem.org/statistics/fatalities/during-cast-lead/by-date-of-event|title=Fatalities during Operation Cast Lead|publisher=B'Tselem|lang=en|accessdate=2018-11-01}} <br><br> {{Cite web|url=https://www.btselem.org/statistics/fatalities/after-cast-lead/by-date-of-event|title=Fatalities since Operation Cast Lead|publisher=B'Tselem|lang=en|accessdate=2018-11-01}}</ref>. Израиль мәғлүмәттәре буйынса, ошо уҡ осор эсендә фәләстин интифадаһын 1300-ҙән ашыу израиль һәм сит ил граждандары һәләк булған<ref>{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.il/mfa/foreignpolicy/terrorism/palestinian/pages/victims%20of%20palestinian%20violence%20and%20terrorism%20sinc.aspx#|title=Victims of Palestinian Violence and Terrorism since September 2000|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|lang=en|accessdate=2018-11-01}}</ref>.

[[2006 йыл]]да демократик һайлауҙар барышында «Хамас» хәрәкәтенең  Фәләстин закондар сығарыу советы еңеү яулай<ref>{{Cite web|url=http://www.lenta.ru/story/palestine/|title=ХАМАС возглавил Палестину|publisher=[[Lenta.ru]]|date=2009-01-01|archiveurl=http://web.archive.org/web/20090101055102/http://www.lenta.ru/story/palestine/|archivedate=2009-01-01}}</ref>, был хәрәкәтте күпселек илдәр [[Терроризм|террористик хәрәкәт тип таный,]] сөнки Хамас» етәкселеге, власҡа килгәс, быға тиклем ПНА тарафынан Израиль менән килешеүҙе танымай һәм боевиктарҙы ҡоралһыҙландырыуҙан баш тарта. Быға яуап итеп, [[Европа берлеге|ЕС]] һәм [[АҠШ]] хөкүмәттәре  ХАМАС-ҡа иҡтисади бойкот башлай<ref>{{Cite web|url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/international/newsid_5348000/5348190.stm|title=США: палестинское эмбарго отменять рано|publisher=[[Би-би-си]]|date=15 сентября 2006}}</ref>. Ҡораллы түңкәрелеш һөҙөмтәһендә 2007 йылдың июнендә «Хамас» Ғәззә секторында власты баҫып ала, унда ислам дәүләте төҙөү ниәте хаҡында белдерә. 14 июндә ПНА рәйесе һәм ФАТХ лидеры [[Мәхмүд Аббас]] хөкүмәтте таратыу тураһында иғлан итә, автономия территорияһында ғәҙәттән тыш хәл режимын индерә һәм бөтә власты үҙ ҡулына ала. Власть өсөн һуғыш тоҡаныу һөҙөмтәһендә «Хамас» бары тик Ғәззә территорияһында ғына үҙе позицияларын һаҡлап ҡала, шул уҡ ваҡытта Иордан йылғаһының көнбайыш ярында Мәхмүд Аббас яҡлылар власы һаҡлана<ref>{{Cite web|url=http://rus.newsru.ua/world/15jun2007/gospodstvo.html#2|title=Боевики «Хамас» добились господства в секторе Газа|date=2007-06-15|archiveurl=http://web.archive.org/web/20090316045923/http://rus.newsru.ua/world/15jun2007/gospodstvo.html|archivedate=2009-03-16}}</ref>.Ошо мәлдән алып «Хамас» етәкселеге һәм ПНА  тарафынан бер нисә тапҡыр, шул иҫәптән 2012 һәм 2017 йылда конфликт бөтөрөлөү һәм милли берҙәмлек хөкүмәтен формалаштырыу тураһында иғлан ителә<ref>{{Cite web|url=https://www.golos-ameriki.ru/a/palestinian-politics-1st-update-2012-02-06-138782844/250585.html|title=ФАТХ и ХАМАС договорились о формировании правительства национального единства|publisher=[[Голос Америки]]|date=2012-02-06}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181104010226/https://www.golos-ameriki.ru/a/palestinian-politics-1st-update-2012-02-06-138782844/250585.html |date=2018-11-04 }} <br><br> {{Cite web|url=https://ria.ru/world/20171012/1506712914.html|title=ФАТХ И ХАМАС уверены, что их соглашение будет прочным|publisher=РИА Новости|date=2017-10-12}}</ref>, әммә ҡаршылыҡтар бөтөрөлмәй ҡала<ref>{{Cite web|url=http://mignews.com/news/expert/070818_122140_46742.html|title=ХАМАС и ФАТХ обменялись упреками|date=2018-08-07}}</ref>.

