Конфуций битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Конфуций''' — ({{ҡытайса|孔子|孔子|Kǒngzǐ|Кун-цзы}}, Чжэнчжан: {{МФА2|*|k|ʰ|l|o|ː|ŋ|ʔ|пробел|ʔ|s|l|ɯ|ʔ}}; һирәгерәк {{Китайский|孔夫子|孔夫子|Kǒngfūzǐ|Кун Фу-цзы}}, Чжэнчжан: {{МФА2|*|k|ʰ|l|o|ː|ŋ|ʔ|пробел|pa|пробел|ʔ|s|l|ɯ|ʔ}}; ''Confucius'' тип латинлаштырылған {{sfn|Phan|2012|p=170}}; яңғыҙлыҡ исемдәр 孔丘 ''Кун Цю'' и 孔仲尼 ''Кун Чжунни'' {{sfn|Chin|2007|p=2}}, {{ДатаРождения|||-551}} тирәһендә, {{МестоРождения|Цюйфу}} — {{ДатаСмерти|||-479}} тирәһендә, {{МестоСмерти|Цюйфу}}{{sfn|Riegel|2012}}) — боронғо аҡыл эйәһе һәм [[Китайская философия|Ҡытай философы]]. Уның тәғлимәттәре   [[Китай|Ҡытай]] һәм [[Восточная Азия|Көнсығыш Азия]] тормошонда тәрән эҙ ҡалдыра, [[конфуцианлыҡ]] булараҡ билдәле булған философия системаһы нигеҙенә әйләнә. Конфуций тәүге университетҡа нигеҙ һала һәм төрлө кенәзлектәрҙә яҙылған йылъяҙмаларҙы тәртипкә килтерә. Конфуцийҙың кенәз, чиновник, яугир һәм крәҫтиәндәрҙең тәртибе ҡағиҙәләре тураһындағы тәғлимәте, Ҡытай менән Һиндостанда Будданың тәғлимәте нисек киң таралған булһа, шул кимәлдә уҡ таралыу ала. Ысын исеме — Кун Цю (孔丘 Kǒng Qiū), ләкин әҙәбиәттә йыш ҡына Кун-цзы, Кун Фу-Цзы («учитель Кун»{{sfn|Rainey|2010|p=1}}{{sfn|Phan|2012|p=170}}) йәки ябай ғына итеп Цзы — «Уҡытыусы» тип алына. 20 йәштән саҡ ҡына өлкәнерәк сағында уҡ ул [[Ҡытай|Ҡытайҙың]] тәүге профессиональ [[педагог]]ы булараҡ таныла. Ул кешелекте кеше сифаттарына өйрәтә.

Легизм еңгәнгә тиклем, Йөҙ мәктәп исеме аҫтында билдәле булған осорҙа, Конфуций мәктәбе Һуғышыусы батшалыҡтарҙың интеллектуаль тормошонда бик күп йүнәлештәрҙең береһе генә була. Цин ҡолатылғас ҡына тергеҙелгән конфуцианлыҡ дәүләт идеологияһы статусына еткерелә һәм, ваҡытлыса ғына буддизм һәм даоцизмға юл ҡуйып, ХХ быуат башына тиклем һаҡлана. Был Конфуций фигураһын ҙурлауға, уны дини пантеонға әйләндереүгә килтерә.

== Биографияһы ==
Конфуций [[Шулян_Хэ#.D0.A0.D0.BE.D0.B4.D0.BE.D1.81.D0.BB.D0.BE.D0.B2.D0.BD.D0.B0.D1.8F|затлы Кун нәҫеле]] вариҫы була. Уның урта быуатта Ҡытай авторҙары тарафынан бик яҡшы итеп өйрәнелгән нәҫел тамыры Вэй-цзы исемен йөрөткән, тоғролоғо һәм ғәййәрлеге өсөн Сун батшалығы һәм шуға ярашлы [[чжу хоу]] титулы бирелгән [[Чжоу_(династия)|Чжоу]] [[Чэн-ван|Чэнь-ван]] династияһы императорының тоғро вариҫына барып тоташа. Әммә быуындар алмашыныуы менән Конфуций нәҫеле элекке йоғонтоһон юғалта һәм ярлылана; уның Му Цзинфу исемле ҡарт олатаһына тыуған кенәзлеген ҡалдырырға һәм сит ерҙәрҙә, [[Лу (царство)|Лу]] батшалығында төпләнергә тура килә{{sfn|Переломов Л.С. Конфуций|1993|с=43}}.

