Корей теле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Язык
|цвет=изолят
|имя=Корей теле
|самоназвание={{lang|ko|한국어}}, {{lang|ko-kp|조선어}}, {{lang|ko-kp|조선말}}<br />{{lang|ko|韓國語}}, {{lang|ko-kp|朝鮮語}}, {{lang|ko-kp|朝鮮말}}
|страны=[[КНДР]], [[Корея Республикаһы]], [[Ҡытай]], [[Япония]], [[АҠШ]], [[Канада]], [[Рәсәй]]
|регионы=
|официальный язык={{Флагификация|КНДР}}<br />{{Флагификация|Республика Корея}},<br /> 
'''Региональный язык'''
* {{Флаг|КНР}} Яньбянь-Корейский автономный округ 
|число носителей=78 млн.
|регулирующая организация=Коньяҡ Кореяла — Корей теленең милли институты
|рейтинг=11
|статус= живой 
|вымер=
|категория=Евразия телдәре
|классификация=
изоляцияланған	
|письмо=хангыль, ханча
|ГОСТ 7.75-97=коо 330
|ISO1=ko
|ISO2=kor
|ISO3=kor
}}

[[Файл:Map of Korean language.png|thumb|upright=1.5]]
[[Файл:Koreandialects.png|thumb|Корей теле диалекттары]]
'''Коре́й теле '''— Корейҙар һәм Корей ярымутрауының ике дәүләтенең: КНДР һәм Корей Республикаһының теле. Ҡытай, Япония, [[АҠШ]], [[Рәсәй]]ҙә, Урта Азия илдәрендә таралған. Ошо телдә дөйөм һөйләшеүселәр иҫәбе 78 млн кеше. Күп кенә тикшеренеүселәр уны айырым телдәр төркөмөнә индерә.
<ref>Song, Jae Jung (2005) [http://books.google.com/books?id=rIk52cJ1vDEC&pg=PA15&dq=Korean+%22Language+isolate%22&ei=_JVSS8LtGI6szASz-r36Cw&cd=1#v=onepage&q=Korean%20%22Language%20isolate%22&f=false «The Korean language: structure, use and context»] Routledge, p. 15<br />Lyle Campbell & Mauricio Mixco. 2007. ''A Glossary of Historical Linguistics''. University of Utah Press. («Korean, A language isolate», pg. 90; «Korean is often said to belong with the Altaic hypothesis, often also with Japanese, though this is not widely supported», pp. 90-91; «…most specialists…no longer believe that the…Altaic groups…are related», pg. 7)<br />David Dalby. 1999/2000. ''The Linguasphere Register of the World’s Languages and Speech Communities''. Linguasphere Press.<br />Nam-Kil Kim. 1992. «Korean», ''International Encyclopedia of Linguistics''. Volume 2, pp. 282—286. («…scholars have tried to establish genetic relationships between Korean and other languages and major language families, but with little success», pg. 282)<br />András Róna-Tas. 1998. «The Reconstruction of Proto-Turkic and the Genetic Question», ''The Turkic Languages''. Routledge. Pp. 67-80. («[Ramstedt’s comparisons of Korean and Altaic] have been heavily criticised in more recent studies, though the idea of a genetic relationship has not been totally abandoned», pg. 77.)<br />Claus Schönig. 2003. «Turko-Mongolic Relations», ''The Mongolic Languages''. Routledge. Pp. 403—419. («…the 'Altaic' languages do not seem to share a common basic vocabulary of the type normally present in cases of genetic relationship», pg. 403)</ref>, шулай ҙа ҡайһы берәүҙәр уны  [[Алтай телдәре]]нең гипотезаға нигеҙләнгән өлөшө тип йөрөтә.
<ref>Stratification in the peopling of China: how far does the linguistic evidence match genetics and archaeology? In; Sanchez-Mazas, Blench, Ross, Lin & Pejros eds. Human migrations in continental East Asia and Taiwan: genetic, linguistic and archaeological evidence. 2008. Taylor & Francis</ref>. Корей теле — агглютинатив тел, һүҙҙәр тәртибе «SOV» тибында<ref>Корейский язык // БРЭ. Т.15. М., 2009.</ref>.