Израиль [[2007 йыл]]дың октябрь айында [[Ғәззә секторы]]н «дошмансылыҡ дәүләт ойошмаһы» тип атай һәм уны өлөшләтә иҡтисади блокадаға тота<ref>{{Cite web|url=http://www.newsru.co.il/mideast/04sep2007/gaza_101.html|title=Три пути для Газы: блокада, «зачистка» или прекращение обстрелов|date=2007-09-04|accessdate=2018-12-16}}</ref>. Ошо ваҡыттан алып Ғәззә территорияһының һауа киңлектәрен һәм яр буйы райондарын, шулай уҡ ундағы халыҡтың башҡа илдәр менән сауҙа итеүен, секторҙан ситкә сығып йөрөүен үҙ контроле аҫтында тота<ref>{{Cite web|url=https://www.ochaopt.org/theme/gaza-blockade|title=Gaza Blockade|accessdate=2018-11-01}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181116094434/https://www.ochaopt.org/theme/gaza-blockade |date=2018-11-16 }}</ref>, бары тик  «Филадельфия коридоры» ғына (Ғәззә секторының Мысыр контроле аҫтында торған сиктәренән башҡа) улар контроле аҫтынан ҡотҡарыла<ref>{{Cite web|title=Египет разместит на границе с сектором Газа 5,000 полицейских|date=29 октября 2006|url=http://txt.newsru.co.il/mideast/29oct2006/egypt.html|accessdate=2008-07-21}} <br><br> {{Cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/5122404.stm|title=Profile: Gaza Strip|date=6 January 2009|accessdate=2018-11-01}}</ref>. Ер өҫтөндәге кәртәләрҙән тыш ер аҫты кәртәләре лә тотола. Был фәләстин боевиктары Израиль территорияһына тоннелдәр яһап инмәһен өсөн эшләнелә<ref>{{Cite web|url=https://www.middleeasteye.net/news/israel-building-sea-barrier-beach-north-gaza-strip-Lieberman|title=Israel begins work on sea barrier to tighten Gaza Strip blockade|date=28 May 2018|accessdate=2018-11-01}}</ref>. Ғәззә  секторын блокадалау сиктәрендә 2010 йылда Израиль Хәрби диңгеҙ көстәре ғәрәптәргә тип ебәрелгән гуманитар йөктәр тултырылған «Ирек флотилияһын»  «территориаль һыуҙарға» ингән ерҙә туҡтата, был халыҡ-ара киҫкен реакция тыуҙыра<ref>{{Cite web|url=https://lenta.ru/news/2010/05/31/manifestations/|title=В Европе, Азии и Африке прошли массовые антиизраильские выступления|date=2010-06-01|accessdate=2018-11-01}}</ref>.

Ғәззә секторындағы эске сәйәси хәл бик ныҡ  тотороҡһоҙ —  «Хамас» контроле аҫтында ул Израилгә ҡаршы ҡораллы һөжүм плацдармы булып ҡала. 2008 йыл аҙағында  — 2009 йыл башында Израиль бында киң масштаблы  «Ҡойолған ҡурғаш» сектор операцияһын үткәрә, әммә ул «Хамас» режимын бөтөрә алмай. Тағы ла Ғәззә секторында ике хәрби операция — «Болот таянысы» һәм «Ҡыйралмаҫ ҡая» (2012 һәм 2014 йылдарҙа) үткәрелә — улар ҙа шулай уҡ «Хамасты» бөтөрә алмай<ref>{{Мәҡәлә|автор=Eiland G.|заглавие=Operation Cast Lead: Civil-Military Processes and Results of the Campaign|ссылка=http://www.inss.org.il/he/wp-content/uploads/sites/2/systemfiles/adkanENG11_4%20_corrected_Eiland.pdf|язык=en|издание=Strategic Assessment|год=2009|номер=4|pages=7—12|volume=11}} <br><br> {{Китап|ссылка часть=http://www.inss.org.il/he/wp-content/uploads/sites/2/systemfiles/Operations%20Cast%20Lead,%20Pillar%20of%20Defense,%20and%20Protective%20Edge_%20A%20Comparative%20Review.pdf|часть=Operations Cast Lead, Pillar of Defense, and Protective Edge: A Comparative Review|автор=Siboni G.|заглавие=The Lessons of Operation Protective Edge|ответственный=Anat Kurz and Shlomo Brom (Eds.)|год=2014|место=Tel Aviv|издательство=Institute for National Security Studies|pages=27—36}}</ref>.

=== Дәүләт тарихында башҡа мөһим ваҡиғалар ===
1960-сы йылдар башында иң юғары вазифа биләгән, [[Аргентина]]ла йәшеренеп йәшәгән нацист енәйәтсеһе  Адольф Эйхманды Израильдең махсус хеҙмәттәре тота. Адольф Эйхман [[Икенсе бөтә донъя һуғышы]]нда  «Йәһүдтәр мәсьәләһен тулыһынса хәл итеү» проектының төп «архитекторы» һәм тормошҡа ашырыусыһы була. Уның судтағы эше европа йәһүдтәре һәләкәте масштабын  аңлауҙа мөһим этап булып тора һәм халыҡ-ара киң резонанс барлыҡҡа килтерә<ref>{{Cite web|url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/eichmann.html|title=Adolf Eichmann|accessdate=2007-09-18|lang=en}}</ref>. Эйхманға үлем язаһын сығарыу һәм уны Израилдә тормошҡа ашырыу ундай төр енәйәтткә сығарылған икенсе һәм һуңғы яза була (унан алда Израиль ялан суды тарафынан үлем язаһына  тарттырылған хәрби хеҙмәткәр һуңынан аҡлана))<ref>{{ЭЕЭ|13855|Смертная казнь}}</ref>.