Конфуций 63 йәшлек хәрби хеҙмәткәр [[Шулян Хэ]] (叔梁纥, Shūliáng Hé) һәм Янь Чжэнцзай (颜征在 Yán Zhēngzài) исемле ун ете йәшлек әсир ҡыҙҙан тыуа. Буласаҡ философтың атаһы уға йәш ярым булғанда вафат була. Конфуцийҙың әсәһе Янь Чжэнцзай һәм атаһының ике өлкән ҡатыны араһындағы мөнәсәбәт бик көсөргәнешле була, сәбәбе — малай таба алмаған өлкән ҡатынының иренә малай табып биргән йәш ҡатынға ҡарата асыуы, ул осорҙа ҡытай ир-егеттәре өсөн ғаиләлә малайҙың булыуы бик мөһим була. Сибек һәм сирләшкә малай (уны Бо Ни тип атайҙар) тапҡан икенсе ҡатыны ла йәш әсәне күрә алмай. Шуға күрә лә Конфуцийҙың әсәһе, улын алып, йорттарынан сығып китә һәм тыуған яғына [[Цюйфу]] ҡалаһына ҡайтып урынлаша, әммә ата-әсәһенә ҡайтмайынса үҙаллы йәшәүҙе хуп күрә.{{sfn|Переломов Л.С. Конфуций|1993|с=45-48}}.

Ғаилә ярлылыҡта йәшәгәнлектән, Конфуцияға кесе йәштән үк бик күп эшләргә тура килә. Әммә әсәһе, Янь Чжэнцзай, улына уның атаһының һәм уның бынан алдағы нәҫеленең бөйөк эштәре тураһында һөйләр була. Шулай итеп, Конфуцийҙа уның нәҫеле лайыҡ булған юғары урынды яуларға тейешлеге тураһындағы фекере нығығандан-нығый бара, шуға ла ул үҙ алдына белем алыу менән шөғөлләнә, иң тәүге сиратта — ул ваҡыттағы һәр Ҡытай аристократына кәрәкле [[Шесть_искусств_китайского_аристократа|сәнғәтте]] өйрәнә. Уғата тырышып уҡыуы үҙ емештәрен бирә һәм Конфуцийҙы [[Лу (царство)|Лу]] батшалығының Цзи кланында (Көнсығыш Ҡытай, хәҙерге Шаньдун провинцияһы) келәттәрҙе тикшереүсе (игенде ҡабул итеү һәм үлсәп ебәреп тороу өсөн яуаплы чиновник) итеп ҡуялар{{sfn|Dubs|1946|p=275–276}}, шунан һуң малдар өсөн яуаплы чиниовник була ул. Ул мәлдә буласаҡ фәйләсүфҡа — тикшеренеүселәрҙең фаразы буйынса — 20 - 25 йәш тирәһе була. Ул 19 йәшендә өйләнә, Ли исемле улы була{{sfn|Переломов Л.С. Конфуций|1993|с=49-56}}.

Был осорҙа [[Чжоу]] империяһы бөтөүгә табан бара: император власы һанға һуғылмай, патриархаль йәмғиәт тарҡалыуға дусар ителә, һәм затлы нәҫел урынына ябай чиновниктарҙы үҙ тирәһенә йыйған айырым батшалыҡтар хакимдары килә. Ғаилә-клан бүленешенең боронғо нигеҙҙәренең емерелеүе, үҙ-ара талаш-тартыш, чиновниктарҙың һатылыуы һәм ҡомһоҙлоғо, ябай халыҡтың бөлгөнлөккә төшөүе һәм ыҙа сигеүе — йәмғиәттең боронғолоҡто һаҡларға тырышҡан вәкилдәрендә ҡырҡа тәнҡит тыуҙыра.

Дәүләт сәйәсәтенә йоғонто яһай алмаясағын аңлағандан һуң Конфуций отставкаға китә һәм уҡыусылары менән бергә Ҡытай буйлап сәйәхәт итә башлай. Сәйәхәте барышында ул үҙенең идеяларын төрлө өлкәләр хакимдәрына еткерергә тырыша. Яҡынса 60 йәшендә Конфуций өйөнә ҡайта һәм ғүмеренең һуңғы йылдарында яңы уҡыусыларына белем биреү, шулай уҡ ''[[Ши-цзин]]'' (Йырҙар Китабы), ''И цзин'' ([[Үҙгәрештәр Китабы]]) һәм башҡа элек яҙған әҙәби хеҙмәттәрен системаға һалыу менән шөғөлләнә.
Конфуцийҙың уҡыусылары остазының әйткән фәһемле һүҙҙәре һәм әңгәмәләре буйынса «[[Лунь Юй]]» («Әңгәмәләр һәм фекерҙәр») китабын баҫтырып сығара, ул конфуцианлыҡты хөрмәт иткән китап була (Конфуцийҙың тормош сәхифәләре араһында уның улы Бо Юй 伯魚 иҫкә алына, икенсе төрлө уны Ли 鯉 тип тә йөрөтәләр; биографияһының ҡалған мәлдәре күбеһенсә Сым Цяндың «Тарихи яҙмаларында» урын ала).

