Корея Республикаһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
 |Бәхәсле статус=да
 |Башҡортса исеме= Күриә Республикаһы
 |Оригиналь исеме={{lang|ko-Hang-KR|대한민국}}<br />{{lang|ko-Hant-KR|大韓民國}}<br />''Тәһан Мингүк''|大韓民國<br> <br>(Тэханмингук)
 |Эйәлек килеш= Күриә Республикаһы
 |lat_dir =N |lat_deg =36 |lat_min =31 |lat_sec = 0
  |lon_dir =E |lon_deg =127 |lon_min =48 |lon_sec = 0
  |region                 = KR
  |CoordScale             =4000000
 |Герб= [[File:Coat of arms of South Korea.svg|100px]]
 |Девиз={{lang|ko|널리 인간 세계를 이롭게 하라}} (Кешелеккә ярҙам күрһәтә, {{lang|ko|弘益人間}})
 |Гимн исеме = Эгукка
 |Аудио =
 |Идара итеү төрө =Президент республикаһы
 |Картала=[[File:Locator map of South Korea.svg|300px]]
 |Рәсми тел=[[Күриә теле|күрийса]]
 |Бойондороҡһоҙлок датаһы=[[15 август]] [[1948]]
 |Баш ҡала=[[Сеул]]
 |Эре ҡала=Сеул, Пусан, Инсон, Тэгу, Тэйон
 |Етәкселәрҙең вазифалары=Президент<br>Премьер-министр
 |Етәкселәр=[[Юн Сок Ёль]]<ref>[https://www.interfax.ru/world/827249]</ref><br>[[Ким Хван Сик]]<ref>[http://www.rosbalt.ru/2010/10/01/776857.html Парламент Южной Кореи утвердил кандидатуру нового премьер-министра]</ref><br>
 |Территория буйынса урыны=107
 |Территория=99 392
 |% һыу өҫтө=0,3
 |Халҡы буйынса урыны=25
 |Халыҡ=49 024 737
 |Иҫәп алыу йылы=2007
 |Халыҡ тығыҙлығы=480
 |ЭТП= 1,457 трлн.<ref name="IMF">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/01/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2008&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=924%2C158%2C542%2C582&s=NGDPD%2CNGDPDPC&grp=0&a=&pr.x=73&pr.y=14 Международный валютный фонд (апрель 2008)]</ref>
 |ЭТП-ны иҫәпләү йылы=2010
 |ЭТП буйынса урыны=12
 |КПҮИ=0,897 (бик юғары)
 |КПҮИ буйынса урыны=15
 |Йән башына ЭТП= 29,730(2017)<ref name="IMF"/>
 |Валюта=вон ([[Общероссийский классификатор валют|KRW, код 410]])
 |Домен=[[.kr]]
 |Телефон коды=82
 |Сәғәт бүлкәте=+9
}}

'''Коре́я Республикаһы''' йәки '''Күриә Республикаһы''' ({{lang-ko|대한민국}} {{IPA|[tɛːhanminɡuk̚]}} ''тэха́н мингу́к, Тәһан Мингүк'') — Көнсығыш [[Азия]]лағы дәүләт. Корея ярымутрауында урынлашҡан. Киң мәғлүмәт сараларында ҡулланылған, рәсми булмаған атамаһы — '''Көньяҡ Коре́я'''.