[[1977 йыл]]да Израилдең эске сәйәси тарихында кнессетҡа һайлауҙар тора. Уның һөҙөмтәләре буйынса  [[Менахем Бегин]] етәкләгән «Ликуд» партияһы, күпселек тауыш йыйып, илдә тәүге тапҡыр «Авод» партияһын үҙ эсенә алған «Маар» блогын еңә. Шулай итеп [[Израиль]] дәүләте барлыҡҡа килгәндән алып был көнгә тиклем ил менән идара итеүсе партия еңелә. Был бер-береһе менән ярышыусы һул һәм уң блоктар араһында дәғәүәселекте арттыра, сөнки улар тышҡы сәйәсәт, дәүләттең һәм баҙарҙың иҡтисадҡа мөнәсәбәтенә һәм дин менән дәүләт араһындағы мөнәсәбәттәргә төрлөсә ҡарай{{sfn|Ханин|2014|с=22}}.

==== 1990-сы  йылдарҙағы күпләп репатриациялау ====
[[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]-ҙа [[Горбачёв Михаил Сергеевич|Михаил Горбачев]] власҡа килгәс һәм [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ хөкүмәте баҫымы аҫтында]] СССР-ҙан эмиграцияға сығыу еңелләшә. [[1989 йыл]]да СССР-ҙан Израилгә күпләп репатриациялау башлана. Шул иҫәптән репатрианттар һанының артыуына [[АҠШ]]-тың СССР-ҙан йәһүд ҡасаҡтарын ҡабул итеүен сикләтеүе арҡаһында килеп сыға, был антисемитизмға булышлыҡ итә<ref>{{ЭЕЭ|15421|Советский Союз. Евреи в годы перестройки}}</ref>.

1989-1990 йылдарҙа СССР-ҙан Израилгә 200 меңдән ашыу репатриант күсеп килә (35,6 мең кеше өсөн генә килә, 1990 йылдың декабрендә генә 35,6 мең кеше килә). 1991 йылдың башында репатриация темпы [[Фарсы ҡултығы]]ндағы һуғыш арҡаһында кәмей. Шуға ҡарамаҫтан СССР йәһүдтәре СССР [[СССР тарҡалыуы|тарҡалғандан һуң]] барлыҡҡа килгән яңы суверенлы дәүләттәрҙән 1992 йылдан 2000 йылға тиклем йыл һайын уртаса 46 меңдән алып 67 мең йәһүд һәм уларҙың ғаилә ағзалары Израилгә күсеп килә. Бөтәһе «Ҙур алия» осоронда Израилгә СССР-ҙан 1 млн-ға яҡын кеше күсеп сыға. Был репатриация менән бергә 1991 йылдың майында Израилдә «Соломон» операцияһы үткәрелә, уның барышында 15 мең эфиоп йәһүдтәре лә Израилгә күсеп килә. 2000 йылдар башында илдә элекке СССР-ҙан репатриация күләме кәмей бара. Мәҫәлән, 2003 йылда килем 12,5 мең кеше, улар Балтия һәм БДБ илдәренән Израилгә даими йәшәргә килеүселәр була<ref name="Aliya"/>. Репатрианттар 23 мең, 2005 йылда Израиль ҡабул иткән 23 мең репатрианттың  50 % элекке СССР-ҙан була<ref>{{Cite web|url=http://newsru.co.il/arch/israel/27dec2005/immigration.html|title=Репатриация из США и Франции растет, из СНГ — сокращается|date=27 декабря 2005|accessdate=2018-11-01}}</ref>. Репатриацияның яңы үҫеш темпы, атап әйткәндә, [[Рәсәй]] һәм [[Украина]]нан, киләһе ун йыллыҡта ғына әҙерәк арта<ref>{{Cite web|url=http://rus.delfi.lv/news/daily/abroad/rossiyane-i-ukraincy-obognali-evropejcev-po-tempam-repatriacii-v-izrail.d?id=46210023&all=true|title=Россияне и украинцы обогнали европейцев по темпам репатриации в Израиль|date=13 июля 2015|accessdate=2018-11-01}}</ref>.

Израилдә ҡайһы бер репатрианттар эшкә урынлаша алмай һәм улар Израилде ташлап сыға. Израилдең «Гаарец» гәзите мәғлүмәттәре буйынса 2007 йылда 100 меңдән ашыу репатриант БДБ илдәренә даими йәшәү урынына күсә, мәҫәлән, бары тик Мәскәүҙә генә 70 меңгә яҡын израиллеләр йәшәй<ref>{{Cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/gazeta016.php|title=Россия стремится вернуть своих эмигрантов|work=[[Демоскоп Weekly]]|date=10—31 декабря 2007|accessdate=2018-11-01}}</ref><ref name="Репатрианты из Израиля">{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/3591450|title=Репатрианты из Израиля|work=[[Коммерсантъ]]|date=2018-04-15|accessdate=2018-11-01}}</ref>.