[[Чуньцю (хроника)|Чуньцю]] («Яҙ һәм Көҙ», Лу еренең беҙҙең эраға тиклем 722 йылдан 481 йылға тиклемге осоро йылъяҙмаһы) китабын ғына Конфуцийҙың классик әҫәре тип атарға мөмкин; артабан бәлки ул  [[Ши-цзин]]ды («Шиғырҙар китабы»н) мөхәррирләгәндер, тигән фекер ҙә йәшәй. Ҡытай ғалимдары Конфуцийҙың 3000 шәкерте булған, шуларҙың 70-е — иң яҡыны тип иҫәпләһә лә, ғәмәлдә 26 шәкертенең генә исемдәре билдәле; [[Янь-юань]] иң яратҡан шәкерте булған. [Цзэн-цзы]] һәм [[Ю Жо]]ны ла ул үҙенә яҡын тартҡан (см. [[:en:Disciples of Confucius]]).

== Тәғлимәте ==
{{main|Конфуцианство}}
Конфуцианлыҡты йыш ҡына [[дин]] тип атаһалар ҙа, унда ғибәҙәтханалар институты юҡ, уның өсөн [[Теология|теология]] мәсьәләләре мөһимерәк. Конфуцианлыҡ этикаһы дингә бәйләнмәгән. Конфуцианлыҡтың идеалы — боронғо өлгө буйынса һәр шәхестең билдәле бер тәғәйенләнеше булған гармоник үҫешкән йәмғиәт булдырыу. Гармоник йәмғиәт тоғролоҡ (''чжун'', 忠) идеяһында ҡорола. Конфуций [[этика|этиканың]] алтын ҡағиҙәһен уйлап таба: «Үҙеңә теләмәгәнде, кешегә ҡарата ҡулланма».

== Кешелекле кеше сифаттары ==
# Кешелеклелек
# Ғәҙеллек
# Йолаларға тоғролоҡ
# Аҡыллылыҡ
# Эскерһеҙлек

== Көнбайыш Европала конфуцианлыҡтың таралыуы ==
{{seealso|Четверокнижие#Четверокнижие в Европе}}
[[Файл:武汉市第六中学.jpg|thumb|Статуя Конфуция у средней школы № 6 в [[Ухань|Ухане]]]]
XVII быуат уртаһында Көнбайыш Европала Ҡытайҙа сыҡҡан бөтә нәмәгә, ғөмүмән [[Ориентализм|көнсығыш экзотикаһына]] мода барлыҡҡа килә. Ошо мода менән бергә ҡытай философияһын үҙләштерергә тырышыу ҙа барлыҡҡа килә, хатта был философия менән һоҡланыуға тиклем барып етәләр.  Мәҫәлән, инглиз яҙыусыһы [[Бойль, Роберт|Роберт Бойль]] ҡытайҙарҙы һәм индустарҙы гректар һәм римлеләр менән сағыштыра.

1687 йылда Конфуцийҙың [[Лунь юй|«Лунь юя»]] китабы латинсаға тәржемә ителә. Тәржемәне [[Иезуиты|иезуит ғалимдары]] әҙерләй. Был тарихи осорҙа иезуиттар Ҡытайҙа күп тапҡырҙар үҙҙәренең эштәре 
менән була. Авторҙарҙың береһе, Филипп Купле, Европаға йәш ҡытай егете менән бергә ҡайта, уны Мишель исеме аҫтында суҡындыралар. 1684 йылда был йәш егет [[Версальский дворец|Версаль]]дәге сараға саҡырыла, шул ваҡиғанан һуң Европала ҡытай мәҙәниәтенә ҡыҙыҡһыныу тағы ла арта төшә.

Иң танылған иезуит тикшеренеүселәренең береһе, [[Риччи, Маттео|Маттео Риччи]], ҡытай рухи тәғлимәттәре менән харистианлыҡ араһында концептуаль бәйләнеш булыуын табырға тырыша{{нет АИ|9|10|2013}}. Бәлки уның тикшеренеү программаһына [[европаны үҙәкләштереү]]{{нет АИ|9|10|2013}} хас булғандыр, ләкин тикшеренеүсе Ҡытай, христианлыҡ ҡиммәттәрен ҡабул итеп алмаһа ла, уңышлы үҫешә алыр, тип башына ла килтермәй. Риччи «Конфуций ҡытай-христиан синтезен булдырыу өсөн асҡыс»{{нет АИ|9|10|2013}} тип билдәләй. Бынан тыш ул, һәр диндең нигеҙ һалған кешеһе булырға тейеш, тип иҫәпләй, шуға ла Конфуцийҙы «конфуциан диненә» нигеҙ һалыусы тип атай.

Француз  философы [[Мальбранш, Николя|Николя Мальбранш]] үҙенең «Христиан аҡыл эйәһенең ҡытай аҡыл эйәһе менән әңгәмәһе» китабында ([[1706 йыл]]да баҫылып сыҡҡан) конфуцианлыҡ тураһындағы фекерҙәрен әйтә. Шулай итеп, Мальбранш, Конфуций — дингә нигеҙ һалыусы түгел, ә саф [[рационализм (философия)|рационализм]] вәкиле, тип белдерә.

[[Лейбниц, Готфрид Вильгельм|Готфрид Вильгельм Лейбниц]] та Конфуций тәғлимәтенә байтаҡ ваҡытын сарыф итә. 