Һәзегы корей теле корей һәрефенең (한글; Хангыль в Южной Корее, 조선글; Чосунгул в Северной Корее) языусы, 15 көнөгө был вакыттан алып модда өсөн бушланып, 20 көнөгөгө тиклеме нигезле итделəр<ref>{{Cite web|title=Korean (한국어 / 조선말)|url=https://omniglot.com/writing/korean.htm|access-date=2024-07-19|website=omniglot.com}}</ref><ref>{{Cite web|title=Korean language history|url=https://www.todaytranslations.com/about/language-history/korean-language-history/|access-date=2024-07-19|website=www.todaytranslations.com}}</ref>. Яҙыуҙа 24 төп хәреф (джамо<ref>{{Cite web|title=Korean Pronunciation: The Complete Guide To Sounding Like A Native|url=https://storylearning.com/learn/korean/korean-tips/korean-pronunciation|access-date=2024-07-19|website=storylearning.com}}</ref>) һәм төп хәрефтәрҙән яһалған 27 ҡушма хәреф ҡулланыла<ref>{{Cite web|title=The Korean Alphabet. A Complete and Definitive Guide to Hangul 한글|url=https://flexiclasses.com/korean/alphabet/|access-date=2024-07-19|website=flexiclasses.com}}</ref>. Торған вакытта тарихи тексттарҙа корей теле күрсәтелгәндә, аһынсо тел булып торҙы.

21 көнөгөнөн башлауынан көн бертә менән корей мәдәниәте башҡа илдәрғә тарала башлағандыр<ref>{{Cite web|title=Korean culture's ascendant global influence: Journey of cultural brilliance|url=https://daryo.uz/en/2023/10/17/korean-cultures-ascendant-global-influence-journey-of-cultural-brilliance|access-date=2024-07-19|website=daryo.uz}}</ref><ref>{{Cite web|title=Korean wave: A cultural aggression and its impact|url=https://moderndiplomacy.eu/2022/08/27/korean-wave-a-cultural-aggression-and-its-impact/|access-date=2024-07-19|website=moderndiplomacy.eu}}</ref>. Шуның өсөн корей телен үҙгәртеп үйрәнеү (шулай уҡ иң селендере менән кеше), һөйләт мөсәләге һәм дипломатия берәрлек ҡуешыла.

== Тарихы һәм өйрәнелеүе ==
Хәҙерге Өс корей батшалығы корей телдәре — пэкче (тел), силла (тел) һәм когурёск теле мәсьәләһе, өс телдең лексикаһында һәм грамматик төҙөлөшөндә оҡшашлыҡ булһа ла, бәхәсле ҡала.

Ҡайһы бер лингвистарҙың фекере буйынса ошо телдәр араһында когурёск теленең генә оҡшашлығы аҙ. Уны күп кенә тел белгестәре [[япон теле]]нең ҡәрҙәш теле тип һанай. Силла теле киреһенсә, корей теленән килеп сыҡҡан тел булараҡ ҡарала

Корей һәм япон теленең оҡшашлығына тәүгеләрҙән булып, Огура Симпэй иғтибар итә. Хәҙерге көнбайыш лингвистикаһында корей, япон һәм Корей ярымутрауының боронғо телдәре йыш ҡына пуё телдәрен бер төркөмгә берләштерә.

== Телдең үҙ атамаһы ==
[[1945]] йылға тиклем «чосонмаль»  ({{lang-ko3|조선말|朝鮮말}}) йәки «чосоно» атамаһы файҙаланыла. ({{lang-ko3|조선어|朝鮮語}}); ошо уҡ атама  Төньяҡ Кореяла әле лә  файҙаланыла. Көньяҡ Кореяла әле «хангуго» йәки һирәгерәк «хангунмаль» атамаһы ҡулланыла.  ({{lang-ko3|한국어|韓國語}})  ({{lang-ko3|한국말|韓國말}}); йыш ҡына  «куго» ({{lang-ko3|국어|國語}}, «дәүләт теле»). Шулай уҡ, Кореяның ике өлөшөндә лә «урималь» тип аталған һөйләү теле лә бар.  ({{lang-ko2|우리말}}, «беҙҙең тел»).

== Телдең төҙөлөшө ==
Телдең флектив йүнәлешен көсәйтеүсе агглютинатив телдәр. SOV һүҙҙәр тәртибе (эйә— тултырыусы— хәбәр). Буйһонған һөйләм киҫәге баш һүҙҙең алдынан була.