== Дәүләт ҡоролошо һәм эске сәйәсәт ==

=== Башҡарма власы ===
[[Файл:Presidential_Standard_(Israel).svg|слева|мини|121x121пкс|Израиль президенты штандарты]]
Израиль — парламент республикаһы, дөйөм тауыш хоҡуҡлы демократик дәүләт<ref name="cia">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html|publisher=[[ЦРУ|CIA]]|work=The World Factbook|accessdate=2018-10-29|date=2018-10-23|title=Israel|lang=en}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181224211321/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html |date=2018-12-24 }}</ref>. Формаль дәүләт башлығы - президент<ref name="cia2">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2077.html|publisher=CIA|work=[[Всемирная книга фактов ЦРУ|The World Factbook]]|title=Field Listing — Executive Branch|accessdate=2007-07-20|date=19 июня 2007|lang=en}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080422215126/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2077.html |date=2008-04-22 }}</ref>, әммә уның министрҙар кабинеты башлығын раҫлау һәм тотҡондарҙы төрмәлә тотоу срокгын ҡыҫҡартыу йәки ярлыҡау тураһында тәҡдимдәр күрһәтеүҙән тыш башҡа вазифалары башлыса тантанаға ҡағыла<ref>{{Cite web|url=https://knesset.gov.il/lexicon/ru/president_ru.htm|title=Президент Израиля|work=Официальный сайт кнессета|accessdate=2018-10-29}}</ref>. 2007 йылда ҡабул ителгән закон буйынса президент [[кнессет]] тарафынан 7 йылға бер тапҡыр ғына һайланып ҡуйыла<ref>{{Cite web|url=http://www.president.gov.il/chapters/chap_3/_content_3_2_2_en.asp|title=Excerpts from the Basic Law: The President|accessdate=2008-07-23|lang=en}}</ref>. 2000 йылдан бирле уның вәкәләрттәр срогы барлығы ете йыл менән сикләнә; ә 1963-1998 йылдарҙа ул ике тапҡыр президент итеп биш йыл һайын һайланыу хоҡуғына эйә булған.

Премьер-министр хөкүмәт башлығы булып тора<ref name="cia2"/>, ғәмәлдә тороуының максималь срогы — 4 йыл, сираттағы кнессет һайлауҙарына тиклем дауам итә.«Хөкүмәт тураһында»төп законға ярашлы, Израиль Президенты Кнессетҡа һайлауҙар үткәндән һуң 7 көн үткәс, вәкәләтле сәйәси партияларҙың лидерҙары менән кәңәшләшеп, Кнессет ағзалары кабинетының бер ағзаһына, ғәҙәттә парламентта иң күп тауыш йыйған фракцияның етәксеһенә хөкүмәт формалаштырыу хоҡуғын тапшыра. Кандидат хөкүмәт коалицияһын йыя, үҙе йыйған кабинет составы вариантын иғлан итә һәм үҙе, әгәр ҙә кнессет депутаттарының күп тауышын йыя һәм ышаныс вотумына эйә була алһа, хөкүмәт башлығы тип һанала. Әгәр ҙә тауыш йыя алмаһа, Президент икенсе кандидатҡа һайлауҙарҙан һуң 42 көн эсендә хөкүмәт формалаштырырға мандат бирә. Әгәр был юлы ла хөкүмәт барлыҡҡа килмәһә, ҡабаттан һайлауҙар иғлан ителә<ref name="gov_law">{{Cite web|url=http://www.knesset.gov.il/laws/special/heb/yesod6.pdf|title=Закон «О Правительстве»|accessdate=2012-12-10|lang=he}}</ref>.

1996 - 2001 йылға тиклем премьер-министр граждандар тарафынан туранан-тура һайлана, хөкүмәт башлығын һайлау парламентҡа һайлауҙар менән параллель рәүештә үтә. Ошо ваҡыт эсендә Израиль граждандары өс тапҡыр туранан-тура премьер-министр һайлай, әммә 2002 йылда Ариэль Шарон, Израиль сәйәсәтенең  секторҙарға бүленеүенең көсәйеүен бөтөрөү маҡсатында был законды бөтөрөү тураһында закон үткәрә{{sfn|Ханин|2014|с=26—29}}.

=== Закон сығарыу власы ===
[[Файл:Knesset.jpg|мини|180x180пкс|[[Кнессет]] бинаһы]]
[[Кнессет]] — бер палаталы Израиль парламенты, 120 депутаттан тора<ref name="cia"/>. Процентлыҡ барьерын еңгән сәйәси партиялар (кнессетҡа 19-сы саҡырылыш һайлауҙарынан һуң 3,25 процент тәшкил итә) партиялар исемлеге буйынса дөйөм милли һайлауҙар һөҙөмтәһе күрһәткестәре буйынса пропорциональ рәүештә кнесетта урын бүлешә. Һәр дүрт йыл һайын парламент һайлауҙары  үткәрелә. Шулай уҡ айырым осраҡтарҙа кнессет үҙ вәкәләттәрен оҙайтыу тураһында ҡарар ҡабул итә ала<ref>{{Cite web|url=http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_beh.htm|publisher=[[Кнессет|The Knesset]]|accessdate=2018-11-13|title=The Electoral System in Israel|lang=en}}</ref>.

Кнессет бурыстарына закондар ҡабул итеү, (шул иҫәптән Төп закон), хөкүмәт эшмәкәрлеген күҙәтеү, министрҙар һәм башҡа вазифалы кешеләрҙе һайлауҙы раҫлау, шул иҫәптән президент һәм Дәүләт контролерын һайлауҙы раҫлау ҙа инә. Кнессет һәр депутатты тейелгеһеҙлек хоҡуғынан мәхрүм итә ала, президентты вазифаһынан ситләтә, Дәүләт контролеры һәм премьер-министрын эштән ситләтә, шулай уҡ хөкүмәткә ышанмау вотумын белдерә ала, бының өсөн 61 депутаттың тауышын алыу етә.