Илдең майҙаны 100 210 км²{{ref+|Без учёта территории [[КНДР]], на которую Республика Корея претендует с момента своего образования в 1948 году; общая площадь двух корейских государств составляет 220 750 км².|group="*"}}. 2017-се йылғы иҫәпләүҙәрҙән һуң, халыҡ һаны 51 миллион булыуы асыҡлана. Майҙаны буйынса йөҙ ҙә етенсе, ә халыҡ һаны буйынса егерме етенсе[[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD_%D0%BF%D0%BE_%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8E]] урында тора.{{Переход|#Население|1}} 

Баш ҡалаһы — [[Сеул]]. Дәүләт теле: [[Корей теле|корея]] һәм {{нп4|Корейский жестовый язык|Күриә ым-ишаралар теле|en|Korean Sign Language}} 

[[Унитарное государство|Унитар]] дәүләт ойошоу формаһы яғынан [[президентская республика|президент республикаһы]]. [[Президентские выборы в Южной Корее (2017)|2017-се йылғы һайлауҙарҙан]]. һуң, шул уҡ йылдың 10 майынан [[Президент Республики Корея|илдең президенты]] вазифаһын [[Мун Чжэ Ин]] башҡара. 
Корея Республикаһы 16 административ-территориаль берәмектрәҙән тора. Шулар араһынан 9 — провинция, 6 — метрополит ҡала (статустары провинция менән бер тигеҙ) һәм айырмалы рәүештәге статуслы бер ҡала — (Сеул).{{Переход|#Административное деление|1}} бар.{{Переход|#Государственное устройство|1}}

Ил [[Корейский полуостров|Корея ярымутрауының]] көньяҡ өлөшөндә урынлашҡан. [[Корейская Народно-Демократическая Республика|Корея Халыҡ-Демократик республикаһы]] менән утрауҙа күршелек итәләр. Әммә улар [[Демилитаризованная зона (Корея)|демилитаризованланған зона]] менән бүленгән. Диңгеҙ аша күршеһе булып [[Япония]] тора. Көнбайыштан ил [[Жёлтое море|Һары]], көнсығыштан — [[Японское море|Япон]], көньяҡтан [[Восточно-Китайское море|Көнсығыш-Ҡытай]] диңгеҙҙәре һәм [[Корейский пролив|Корея проливы]] менән йыуыла. {{Переход|#География|1}}

Корея Республикаһы — [[моноэтническое государство|күп милләтле]], [[корейцы|корейҙар]] халыҡ һанының яҡынса 96 % тәшкил итә. 

65 % кеше [[Нерелигиозность|динһеҙ]], ә төп диндәре булып [[буддизм]] һәм [[христианство]] тора.{{Переход|#Религия|1}}

[[Развитые страны|Үҫешкән экономикалы]] индустриаль дәүләт. [[ВВП]]ның дәүмәле [[Паритет покупательной способности|һатып алыу мөмкинселектәре паритеты]] буйынса 2018-се йылда 2,139 триллион [[Доллар США|доллар]] тәшкил итә (яҡынса бер кешегә 41 400 доллар тура килә). Аҡса берәмеге — [[южнокорейская вона|Көньяҡ Корея воны]].{{Переход|#Экономика|1}}

Корея дәүләте үҙ тарихын б.э. тиклемге IV—III быуаттарҙан алып бара. [[Вторая мировая война|Икенсе донъя һуғышының]]нан һуң Корея ( элекке [[Корея под управлением Японии|Япония империяһының өлөшө]]),  [[СССР]] ҡанаты аҫтындағы [[Советская зона оккупации Кореи|төньяҡ]] һәм [[США]] ҡарамағы аҫтындағы [[Американское военное правительство в Корее|көньяҡ]] өлөштәргә бүленә. Корея Республикаһы 1948-се йылдың 15 авгусында америка зонаһында барлыҡҡа килә. Унан һуң, 9 сентябрҙә, совет дәүләте зонаһында [[Корейская Народно-Демократическая Республика|Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы]]. Ошо ваҡиғаларҙан һуң үткән [[Корейская война|Корея һуғышы]] (1950—1953) бүленештәрҙе нығытып ҡуя.{{Переход|#История|1}}