Лейбництың метафизикаһын популярлаштырыусы шәкерте, абруйлы философтарҙың береһе [[Вольф, Христиан фон|Христиан фон Вольф]] уҡытыусыһынан ҡытай мәҙәниәтенә, атап әйткәндә, конфуцианлыҡҡа ҡарата ихтирамлы ҡарашлы мираҫ итеп ала.

Ә бына танылған немец тарихсыһы [[Гердер, Иоганн Готфрид|Иоганн Готфрид Гердер]] ҡытай мәҙәниәтенә төнҡит күҙлегенән ҡарай һәм, Конфуций этикаһы тик ҡолдарҙы ғына тыуҙырырға һәләтле, тип билдәләй.  

[[Гегель, Георг Вильгельм Фридрих|Гегель]] философия тарихы буйынса лекцияларында XVII—XVIII быуаттарҙа Көнбайыш Европала конфуцианлыҡҡа ҡарата ҡыҙыҡһыныуҙың артыуына тәнҡит күҙлегенән ҡарай.

== Cәйәси ҡараштары ==
Конфуций белемдең нигеҙе — яҡшылыҡ принцибы тип иҫәпләй. Идара иткән кешеләр идеаль булырға тейеш. Уларҙын йәшәйеше йолаларға буйһонорға тейеш. Улар гуманист, бурысын үтәргә, белемгә ынтылырға тейеш.
[[Дәүләт]] — ҙур [[ғаилә]]. Ил башлығының маҡсаты халыҡты ашатыу һәм өйрәтеү. Байҙарға һәм ярлылыларға бүленеү насар түгел.

Конфуций буйынса енәйәт өсөн язаны ҙурайтыу йәмғиәттә енәйәтселекте кәметмәй.

== Табыныу ==
[[Файл:Xiao er lun - Confucius and children.jpg|thumb|«Конфуций и дети» — иллюстрация из книги для детского чтения (1680 г)]]
Конфуций шәхесе классик ҡытай мәғарифының титул фигураһына әкренләп, эҙмә-эҙлекле рәүештә әүерелә. Тәүҙә уның исеме [[Мо-цзы]] (Кун-мо 孔墨) менән йәнәш йәки империя булғанға тиклемге башҡа интеллектуалдар исемлегендә атала. Ваҡыты менән ул ''жу'' 儒 термины менән яраштырыла — әммә шуныһы аҙаҡҡа тиклем аңлайышлы түгел: ул конфуцианлыҡтан башҡа интеллектуаль йолаларҙы  күҙҙә тотҡанмы, әллә юҡмы (артабан был төшөнсәне конфуцианлыҡ менән тигеҙләү тураһында, [[Конфуцианство#История конфуцианства|см.]]).

Конфуцийҙың популярлығы Хань династияһы осоронда күтәрелә: был дәүер әҙәбиәтендә ул уҡытыусы һәм сәйәсмән генә булып түгел, ә закон сығарыусы, пәйғәмбәр һәм ярымалла кимәленә еткерелә. «Чуньцю»ға аңлатмалар яҙыусылар, Конфуций «[[күк мандаты]]» алыуға өлгәшкән, тигән һығымтаға килә, шуға ла уны «тәхеткә ултыртылмаған [[Ван (титул)|ван]]» тип атай. Беҙҙең эраның I быуатында Кофуций дәүләт табыныуы объектына әйләнә (титул 褒成宣尼公); беҙҙең эраның 59-сы йылынан даими рәүештә урындағы кимәлдә уға баш эйеү, табыныу раҫлана; 241 йылда (өс батша осоро) аристократик пантеонға күтәреү тамамлана, ә 739 йылда (Таң династияһы) ван титулы ла Конфиций исеме янына теркәлә. 1530 йылда (Мин династияһы) Конфуций 至聖先師 атамаһына лайыҡ була, йәғни «үткән замандар уҡытыусылары араһында иң юғары аҡыл эйәһе» тип таныла.

Конфуцийҙың шулай ныҡ популярлашып китеүен шул замандағы тарихи процестар менән бәйләргә кәрәк. Мәҫәлән, «тәхеткә ултыртылмаған ван», йәғни Конфуций, [[Ван Ман]] тәхетте законһыҙ рәүештә биләүенә бәйле илдә тыуған көрсәктән һуң, тәхеткә ултырған Хань династияһын лигитимлаштырыу өсөн бик кәрәк була (шул осорҙа яңы баш ҡалала [[Баймасы|тәүге будда ғибәҙәтханаһы]]) ҡалҡып сыға.

[[Кэцзюй|Имтихандар системаһы]] үҫешә барыу менән, Ҡытайҙа  Конфуцийға ([[:en:Temple of Confucius]]) арналған ғибәҙәтханалар төҙөү киң ҡолас ала. Уның тыуған яғындағы [[Храм Конфуция (Цюйфу)|Конфуций ғибәҙәтханаһы]], [[Цюйфу]]лағы, [[Храм Конфуция (Шанхай)|Шанхайҙағы]], [[Храм Конфуция (Пекин)|Пекиндағы]], [[Тайчжун]]дағы ғибәҙәтханаларҙы шулар иҫәбенә индерергә була.