=== Суд власы ===
Израилдә өс кимәлдәге суд системаһы. Судтың түбәнге кимәлендә илдең күпселек ҡалаларында урынлашҡан мировой суд тора. Уларҙан юғарыраҡ округ суды тора, улар Израилдең алты округында урынлашҡан. Улар апелляция эштәрен ҡарай һәм  беренсе инстанция суды булараҡ эшләй. Өсөнсө, иң юғары кимәлдә — Юғары суд, ул [[Иерусалим|Йәрүсәлим]]дә урынлашҡан. Ул шулай уҡ ике роль үтәй, беренсенән, апелляциялар ҡарай, икенсенән, беренсе инстанция суды — Юғары Ғәҙеллек суды булып тора. Һуңғы ролде ул  граждандарҙың һәм граждан булмағандарҙың дәүләт власы ҡарарҙарына ҡаршы мөрәжәғәттәрен ҡарай<ref name="judiciary">{{cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Government/Branches%20of%20Government/Judicial/The%20Judiciary-%20The%20Court%20System|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|accessdate=2007-08-05|date=1 августа 2005|title=The Judiciary: The Court System|lang=en}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.bostonherald.com/news/opinion/editorial/view.bg?articleid=1030205|publisher=The Boston Herald|title=Israel’s high court unique in region|accessdate=2007-09-15|date=9 сентября 2007|lang=en}}</ref>.
Израиль үҙ ҡануниәт системаһына инглиз дөйөм ҡануниәте, граждандар закондары һәм йәһүд хоҡуҡтарын алған<ref name="cia"/>. Уның нигеҙләнгән системаһы ''stare decisis'' (прецедент) тип аталған һәм адверсариаль системаһы, был система буйынса суд алдына ике яҡ та дәлилдәр килтерергә тейеш. Суд асыҡлау эштәрен присяжныйҙар түгел, ә профессиональ судьялар алып бара<ref name="judiciary"/>. Никах һәм айырылышыу эштәре дини суды юрисдикцияһы аҫтында: уларҙы йәһүд, мосолман, христиан һәм друз  дини судтары ҡарай. Кнессеттың махсус комитеты, Юғары суд коллегияһы ағзалары һәм израиль адвокаттар коллегияһы яңы судьялар һайлау хоҡуғына эйә<ref>{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Facts+About+Israel/State/THE+STATE-+Judiciary-+The+Court+System.htm|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|accessdate=2011-02-22|date=1 октября 2006|title=The State — Judiciary — The Court System|lang=en}}</ref>.

Израиль Халыҡ-ара енәйәт суды составында тормай, сөнки ул халыҡ-ара сәйәси баҫымдан ҡурҡа<ref>{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/2000_2009/2002/6/Israel%20and%20the%20International%20Criminal%20Court|title=Israel and the International Criminal Court|publisher=Office of the Legal Adviser to the Israeli Ministry of Foreign Affairs|date=2002-06-30|lang=en|archiveurl=https://archive.is/20120604144815/http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/2000_2009/2002/6/Israel%20and%20the%20International%20Criminal%20Court|archivedate=2012-06-04}}</ref>.

=== Сәйәси партиялар ===
Израилдә сәйәси партиялар «һул» һәм «уң» партияларға бүленгән һәм уларҙың төп позицияларын, Европаның башҡа илдәренән айырмалы рәүештә социаль-иҡтисад мәсьәлә түгел, ә тышҡы сәйәси мәсьәләләргә ҡараштары билдәләй. Шулай ҙа дини һәм субэтник общиналарҙың хоҡуҡтары һәм улар менән дәүләт араһындағы мөнәсәбәттәр ҙә ҙур роль уйнай. Шунлыҡтан был ике партиянан тыш, дини һәм ғәрәп фирҡәләре лә бар{{sfn|Ханин|2014|с=17—18}}.

=== Хоҡуҡи система ===
1922 йылға тиклем төбәктә  Маджалл — [[Ғосман империяһы|ғосман]] кодификациялы хоҡуҡи система була (1869-1876). Бөйөк Британия мандаты хоҡуҡи системаһы 1922-1948 йылдарҙа ғәмәлдә була<ref>{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Government/Branches+of+Government/Judicial/Development+of+the+Law+in+Israel-+The+First+50+Yea.htm|title=Development of the Law in Israel - The First 50 Years|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|lang=en|accessdate=2018-11-13}}</ref>. 1980 йылда ҡабул ителгән Хоҡуҡ нигеҙҙәре законы Израиль хоҡуҡ системаһы бойондороҡһоҙлоғон британия хоҡуҡи системаһынан тулыһынса азат итә<ref name="Baglai">''Сит илдәрҙең конституцион хоҡуғы. '' Дөйөм редакцияһы аҫтында ағза-корреспондент [[Российская академия наук|РАН]], профессор [[Баглай, Марат Викторович|м. в. Баглай]], и. м. һәм ф. ю. энтин лейбо. М., 2008, стр 1023.</ref>.