== Атамаһы ==
[[Корей теле]]ндә Корея Республикаһы ''Тэха́н мингу́к'' ([[хангыль|대한 민국]]{{audio|KO-Daehan Minguk-pronounce.ogg|тыңларға}}) тип атала, [[ханчча|大韓 民國]]. Йышыраҡ ҡыҫҡартылған исеме ''Хангу́к'' ({{lang-ko2|한국}}) [[ханчча|韓國]] йәки''Тэхан'' ({{lang-ko2|대한}}, 大韓) тип әйтелә. Ҡайһы берҙә ''Намха́н'' ({{lang-ko2|남한}}) тип әйтәләр. Ул «Көньяҡ Хан» тигәнде аңлата, йәғни ''Пукха́н'', ({{lang-ko2|북한}}, [[ханчча|北韓]]) «Төньяҡ Хан»ға (Төньяҡ Корея) ҡапма-ҡаршы. "Хан" һүҙе Корея ярымутрауында йәшәгән «Самхан» ҡәбиләләренән алынған. «[[Корея]]» һүҙе [[918]]—[[1392]] йылдарҙағы [[Корё]] дәүләте исеменән килгән. Ә ''Корё'' һүҙе, [[Корея ярымутрауы]], хәҙерге Ҡытайҙың бер өлөшө, Приморье крайы урынлашҡан боронғо ''Когурё'' дәүләте исеменән.

== Тарихы ==
[[Файл:KTX-Sancheon.jpg|thumb|KTX-II поезды]]
{{main|История Республики Корея}}
{{об|истории страны до [[Разделение Кореи|разделения]]|Корея тарихы}}

Көньяҡ Корея тарихы 1945 йылғы ярымутрауҙа йоғонто даирәләрен бүлешеү тураһындағы СССР-АҠШ килешеүенән башлана. Ошо килешеүгә ярашлы, Кореяның 38 параллельдән көньяҡтағы өлөшө — АҠШ юрисдикцияһына, төньяҡтағы өлөшө СССР юрисдикцияһына күсә.
[[Конституция Республики Корея|Корея Республикаһының конституцияһына]] ярашлы, [[Временное правительство Республики Корея|Кореяның Ваҡытлыса хөкүмәте]] [[Япония]] оккупацияһынан ҡотолған [[1919]]-сы һәм [[1948]]-се йылдарҙа, үҙ иленең законлы башлығы тип атала. Илдең тарихында алмаш-тилмәш [[демократия]] һәм [[авторитаризм]] политик системалары өҫтөнлөк итә. Граждандар дәүләте илдең хөкүмәтендә Беренсе Республиканан [[Ли Сын Ман]] хәҙерге [[Шестая республика Южной Кореи|Алтынсы Республикаға]] тиклем килә.

[[Первая республика Южной Кореи|Беренсе Республика]] баштан демократик булыуына ҡарамаҫтан, [[Авторитаризм]] 1960-сы йылдарғаса ҡәҙәр өҫтөнлөк итә. [[Вторая республика Южной Кореи|Кореяның икенсе Республика]]һы [[демократия]]ға принциптарына ҡорола, әммә бер йыл үтеп өлгөрмәҫтән хәрби дәүләт барлыҡҡа килә. [[Третья республика Южной Кореи|Өсөнсө]], [[Четвёртая республика Южной Кореи|Дүртенсе]] һәм [[Пятая республика Южной Кореи|Бишенсе]] Республикалар номиналь рәүештә генә демократик тип һаналалар. Ысын барлыҡта иһә, хәрби политикаһының дауамдары булып торалар. Тик Алтынсы Республика ғына демократияның юлына аяҡ баҫа.

Көньяҡ Корея нигеҙ һалынған осоронан бик ҙур юл үтә: [[Экономика Южной Кореи|экономикаһы]], [[Современная культура Южной Кореи|сәнғәте]],[[Образование в Южной Корее|уҡытыу системаһы]] ошо арала бихисап үҙгәрештәр кисерә. 1960-сы йылдарҙа ярлы илдәр араһына ингән дәүләт, хәҙер иһә, [[Развитые страны|үҫешкән]] сәнәғәтле булып һанала. 1990-сы йылдарҙан корея [[K-pop|поп-музыкаһы]], [[Сериалы Кореи|сериалдары]] (дорамалары) һәм [[Кинематограф Республики Корея|кинематография]]һы менән билдәлелек яулай башлай. Бигерәк тә, [[Юго-Восточная Азия|Көньяҡ-Көнсығыш Азияһын]] «[[корейская волна|корея тулҡыны]]» ялмап ала.