Ҡытай тарихында Конфуций образының төрлө ҡиәфәттә һүрәтләнеүенә ҡарата [[Гу Цзеган]] ирониялы комментарий ҙа яҙа.

== Кинематографтағы образы ==

* 2010 — Конфуций / Confucius / Kong Zi (реж. Ху Мэй / Hu Mei) — нәфис фильм, Конфуций ролендә — Чоу Юнь-Фат / Yun-Fat Chow
* 2015 — Конфуций / Confucius (реж. Хьюго Макгрегор / Hugo Macgregor) — документаль-уйын фильмы, Конфуций ролендә — Минлинь Цяо / Minglin Qiao

== Шулай уҡ ҡара ==
* [[Конфуцианские святыни в Цюйфу]]
* [[:en:Family tree of Confucius in the main line of descent|Родовое древо Конфуция]] (NB [[:en:Kung Tsui-chang|Кун Чуйчан]] 孔垂長, р. 1975, советник президента Тайваня)
*[http://kiev-foto.info/ru/pamyatniki/2150-pamyatnik-konfutsiyu-v-kieve Памятник Конфуцию в Киеве]

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{Навигация
|Тема=Конфуций
|Викицитатник=Конфуций
|Викитека=zh:Author:孔子
}}
* [http://lunyu.ru/ Книга «Беседы и суждения» Конфуция, пять переводов на русский «на одной странице»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170601012248/http://www.lunyu.ru/ |date=2017-06-01 }}
* [http://www.confucianism.ru/ Конфуций. Китайская философия.]
* [http://www.confucius.org/index.html Труды Конфуция и сопутствующие материалы на 23 языках] (Confucius Publishing Co.Ltd.)
* [http://china.kulichki.net/Religion.shtml Религия Китая]