== Лингвистик характеристика ==
=== Фонетика ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |
!иренләшкән тартынҡылар
!Альвеоляр тартынҡылар
!Постальвеоляр тартынҡылар
!тел арты тартынҡылары (Веляр)
!йотҡолоҡ тартынҡылары
|-
! colspan=2|Танау тартынҡылары
| {{lang|ko|[[wikt:ㅁ|ㅁ]]}} {{IPA|/m/}}
| {{lang|ko|[[wikt:ㄴ|ㄴ]]}} {{IPA|/n/}}
|
| {{lang|ko|[[wikt:ㅇ|ㅇ]]}} {{IPA|/ŋ/}} (в конце слога)
|
|-
! rowspan=3|шартлаулы тартынҡылар <br /> һәм <br />Аффрикаттар
!<small>ябай</small>
| {{lang|ko|[[wikt:ㅂ|ㅂ]]}} {{IPA|/p/}}
| {{lang|ko|[[wikt:ㄷ|ㄷ]]}} {{IPA|/t/}}
| {{lang|ko|[[wikt:ㅈ|ㅈ]]}} {{IPA|/t͡ɕ/}}
| {{lang|ko|[[wikt:ㄱ|ㄱ]]}} {{IPA|/k/}}
|
|-
! <small>Көсөргәнешле тартынҡылар</small>
| {{lang|ko|[[wikt:ㅃ|ㅃ]]}} {{IPA|/p͈/}}
| {{lang|ko|[[wikt:ㄸ|ㄸ]]}} {{IPA|/t͈/}}
| {{lang|ko|[[wikt:ㅉ|ㅉ]]}} {{IPA|/t͈͡ɕ/}}
| {{lang|ko|[[wikt:ㄲ|ㄲ]]}} {{IPA|/k͈/}}
|
|-
! <small>ышҡылыулы</small>
| {{lang|ko|[[wikt:ㅍ|ㅍ]]}} {{IPA|/pʰ/}}
| {{lang|ko|[[wikt:ㅌ|ㅌ]]}} {{IPA|/tʰ/}}
| {{lang|ko|[[wikt:ㅊ|ㅊ]]}} {{IPA|/t͡ɕʰ/}}
| {{lang|ko|[[wikt:ㅋ|ㅋ]]}} {{IPA|/kʰ/}}
|
|-
! rowspan=2|Фрикатив тартынҡылар
! <small>ябай</small>
|
| {{lang|ko|[[wikt:ㅅ|ㅅ]]}} {{IPA|/s/}}
|
|
| {{lang|ko|[[wikt:ㅎ|ㅎ]]}} {{IPA|/h/}}
|-
! <small>көсөргәнешле</small>
|
| {{lang|ko|[[wikt:ㅆ|ㅆ]]}} {{IPA|/s͈/}}
|
|
|
|-
! colspan=2|Талғын тартынҡылар
|
| {{lang|ko|[[wikt:ㄹ|ㄹ]]}} {{IPA|/l/}}
|
|
|
|}

корей телендә музыкаль баҫым бар.

=== Морфология ===

==== Исемдәр====
Корей телендә исемдәрҙең [[килеш]] системаһы үҫешкән. Һүҙ яһаусы ялғауҙар бөтә исемдәр өсөн дә бер төрлө, шуға күрә килеш менән үҙгәртеү һәм уны өйрәнеү ҡыйын түгел.

==== Ҡылымдар ====
Корей ҡылымы үҙенә яраҡлы һүҙ яһаусы ялғауҙарҙы ҡушып, төрлө эш-хәлде белдерә. Бөтә һүҙ яһаусы ялғауҙар ҙа ике ҡылым формаһының береһенә ҡушыла.

====Сифаттар ====
Корей сифаттары ике формаға эйә: аныҡлаусы һәм йомғаҡлаусы.

==== Сифат ҡылым ====
Корей сифат ҡылымы, рус теленән айырмалы рәүештә, төрлө грамматик заманда (хәҙерге, үткән, киләсәк) булырға мөмкин.

==== Һандар ====
Корей һандар системаһы Япон һандарына оҡшаған. Төп Корей сығышлы һандар ҙа, үҙләштерелгән ҡытай һандары ла бар. Күп булмаған предметтар иҫәбе корей телендә иҫәпләнә, әгәр предметтар күп икән, иҫәп ҡытай һанына күсә. Шул уҡ ваҡытта сәғәтте иҫәпләгәндә корей һандары, ә минуттар ҡытай-корей һандары менән иҫәпләнә. Предметтарҙы корей һандары менән 1-ҙән 99-ға тиклем һанап була.

==== Рәт һандары ====
{| class="wikitable" width="100%"
|-
! colspan="3"|Корейские !! colspan="2"|Китайские
|-
! Формула !! Пример !! Примечание !! Формула!! Пример
|-
| Числительное + 째 (ччэ) || 스물째 ''(сымульччэ)'' — двадцатый || «первый» — 첫째 ''(чхоччэ)'' || 제 (че) + числительное || 제오 ''(чео)'' — пятый
|}
==== Иҫәп һүҙҙәре ====
Ҡытай теленән корей теленә бөтә исемдәр менән дә ҡулланылған  иҫәп һүҙе лә күсә.

====Йыйыу һүҙҙәре ====
Корей телендә йыйыу ялғауҙары бар, улар ҡылымдар араһында йыйыу теркәүестәре ролен үтәй.