== Политика и государственное устройство ==
{{main|Политика Республики Корея|Список государственных агентств Республики Корея}}

=== Президент ===
{{main|Президент Республики Корея}}

Көньяҡ Кореяның дәүләт башлығы булып президент тора. 2017-се йылдың 10 майынан [[Мун Чжэ Ин]] был вазифаны биләй. Ул республиканың 12-се президенты булып һанала.

=== Парламент ===
{{main|Корея Республикаһының парламенты}}
[[Однопалатный парламент|Бер палаталы Милли йыйылыш]] бар. (300 урынлыҡ).

246 депутат [[Избирательный округ|бер мандатлы округтарҙа]] [[Мажоритарная избирательная система|мажоритар системаһы]] буйынса сағыштырмаса күп йыйылған тауыш аша, илле дүрте 5-заградитель процентлы барьер менән милли [[Партийный список|партия исемлеге]] буйынса һайлана. Депутат вәкәләттәр мөҙҙәте — 4 йыл.

1948-се йылдан парламент һайлауҙары үткәрелгә башлай. 1972-нән алып 1988-гә тиклем илдә диктаторлыҡ ҡоролошо арҡаһында һайлауҙар ғәмәлдә генә башҡарыла. Тик 1998-се йылда ғына Көньяҡ Корея демократик ил булғас ҡына парламент һайлауҙары биш йылға бер үткәрелә башлай.

=== Сәйәси партия ===

=== Политические партии ===
* [[Совместная демократическая партия|Берләшкән демократик партияһы]] — [[Социал-либерализм|социал-либераль]], етәкселек итеүсе.
* [[Свободная Корея (партия)|Ирекле Корея]] — [[Консерватизм|хоҡуҡ консервативлы]].
* [[Народная партия (Республика Корея)|Халыҡ партияһы]] — [[Центризм (политика)|үҙәк]].
* [[Правильная партия|Дөрөҫ партия]] — [[Правые (политика)|хоҡуҡ консервативлы]].
* [[Партия справедливости (Республика Корея)|Ғәҙеллек партияһы]] — [[Левые|һулғы үҙәк]].

=== Кеше хоҡуҡтары ===
{{достоверность}}

Көньяҡ Кореяла асыҡ кейемгә кире ҡарашталар. Улар өсөн был "икенсе кешеләрҙә уңайһыҙлыҡ һәм дискомфорт тыуҙырыусы» тип һанала.<ref>http://news.mail.ru/society/12315970/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029201301/http://news.mail.ru/society/12315970/ |date=2013-10-29 }} В Южной Корее запретили мини-юбки</ref><ref>http://podrobnosti.ua/society/2013/03/13/893194.html В Южной Корее запретили мини-юбки и декольте</ref>.