* ''Буранок С. О.'' [http://www.hist.usu.ru/rsih/text/buranok.htm  Проблема интерпретации и перевода первого суждения в «Лунь юй»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080401011808/http://www.hist.usu.ru/rsih/text/buranok.htm |date=2008-04-01 }} // Научная конференция «Интеллектуальная культура исторической эпохи» УрО РОИИ, Екатеринбург, 26-27 апреля 2007 г.
* ''Васильев В. А.'' [http://www.studfiles.ru/preview/3651908/ Конфуций о добродетели] // [[Социально-гуманитарные знания]]. 2006. № 6. С.132-146.
* ''[[Головачёва, Лидия Ивановна|Головачёва Л. И.]]'' Конфуций о преодолении отклонений при просветлении: тезисы // XXXII научная конференция «Общество и государство в Китае» / [[Институт востоковедения РАН]]. М., 2002. С.155-160.
* ''Головачёва Л. И.'' Конфуций о цельности // XII Всероссийская конф. «Философии Восточно-Азиатского региона и современная цивилизация» / РАН. Ин-т Дал. Востока. М., 2007. С. 129—138. (Информ. материалы. Сер. Г; Вып.14)
* ''Головачёва Л. И.'' Конфуций поистине непрост // XL научая конференция «Общество и государство в Китае». М., 2010. С.323-332. (Учён. зап. / Отд. Китая; Вып.2)
* ''Го Сяо-ли''. [http://mexalib.com/view/44344 Мир трансцендентный и мир действительный: сравнительный анализ культурного мышления через призму произведений Достоевского, Конфуция и Лао-цзы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190125232855/http://mexalib.com/view/44344 |date=2019-01-25 }} // [[Вопросы философии]]. 2013. № 3. С.103-111.
* ''Гусаров В. Ф.'' Непоследовательность Конфуция и дуализм философии [[Чжу Си]] // Третья научная конференция «Общество и государство в Китае». Тезисы и доклады. Т.1. М., 1972.
* ''[[Илюшечкин, Василий Павлович|Илюшечкин В. П.]]'' Конфуций и [[Шан Ян]] о путях объединения Китая // XVI Научная конференция «Общество и государство в Китае». Ч.I, М., 1985. С.36-42.
* ''Карягин К. М.'' [http://elib.tomsk.ru/purl/1-9477/ Конфуций, его жизнь и философская деятельность : биографический очерк] / с портр. Конфуция, гравир. в Лейпциге Геданом. — СПб.: Типография Ю. Н. Эрлих, 1891. — 77, [4] с., [1] л. ил., портр. ([[Жизнь замечательных людей]] : биографическая библиотека [[Павленков, Флорентий Фёдорович|Ф. Павленкова]])
* ''[[Кобзев, Артём Игоревич|Кобзев А. И.]]'' [http://phisci.ru/files/issues/2015/02/RJPS_2015-02_Kobzev.pdf Конфуций против Конфузия с глинозёма, или Уточнение данных о первом китайском философе и его главном произведении] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181024231940/http://phisci.ru/files/issues/2015/02/RJPS_2015-02_Kobzev.pdf |date=2018-10-24 }} // [[Философские науки]]. 2015. № 2. С.78-106.
* {{НФЭ|||А. И. Кобзев| ссылка=https://iphlib.ru/greenstone3/library/collection/newphilenc/document/HASH019bdff3058c388087a2579b }}
* ''[[Кравцова, Марина Евгеньевна|Кравцова М. Е.]]'', ''Баргачева В. Н.'' [http://www.synologia.ru/a/Культ_Конфуция Культ Конфуция] // [[Духовная культура Китая (энциклопедия)|Духовная культура Китая]]. — М., 2006. T.2. С.196-202.
* ''[[Кычанов, Евгений Иванович|Кычанов Е. И.]]'' Тангутский апокриф о встрече Конфуция и Лао-цзы // XIX научная конференция по историографии и источниковедению истории стран Азии и Африки. — СПб., 1997. С.82-84.
* ''[[Лукьянов, Анатолий Евгеньевич|Лукьянов А. Е.]]'' Лао-цзы и Конфуций: Философия Дао. — М.: [[Восточная литература (издательство)|Восточная литература]], 2001. — 384 с. — ISBN 5-02-018122-6
* ''[[Малявин, Владимир Вячеславович|Малявин В. В.]]'' Конфуций. [1-е изд.] М.: [[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]], 1992. — 336 с. ([[ЖЗЛ]]) — ISBN 5-235-01702-1; 2-е изд., испр. и доп. 2001, — ISBN 978-5-235-03023-7; 3-е изд. 2007, — ISBN 978-5-235-03023-7; 4-е изд. 2010, — ISBN 978-5-235-03344-3.
* ''[[Маслов, Алексей Александрович|Маслов А. А.]]'' [http://ec-dejavu.ru/c-2/Confucio.html Конфуций] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080229081529/http://ec-dejavu.ru/c-2/Confucio.html |date=2008-02-29 }} // ''Маслов А. А.'' Китай: колокольца в пыли. Странствия мага и интеллектуала. — М.: [[Алетейя]], 2003. С.100-115.
* ''[[Переломов, Леонард Сергеевич|Переломов Л. С.]]'' Конфуций. Лунь Юй. Исследование; перевод древнекитайского, комментарии. Факсимильный текст Лунь юя с комментариями Чжу Си. — М.: Восточная литература, 1998. — 588 с. — ISBN 5 02 018024 6
* {{книга |автор=''[[Переломов, Леонард Сергеевич|Переломов Л. С]]''|часть= |ссылка часть= |заглавие=Конфуций: жизнь, учение, судьба |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=Москва |издательство=[[Наука (издательство)|Наука]] |год=1993  |том= |страницы= |страниц=440 |серия= |isbn=5-02-017069-0 |тираж=| ref=Переломов Л.С. Конфуций}}
* ''[[Попов, Павел Степанович|Попов П. С.]]'' Изречения Конфуция, учеников его и других лиц. — СПб., 1910.
* ''Роузман, Генри''. О знании (чжи): дискурс-руководство к действию в «Аналектах» Конфуция // Сравнительная философия: Знание и вера в контексте диалога культур / Институт философии РАН. — М.: Восточная литература. 2008. С.20-28. (Сравнительная философия) — ISBN 978-5-02-036338-0.
* ''Чепурковский Е. М.'' Соперник Конфуция: библиографическая заметка о философе [[Мо-цзы]] и об объективном изучении народных воззрений Китая. — [[Харбин]], 1928.
* ''[[Ян Хиншун|Ян Хин-шун]]'', ''Донобаев А. Д.'' Этические концепции Конфуция и [[Ян Чжу]] // X научная конференция «Общество и государство в Китае» Ч.I. М., 1979. C. 195—206.