[[1948 йыл]]да Израиль бойондороҡһоҙлоғо декларацияһы ҡабул ителә һәм шул йылдың 1 октябренән ул Израиль конституцияһы булараҡ та билдәле. Әммә юғары юридик документы булараҡ конституция Израилдә сығарылмай<ref name="konst">{{Cite web|url=https://knesset.gov.il/description/ru/mimshal_hoka_ru.htm|publisher=Государство Израиль|accessdate=2018-11-13|title=Кнессет в системе власти: Кнессет как учредительно — законодательный орган. Конституция}}</ref>. Ҡайһы бер израиль ғалимдары, Израиль дәүләтенең бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһын конституция сифатында ҡарарға мөмкин, тип иҫәпләй<ref name="Baglai"/>. Әммә Израилдең Юғары суды Бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһы конституция түгел тигән ҡарар ҡабул иткән<ref name="konst" />. Конституция ролен 1958 йылдан берәрләп ҡабул ителә башлаған һәм илдең төрлө хоҡуҡи сфераларына бағышланған Израилдең төп закондары уйнай<ref>{{Cite web|url=http://www.knesset.gov.il/description/ru/mimshal_yesod1_ru.htm|publisher=Государство Израиль|accessdate=2018-11-13|title=Кнессет в системе власти: Основные законы Государства Израиль}}</ref>.

Израиль хоҡуҡи системһының мөһим үҙенсәлеге — уның хоҡуғына йәһүд дини элементтарын индереү тора. Дини ҡануниәттең төп өлкәһе — шәхси статусы<ref name="Baglai"/>. Дини суд юрисдикцияһы аҫтында  (йәһүд, мосолман, христиан һәм друз диндәре) гражданлыҡ хәле акттары тураһындағы ([[Никах килешеүе|никах]], айырылышыу, ерләү) закондар тора{{sfn|Нойбергер|1997|страницы=84—86}}.

Израиль дәүләте өсөн был дәүләттең әле формалашмауына тиклем барлыҡҡа килгән закондары статус-квола үҙ кәүҙәләнешен тапҡан <ref name="StatusQuo" />:

* дин судының юрисдикцияһы һәр бер община ағзаларының шәхси статусына (никах һәм айырылышыу) тарала;
* [[Шаббат]] йәһүдтәр өсөн рәсми ял көнө булып тора;
* кашрут талаптарын барлыҡ хөкүмәт ашханаларында, шул иҫәптән хәрби, полиция һәм дауаханаларындағы ашханаларҙа, үтәү;
* дини мәктәптәрҙең автономиялы селтәре.

Галаха принциптары өлөшләтә иммиграция закондарына йоғонто яһай (ҡарағыҙ: Кире ҡайтыу тураһындағы закон)<ref name="StatusQuo">{{Cite web|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/israel-studies-an-anthology-religion-in-israel|title=Israel Studies An Anthology : Religion in Israel|author=Ilan Fuchs.|date=February 2016|accessdate=2018-12-18}}</ref>.
=== Кеше хоҡуҡтары ===
Израиль бойондороҡһоҙлоғо декларацияһы яңы барлыҡҡа килгән дәүләттең «иреклелек, ғәҙеллек һәм тыныслыҡ нигеҙҙәрендә ҡоролған булыуын иғлан итә… Дәүләт үҙенең бар граждандарына ла уларҙың ниндәй диндән, расанан һәм енестән булыуына ҡарамаҫтан тулы ижтимағи һәм сәйәси бер тиңлелекте бирә. Ул БМО Хартияһына[138] ярашлы рәүештә, граждандарға намыҫ һәм дин тотоу иреклеген, тыуған теле менән файҙаланыу хоҡуғын, белемгә һәм мәҙәниәткә хоҡуғын тулыһынса тәьмин итә»[138]. Шуға ҡарамаҫтан, Израилдә кеше хоҡуҡтары тураһындағы закон булмаған. Бары тик 1992 йылда ғына Израилдең ике төп законы — кеше ирке, уның мәшғүллек һайлау һәм кеше дәрәжәлелеге тураһындағы закон — ҡабул ителә, был закон нигеҙендә тулы ҡиммәтле хоҡуҡ тураһындағы билль төҙөлә[139]. Израилдең «Конституция революцияһы» халыҡ-ара академик түңәрәктәр араһында кеше хоҡуҡтары өлкәһендәге ҙур ҡаҙаныш булып һанала; әммә Израиль хөкүмәтенең ил башында уң-дини коалиция торған саҡта ҡабул ителгән ҡайһы бер закондары ныҡ тәнҡит утына тотола һәм Израилдең «Яҡын Көнсығыштағы берҙән-бер демократия» статусына эйә булып тороуы шик аҫтында тотола[140].