Көньяҡ кореяның хоҡуҡ һаҡлаусыларының тәңҡитен 1948-се йылда уҡ ҡабул ителгән дәүләт хәүефһеҙлеге тураһындағы Закон тыуҙыра. Был законға ярашлы, [[КНДР|Төньяҡ Корея]] «анти-дәүләт ойошмаһы» булараҡ, уның хаҡындағы яҡшы хәбәрҙәрҙе таратыу тыйыла. Ә ил дәүләтенең ризалыҡһыҙ үҙ белдегең менән территорияһына инеү 10 йылға төрмә менән янауы ихтимал.<ref>[[Тихонов, Владимир Михайлович|В. М. Тихонов]] [http://saint-juste.narod.ru/joseon.html Демократия с южнокорейской спецификой]</ref><ref>[https://www.nytimes.com/2012/01/06/world/asia/06iht-korea06.html?pagewanted=all&_r=2& Sometimes, It’s a Crime to Praise Pyongyang]</ref><ref>[http://lenta.ru/news/2012/07/06/nosuhui/ Гражданина Южной Кореи задержали за посещение КНДР]</ref>. Көньяҡ Корея эсендә төньяҡ күршеһенең сайттары блоеировка аҫтына инә<ref>[http://www.gazeta.ru/news/lenta/2012/01/14/n_2165373.shtml КНДР обвиняет Южную Корею в нарушении прав человека: блокируют доступ к северокорейским сайтам]</ref>.

90-сы йылдарға тиклем Көньяҡ Кореяла [[чучхе]] идеялары артынан эйәреүселәрҙе, төньяҡ дәүләткә инергә теләүселәрҙе оҙайлы ваҡытҡа төрмәләрҙә бикләгәндәр.
Шуға күрә  был кешеләрҙе  «[[Долгосрочные узники|оҙайлы тотҡонсолар]]» тип йөрөткәндәр. [//www.reuters.com/article/us-korea-north-spies/trapped-in-south-korea-veteran-spies-still-believe-in-the-north-idUSBRE93S0XG20130429]

[[Международная амнистия|Халыҡ-ара амнистияһына]] ярашлы, дәүәләт хәүефһеҙлеге хаҡындағы аңлашылмаған ҡанундар бирелеше, йәнәһе, «хөкүмәт ғәмәлдәрен тәнҡитләүсе һәм бигерәк тә — Төньяҡ Кореяһыныҡы менән сағыштырыусыларҙы (айырым кешеләрҙе, йә төркөмдәрҙе) нигеҙһеҙ рәүештә баҫтырыу өсөн генә ҡаралған». [[Социальная сеть|Социаль бәйәнеш]]тәрҙә ошоға бәйле әсе темаларҙы күтәреүселәр, енәйәт эше фигуранттары булып, суд ҡарамағы аҫтына инәләр <ref>[http://amnesty.org.ru/node/2391 AMNESTY INTERNATIONAL: ВЛАСТИ ЮЖНОЙ КОРЕИ ПОДАВЛЯЮТ СВОБОДУ СЛОВА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190818185308/https://amnesty.org.ru/node/2391/ |date=2019-08-18 }}</ref>. Мәҫәлән, 2015-се йылдың 1 декабрендә 9 табипты һәм 3 студентты дәүләт хыянатында ғәйепләйҙәр. Уларҙа Төньяҡ Кореяның [[чучхе]] идеяһын пропагандалаусы материалдар һәм [[Ким Ир Сен]] менән [[Ким Чен Ир]] [[мемуары]]ҙары  табыла. Тағы тәфтишселәр был кешеләрҙең махсус электрон ссылка ярҙамында ҡораллы һуғышҡа өндәүҙәрен асыҡлайҙар<ref>[http://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/2489169 Девять медиков в Южной Корее обвинены в госизмене и пропаганде в пользу КНДР]</ref>. 2017-се йылда уларҙы шартлы һаҡ аҫтына алалар.<ref>[https://news.joins.com/article/21234904 부산지법, 국보법 위반 '부산청년한의사회' 12명 전원 집행유예] {{iw|JoongAng Ilbo|JoongAng Ilbo|en|JoongAng Ilbo}} 2017.02.09</ref>.<!--
По подсчётам правительства КНДР, с 1962 года и по 2007 год Южную Корею покинули более трёх миллионов человек, в настоящее время ежегодно около 80 тыс. человек ежегодно навсегда покидают страну<ref>[http://low-intensity-conflict-review.blogspot.kr/2012_05_09_archive.html White Paper on Miserable Fate of S. Korean Defectors]</ref>.
 --><!-- Это надо в статью "Население Республики Корея" -->