* {{книга |автор=[[:en:Daniel Bonevac|Bonevac, Daniel]]; Phillips, Stephen|часть= |ссылка часть= |заглавие=Introduction to world philosophy  |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=New York |издательство=[[Oxford University Press]] |год=2009  |том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn=978-0-19-515231-9 |тираж=| ref=Bonevac, Phillips}}
* {{книга |автор=[[:en:Herrlee Glessner Creel|Creel, Herrlee Glessner]]|часть= |ссылка часть= |заглавие= Confucius: The man and the myth |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=New York |издательство=[[:en:John Day Company|John Day Company]] |год=1949  |том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж=| ref=Creel}}
* {{статья |автор=[[Дабс, Гомер|Dubs, Homer H.]] |заглавие=The political career of Confucius |ссылка= |язык= |издание={{нп3|Journal of the American Oriental Society|Journal of the American Oriental Society||Journal of the American Oriental Society}} |тип= |год=1946 |том=4 |номер=66 |страницы= |doi= |issn=| ref=Dubs}}
* ''[[Головачёва, Лидия Ивановна|Golovacheva L. I.]]'' Confucious Is Not Plain, Indeed // Современная миссия конфуцианства — сборник докладов междунар. науч. конф. в память 2560 годовщины Конфуция. — Пекин, 2009. В 4 т. — С.405-415. 《儒学的当代使命——纪念孔子诞辰2560周年国际学术研讨会论文集（第四册）》 2009年.
* {{книга |автор=[[:en:John M. Hobson|Hobson, John M.]] |часть= |ссылка часть= |заглавие=The Eastern origins of Western civilisation |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=Cambridge  |издательство=[[Cambridge University Press]] |год=2004 |том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж=| ref=Hobson}}
* {{книга |автор=[[:en:Annping Chin|Chin, Ann-ping]] |часть= |ссылка часть= |заглавие=The authentic Confucius: A life of thought and politics |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=New York |издательство=[[:en:Charles Scribner's Sons|Scribner]]  |год=2007  |том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn=978-0-7432-4618-7 |тираж=| ref=Chin}}
* {{книга |автор=Kong Demao; Ke Lan; Roberts, Rosemary|часть= |ссылка часть= |заглавие=The house of Confucius |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=[[:en:Hodder & Stoughton|Hodder & Stoughton]] |год=1988 |том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж=| ref=Kong, Ke, Roberts}}
* {{книга |автор=Parker, John |часть= |ссылка часть= |заглавие=Windows into China: The Jesuits and their books, 1580-1730 |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Trustees of the Public Library of the City of Boston  |год=1977 |том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn=0-89073-050-4 |тираж=| ref=Parker}}
* {{книга |автор=[[:en:Peter C. Phan|Phan, Peter C.]] |часть=Catholicism and Confucianism: An intercultural and interreligious dialogue |ссылка часть= |заглавие=Catholicism and interreligious dialogue |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=New York  |издательство=[[Oxford University Press]] |год=2012 |том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn=978-0-19-982787-9 |тираж=| ref=Phan}}
* {{книга |автор=Rainey, Lee Dian|часть= |ссылка часть= |заглавие=Confucius & Confucianism: The essentials |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=Oxford |издательство=[[:en:Wiley-Blackwell|Wiley-Blackwell]] |год=2010 |том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn=978-1-4051-8841-8 |тираж=| ref=Rainey}}
* {{статья |автор=Riegel, Jeffrey K.|заглавие=Poetry and the legend of Confucius's exile |ссылка= |язык= |издание=[[:en:Journal of the American Oriental Society|Journal of the American Oriental Society]] |тип= |год=1986 |том=106 |номер=1 |страницы= |doi= |issn=|ref=Riegel}}
* {{книга |автор=[[:en:Xinzhong Yao|Yao Xinzhong]]|часть= |ссылка часть= |заглавие=Confucianism and Christianity: A Comparative Study of Jen and Agape |оригинал= |ссылка=https://books.google.com/books?id=BN47m0BHtLkC |викитека= |ответственный= |издание= |место=Brighton |издательство=[[:en:Sussex Academic Press|Sussex Academic Press]] |год=1997 |том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn=1-898723-76-1 |тираж=| ref=Yao}}
* {{книга |автор=Yao Xinzhong|часть= |ссылка часть= |заглавие=An Introduction to Confucianism |оригинал= |ссылка=https://books.google.com/books?id=tAE2OJ9bPG0C |викитека= |ответственный= |издание= |место=Cambridge |издательство=[[Cambridge University Press]]  |год=2000 |том= |страницы= |страниц= |серия= |isbn=0-521-64430-5  |тираж=| ref=Yao}}
* ''[[:en:Jiyuan Yu|Yu, Jiyuan]]''. The Beginnings of Ethics: Confucius and Socrates // Asian Philosophy 15 (July 2005). Pр.173-89.
* ''Yu, Jiyuan''. The Ethics of Confucius and Aristotle: Mirrors of Virtue. — [[Routledge]], 2007. — 276 p. — ISBN 978-0-415-95647-5.