== Чәлешкән тел ==
Инглиз теленең спикерләре өсөн корей теле, һангыльды үҙгәртеп үйрәнеү кейби иң ғәмәл йәһестәге, чәлешкән телләрҙең бере була<ref>{{Cite web|title=Is Korean Hard To Learn For English Speakers?|url=https://testprepinsight.com/resources/is-korean-hard-to-learn-for-english-speakers/|access-date=2024-07-19|website=testprepinsight.com}}</ref><ref>{{Cite web|title=Is Korean a hard language to learn?|url=https://joyofkorean.com/is-korean-difficult/|access-date=2024-07-19|website=joyofkorean.com}}</ref><ref>{{Cite web|title=Is the Korean language hard to learn? (Yes and no)|url=https://autolingual.com/korean-difficulty/|access-date=2024-07-19|website=autolingual.com}}</ref>. Меҫелән, АҠШ Дефенз языу институты корей телен IV ҡатеғорияға ҡуйсы, япон, кытай (мандарин вә кантон диалекттары) һәм гарәп телдәрендә дүртмә сықҡа тырыу (бер гына 26 ағым менән ҡаршылаштырылғанда, I ҡатеғориядан өсөнтел, итальян, француз һәм испан телдәрҙе дурсмак  өсөн) ябай шартка сыйган спикертең кемдеме эшһеҙ нигез инеү ойоғодан талабыттарға туры килнеде, кешеләге баҙы ҡуелыүҙә икең вақет безеңдә аҙ баҙы ҡуелыр ябай шартка сыйган спикер һаман сочетании темиз менән инеде, һәмге "уҙ яҙ үтеү" икең вақеттең өсөн ябай шартка сыйган спикерҙе дурсмак<ref>{{Cite web|title=DLI's Language Guidelines|url=https://www.ausa.org/articles/dlis-language-guidelines|access-date=2024-07-19|website=www.ausa.org}}</ref>. Башҡа бер тактамы килештергә, Школа языковых исследований Института дипломатической службы IV категория яҙыусы, корей теленең нигездәге кесеұҙылығына генә егеттер<ref>{{Cite web|title=Languages|url=https://2009-2017.state.gov/m/fsi/sls/orgoverview/languages|access-date=2024-07-19|website=2009-2017.state.gov}}</ref><ref>{{Cite web|title=Korean 'exceptionally difficult language to learn': US agency|url=https://www.koreatimes.co.kr/www/nation/2017/12/181_240261.html|access-date=2024-07-19|website=www.koreatimes.co.kr}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{публикация|книга|заглавие=Большой корейско-русский словарь|оригинал={{lang|ko-kp|조로대사전}}|подзаголовок=Около 150 000 слов|томов=2|ответственный=Акад. общ. наук КНДР, Ин-т языкознания|ответственный2=Акад. наук СССР, Ин-т востоковедения|ответственный3=Под ред. Л. Б. Никольского и Цой Ден Ху|место=М.|издательство=Русский язык|год=1976}} — Т. 1 : {{lang|ko-kp|ㄱ}} [Киык] — {{lang|ko-kp|ㅅ}} [Сиыт]. — 1976. — 811 с. ; Т. 2 : {{lang|ko-kp|ㅈ}} [Чиыт] — {{lang|ko-kp|ㅞ}} [Ве]. — 1976. — 671 с.
* {{публикация|книга
 |автор         = Дмитриева
 |автор имя     = В. Н.
 |автор линк    = Дмитриева Валентина Николаевна
 |заглавие      = Корейский язык: Практический курс
 |ссылка        = 
 |ответственный = В. Н. Дмитриева
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = МГИМО (У) МИД России
 |год           = 2008
 |страницы      = 
 |страниц       = 254
 |серия         = 
 |isbn          = 978-5-9228-0332-8
 |тираж         = 300
}} (обл.)

== Һылтанмалар ==
{{Interwiki|ko|위키백과:대문|корейском|}}
{{wiktionarycat|type= корейского языка|category=Корейский язык}}
* [http://koryo-reporter.livejournal.com/32661.html Как писать корейские названия и имена]
{{Внешние ссылки нежелательны}}

{{Корей теле}}
{{Корейҙар}}
{{Евразия телдәре төркөмдәре}}
[[Категория:Корей теле|*]]
[[Категория:Ҡаҙағстан телдәре]]
[[Категория:Корея телдәре]]
[[Категория:Австралия телдәре]]
[[Категория:Канада телдәре]]
[[Категория:Ҡытай телдәре]]
[[Категория:Ҡырғыҙстан телдәре]]
[[Категория:Рәсәй телдәре]]
[[Категория:АҠШ телдәре]]
[[Категория:Япония телдәре]]