Вашингтонда төпләнгән, хөкүмәт ойошмаһы тип танылмаған Freedom House ойошмаһы үҙенең 2018 йыл өсөн отчетында Израилгә дөйөм 7 баһаның бары тик 2 баһаһын ғына ҡуя (баһа шкалаһы буйынса 1 — «иң ирекле ил» 7-гә тиклем — «иң әҙ ирекле ил»). Израиль сәйәси иреклек компоненты буйынса 1 баһа ала, граждандарҙың иреклелеге компоненты буйынса  3 баһаһын ала , был баһа 2017 йылда Израилгә бойкот кампанияһын яҡлаған ойошмаларҙың илдәге эшмәкәрлеген сикләтеү менән бәйле закондар сығарылыу арҡаһында ҡуйыла[141]. Ошо уҡ ваҡытта Израиль контроле аҫтында күп өлөшө торған Иордан йылғаһының көнбайышында, Freedom House рейтингында Израилгә 6 баһа  бирелә, ә сәйәси иреклек рейтингында 7 баһа (иң түбәнге, насар) баһа бирелә; кеше хоҡуҡтары һәм уның иреклелегенең ошондай күрһәткестә булыуының ғәйеплеләре итеп, беренсенән, Израиль яғының, икенсенән, Фәләстин милли администрацияһы властарының сәйәсәтен һанай[142]. «Репортёры без границ» ойошмаһы йыл һайын үткәргән пресса иреклелеге тураһындағы рейтингта [[Израиль]] 2018 йылда баһаланған 180 ил араһында 87-се урынды биләй. Израиль прессаһы (Яҡын Көнсығышта бик һирәк осраған хәл) ирекле тип йөрөтөлһә лә, уның рейтингын хәрби цензура, шулай уҡ фәләстин һәм сит ил журналистарының, бигерәк тә [[Ғәззә секторы]]ндағы хәлдәр тураһында яҙыусыларының, хоҡуҡтары боҙолоуы ныҡ түбәнәйтә[143].

== Йәһүдиә, Самария һәм Ғәззәләге сәйәсәттең тәнҡитләнеүе ==
Израиль дәүләтенең контролдә тотҡан территорияларындағы сәйәсәте йәмәғәтселек араһында киң резонанс һәм байтаҡ сәйәсәт эшмәкәрҙәренең, БМО, коммерцияһыҙ  көнбайыш фондтарының [144], [145] шулар араһында Amnesty International һәм Human Rights Watch[147] хоҡуҡ һаҡлау ойошмаларының тәнҡитен тыуҙыра. Ил эсендә хөкүмәт хәрәкәте «Бецелем»[148] хоҡуҡ һаҡлау ойошмаһы тарафынан тәнҡитләнә. Был ойошмаларҙың отчеттарында Израиль төрмәләрендә кешеләрҙе ғазаплау [149], фәләстинлеләрҙе граждандар хоҡуғынан мәхрүм итеү[150], фәләстинлеләрҙең йорттарын емереү[151], йәһүдтәрҙең ғәрәптәргә ҡарата агрессивлыҡ күрһәтеүе һәм израиль армияһының бындай хәлдәргә күҙ йомоп ҡарауы тураһында яҙыла[152].

Израилдең рәсми вәкилдәре раҫлауынса, БМО һәм хоҡуҡ һаҡлау ойошмалары кеше хоҡуғы мәсьәләләрендә Израилгә икенсел стандарттар аша ҡарай. Улар, Израиль — Яҡын Көнсығышта берҙән-бер демократик ил тип һаналһа ла, кеше хоҡуғын боҙоу тураһындағы тәнҡит был төбәктә бары тик Израилгә ҡағыла, тип әйтәләр[153]. Ә политолог Митчелл Бард израиль закондары ғәйепһеҙ кешене ҡулға алыуҙы тыя һәм ғәйепләнеүселәрҙең хоҡуҡтарын һаҡлай, ә суд власы хөкүмәттән бойондороҡһоҙ; Израилдә сәйәси тотҡондар юҡ, тип иҫәпләй[154].

== Тышҡы сәйәсәт ==
Төп мәҡәлә: Израилдең тышҡы сәйәсәте
[[Израиль]] 158 ил менән дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре урынлаштырған (һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, 2011 йылдың июлендә Көньяҡ Судан менән мөнәсәбәттәр урынлаштырылған) һәм уның 100-ҙән ашыу дипломатик миссиялары бар[155]. Ғәрәп дәүләттәре лигаһынан бары тик ике ил генә: [[1979 йыл]]дан алып [[Мысыр]] һәм [[1994 йыл]]дан алып [[Иордания]] менән - рәткә һалынған үҙ-ара мөнәсәбәттәр урынлаштырған. Хатта Мысыр режимы алмашыуы һәм власҡа «Братья-мусульмане» ойошмаһының килеүе лә ике ил араһындағы дипломатик мөнәсәбәттәрҙе түбәнәйтә, әммә уларҙы өҙмәй ҡалдыра[156]. Мавритания тулы ҡанлы дипломатик мөнәсәбәттәрҙе 1999 йылда барлыҡҡа килтерә, ләкин 2009 йылдың ғинуарында Израиль Ғәззә секторында үткәргән хәрби операция арҡаһында Израиль дәүләте менән сәйәси һәм иҡтисади мөнәсәбәттәрҙе туҡтата[157]. Ғәрәп хдәүләттәренең икәүһе: [[Марокко]] һәм [[Тунис]], Израиль менән 2000 йылдан алып дипломатик мөнәсәбәттәр урынлаштырған, ләкин Аль-Аҡсы интифадаһы арҡаһында дипломатик мөнәсәбәттәрен ваҡытлыса туҡтатып тора, шул уҡ ваҡытта Израилдең Омандағы сауҙа вәкиллеге ябыла[158]. Израиль закондары буйынса, [[Ираҡ]], [[Иран]], [[Ливан]], [[Сүриә]], [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] һәм [[Йәмән]] дошман дәүләттәр булып һанала һәм израиль граждандарына илдең сит ил эштәре министрлығының рөхсәтенән тыш был илдәргә барыу тыйылған[159]. [[1995 йыл]]дан алып Израиль Урта диңгеҙ бассейнындағы ете ил һәм НАТО илдәре араһындағы үҙ-ара килешеп эшләгән Урта диңгеҙ диалогы ағзаһы булып тора[160].