;Онлайн-публикациялар
* {{cite web|ref=harv|last=Ahmad|first=Mirza Tahir|title=Confucianism|url=http://www.alislam.org/library/books/revelation/part_2_section_3.html|publisher=Ahmadiyya Muslim Community|year=???|accessdate=7 November 2010|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BR2MnGB7?url=http://www.alislam.org/library/books/revelation/part_2_section_3.html|archivedate=2012-10-15}}
* {{cite web|ref=harv|last1=Baxter|first1=William H.|last2=Sagart|first2=Laurent|title=Baxter-Sagart Old Chinese reconstruction|url=http://crlao.ehess.fr/docannexe.php?id=1207|date=20 February 2011|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BR2NLvdA?url=http://crlao.ehess.fr/docannexe.php?id=1207|archivedate=2012-10-15}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120425064509/http://crlao.ehess.fr/docannexe.php?id=1207 |date=2012-04-25 }}
* {{cite web | url=http://eng.bandao.cn/newsdetail.asp?id=4644 | title=Confucius descendents say DNA testing plan lacks wisdom | publisher=Bandao | date=21 August 2007 | ref=Bandao2007 | deadlink=404 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20110707013208/http://eng.bandao.cn/newsdetail.asp?id=4644 | archivedate=2011-07-07 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110707013208/http://eng.bandao.cn/newsdetail.asp?id=4644 |date=2011-07-07 }}
* {{cite web | url=http://www.chinadaily.com.cn/china/2007-02/02/content_800011.htm | title=Confucius family tree to record female kin | publisher=China Daily | date=2 February 2007 | ref=China_Daily2007 | archiveurl=https://www.webcitation.org/6BRwBmiOI?url=http://www.chinadaily.com.cn/china/2007-02/02/content_800011.htm | archivedate=2012-10-16 }}
* {{cite web | url=http://www.chinadaily.com.cn/china/2009-09/24/content_8733256.htm | title=Confucius' Family Tree Recorded biggest | publisher=China Daily | date=24 September 2009 | ref=China_Daily2009 | archiveurl=https://www.webcitation.org/6BRwFCB2G?url=http://www.chinadaily.com.cn/china/2009-09/24/content_8733256.htm | archivedate=2012-10-16 }}
* {{cite web | title=Confucius family tree revision ends with 2 mln descendants | url=http://en.ce.cn/National/culture/200901/04/t20090104_17866318.shtml | publisher=China Economic Net | date=4 January 2009 | ref=China_Economic_Net2009 | archiveurl=https://www.webcitation.org/6BR2O0bdh?url=http://en.ce.cn/National/culture/200901/04/t20090104_17866318.shtml | archivedate=2012-10-15 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121101092536/http://en.ce.cn/National/culture/200901/04/t20090104_17866318.shtml |date=2012-11-01 }}
* {{cite web | url=http://www.china.org.cn/english/culture/171840.htm | title=DNA Testing Adopted to Identify Confucius Descendants | publisher=China Internet Information Center | date=19 June 2006 | ref=China_Internet_Information_Center2006 | archiveurl=https://www.webcitation.org/6BR2TzWbG?url=http://www.china.org.cn/english/culture/171840.htm | archivedate=2012-10-15 }}
* {{cite web | url=http://ye2.mofcom.gov.cn/aarticle/chinanews/200606/20060602462372.html | title=DNA test to clear up Confucius confusion | publisher=Ministry of Commerce of the People's Republic of China | date=18 June 2006 | ref=Ministry_of_Commerce_of_the_PRC2006 | archiveurl=https://www.webcitation.org/6BR2VqGNp?url=http://ye2.mofcom.gov.cn/aarticle/chinanews/200606/20060602462372.html | archivedate=2012-10-15 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120114055952/http://ye2.mofcom.gov.cn/aarticle/chinanews/200606/20060602462372.html |date=2012-01-14 }}
* {{статья|автор=Riegel, Jeffrey|заглавие=Confucius|ссылка=http://plato.stanford.edu/archives/spr2012/entries/confucius/|язык=|издание=[[The Stanford Encyclopedia of Philosophy]]|издательство=[[:en:Stanford University Press|Stanford University Press]]|тип=|год=2012|том=|номер=|страницы=|doi=|issn=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BR2WVqgT?url=http://plato.stanford.edu/archives/spr2012/entries/confucius/|archivedate={a|ref=Riegel}}
* {{cite web|ref=harv|last=Qiu|first=Jane|url=http://seedmagazine.com/content/article/inheriting_confucius/|title=Inheriting Confucius|publisher=Seed Magazine|date=13 August 2008|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BR2WxmCd?url=http://seedmagazine.com/content/article/inheriting_confucius/|archivedate=2012-10-15}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090722140229/http://seedmagazine.com/content/article/inheriting_confucius/ |date=2009-07-22 }}
* {{cite web|ref=harv|last=Yan|first=Liang|title=Updated Confucius family tree has two million members|url=http://news.xinhuanet.com/english/2008-02/16/content_7616027.htm|publisher=Xinhua|date=16 February 2008|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BQvov7ep?url=http://news.xinhuanet.com/english/2008-02/16/content_7616027.htm|archivedate=2012-10-15}}
* {{cite news | ref=harv | last=Zhou | first=Jing| title=New Confucius Genealogy out next year | url=http://www.china.org.cn/china/features/content_16696029.htm | date=31 October 2008 | publisher =[[:en:China Internet Information Center|China Internet Information Center]]}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-БСЭ1|Конфуций}}

{{ВС}}




[[Рәсем:Confucius 02.png|thumb|left|Конфуций]]

[[Категория:Конфуций]]
[[Категория:Ҡытай философтары]]
[[Категория:Чжоу дәүере философтары]]
[[Категория:Б. э. т. V быуат философтары]]
[[Категория:Шәхестәр:Этика]]
[[Категория:Шәхестәр:Конфуцианлыҡ]]
[[Категория:Шаньдун]]