== Географияһы ==
{{main|Корея Республикаһының географияһы}}
[[Файл:Gapado scenery.JPG|thumb|left|200px|Вид на юг острова [[Чеджудо]] ]]
Корея Республикаһы [[Корейский полуостров|Корея ярымутрауының]] [[Азия|Азия]] еренең төп өлөшөнән 1100 километрға сығып торған көньяҡ яғында ята. Көнбайыштан ил [[Жёлтое море|Һары]], көсығыштан [[Японское море|Япон]] диңеҙҙәре (Кореяла урынллашҡан яҡтарына ярашлы уларҙы "Көнсығыштыҡы", "Көнбайыштыҡы" тип йөрөтәләр) менән, көньяҡтан — [[Корейский пролив|Корея боғаҙы]] һәм [[Восточно-Китайское море|КөнсығышүҠытай диңгеҙе]] (Кореяла уларҙы бергә «Көньяҡ диңгеҙе» тип атайҙар) менән йыуыла. Илдең дөйөм майҙаны — 100210 [[квадратный километр|километр квадрат]] тәшкил итә.

Ландшафтының ҙур өлөшө таулы, тигеҙлектәре тик 30 % ерен генә алып тора.

Ярҙарының эргәһендә яҡынса 3000 утрау урынлашҡан (күбеһенсә, ҙур булмаған һәм йәшәүгә яраҡлашмаған). Иң ҙур утрау тип [[Чеджудо]] һанала.

=== Рельефы һәм файҙалы ҡаҙылмалар ===
[[Файл:20140727 Ulsanbawi Rock as seen from the Misiryeong Ridge.jpg|thumb|right|200px|[[Восточно-Корейские горы]]]]
Ҡөньяҡ Кореяның иң бейек нөктәһе булып Чеджудола урынлашҡан [[Халласан]] тора. (1947 м<ref>[http://jeju.news1.kr/news/articleView.html?idxno=10571 '남한 최고봉' 제주 한라산 높이 1947m 재확인 — 뉴스1제주]</ref>). Илдең көнсығыш һәм үҙәк өлөшөн [[Восточно-Корейские горы|Көнсығыш-Корея тауҙары]] биләгән. Улар ясперстан Тхэбэк, Кёнсан, ә арҡырынан [[Собэк]], Норён, Чхарён тау теҙмәләренән тора. Иң ҙур бейеклек менән Собэк һәртәндағы Чирисан (1915 м), Тхэбэк һыртындағы Сораксан (1708 м) тора.

Илдең көнбайышы менән көньяғында бәләкәс тигеҙлектәр һәм уйһыулыҡтар урынлашҡан. Тап шул ерҙәрҙә халыҡтың төп өлөшө йәшәй.

Кореяла бай булмаған [[Золото|алтын]], [[Серебро|көмөш]], [[вольфрам]], [[Железная руда|тимер рудаһы]], [[Свинец|ҡурғаш]], [[цинк]], [[графит]] һ.б. ятҡылыҡтары урынлашҡан. Ҡаҙылма байлыҡтарының күп өлөшөн сит илдән индерәләр.<ref>{{книга|автор=Ахметов В. В., Фролова Е. Л.|заглавие=Учебно-методический комплекс по дисциплине «География стран Дальнего Востока: Китай, Япония, Корея».|ссылка=http://gf.nsu.ru/docs/kvost/east_geo.pdf|место=Новосибирск.|издательство=Новосибирский Государственный Университет|год=2011|страницы=108, 200|isbn=}} {{Wayback|url=http://gf.nsu.ru/docs/kvost/east_geo.pdf |date=20160624142534 }}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

{{Навигационный блок
 | state     = collapsed
 | заголовок = Корея Республикаһы
|Азия илдәре
| G20
}}

[[Категория:Көньяҡ Корея]]