Ирандың Пехлеви династияһы идара иткән осорҙа Израиль менән дипломаик мөнәсәбәттәре була[161], ләкин Ислам революцияһынан һуң ул Израиль менән барлыҡ мөнәсәбәттәрен дә өҙә[162]. [[Төркиә]] һәм Израиль араһында 1991 йылға тиклем тулы дипломатик мөнәсәбәттәр булмай, 1949 йылдан алып, Төркиә Израилде танығандан һуң, улар араһында үҙ-ара мөнәсәбәттәрҙе урынлаштырыу өсөн тырышалар[163].Әммә  [[2009 йыл]]дағы Израилдең «Ҡойолған ҡурғаш» операцияһы һәм Израиль 2010 йылда «Азатлыҡ флотилияһын» баҫып алғандан һуң, [[2010 йыл]]да Төркиә менән Израилдең мөнәсәбәттәре насарая[164].

Израилдең иң яҡын союздаштары — [[АҠШ]], [[Бөйөк Британия]], [[Германия]] һәм [[Һиндостан]]. АҠШ Израилде ул барлыҡҡа килгәндең икенсе көнөндә үк де-факто таный — 1948 йылдың 15 майында[165], артабан Израиль АҠШ-тың НАТО-нан тыш төп союздашы статусын ала[166]. [[2018 йыл]]да Израилдәге АҠШ консуллығы [[Йәрүсәлим]]гә күсерелә, был латин америкаһы илдәре өсөн өлгө булып тора һәм уларҙың да үҙ вәкиллектәрен Йәрүсәлимгә күсерергә мөмкинлек бирә[167]. Израиль менән Германия араһындағы дуҫлыҡ уларға фән, белем биреү, хәрби партнерлыҡ, иҡтисади һәм мәҙәни хеҙмәттәшлек итергә мөмкинлек тыуҙыра.[168]. Һиндостан Израиль менән дипломатик мөнәсәбәттәрҙе 1992 йылда урынлаштыра һәм шул ваҡыттана алып Израиль менән хәрби һәи мәҙәни хеҙмәттәшлек итә[169]. Бөйөк Британия Израиль барлыҡҡа килгән мәлдә үк уның менән тулы дипломатиу мөнәсәбәттәр урынлаштыра, Израиль менән тығыҙ сауҙа итешә[170].

[[1995 йыл]]дан алып Израиль Евросоюздың ассоцияланған ағзаһы[165]. Үҙенең географик урынлашыуы һәм сәйәси ҡоролошо арҡаһында Израиль Урта диңгеҙ союзы проектында һәм Барселона евро-урта диңгеҙ хеҙмәттәшлеге проекты процесында актив ҡатнашыусы булып тора[171].

== Административ бүленеше ==
[[Файл:Округа_Израиля.PNG|справа|мини|388x388пкс|Израиль округтары]]
Израиль дәүләте 7 административ округҡа бүленеп, «мехозот» ({{Lang-he|מחוזות}}, ед «махоз»)  бүленгән — Үҙәк, Хайфа, Төньяҡ, Иерусалим, Көньяҡ, Тель-Авив һәм Самария һәм Йәһүдиә округтары. Улар аҫтында 15 бәләкәйерәк округтар — «нафот» ({{Lang-he|נפות}}; ед «наф») тора, был бәләкәй округтар үҙ сиратында 50 районға бүленгән<ref>{{cite web|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|title=Introduction to the Tables: Geophysical Characteristics|url=http://www.cbs.gov.il/shnaton53/download/st_eng01.doc|format=doc|accessdate=2008-07-04|lang=en}}</ref>. Шулай уҡ статистика маҡсатында илдә дүрт [[ҡала агломерацияһы]]: [[Иерусалим]] (халыҡ һаны 1,3 млн кеше 2017 йыл өсөн), [[Тель-Авив]] (3,9 млн), Хайфа (940 мең самаһы кеше) һәм Бәғәр-Шева (380 мең тирәһе бар)<ref>{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_25&CYear=2018|title=Населённые пункты, население и плотность на км², по городским агломерациям и избранным городам|publisher=ЦБС Израиля|date=2018-09-04|accessdate=2018-11-26|lang=he}}</ref>. Израилдең 15 ҡалаһында 100 меңдән ашыу кеше йәшәй. 2018 йылда шулар араһында иң ҙуры — Иерусалим, унда 800 меңдән ашыу халыҡ йәшәй; Тель-Авив икенсе урын (430 меңдән ашыу), Хайфа өсөнсө (265 меңдән ашыу) урынды биләй<ref>{{cite web|url=http://worldpopulationreview.com/countries/israel-population/cities/ |title=Population of Cities in Israel (2018) |website=World Population Review |accessdate=2018-11-26}}</ref>.

== Комментарий ==
{{примечания|group=комм.}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|4}}

{{Библиоинформация}}

{{Азия илдәре}}
{{Урта диңгеҙ буйы өсөн союз}}
{{Халыҡ-ара иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы}}
[[Категория:Израиль]]
[[Категория:Алфавит буйынса дәүләттәр]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]