Лаваш битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{блюдо
 | название = Лаваш
 | изображение =[[Файл:Fladenbrot-1.jpg|220px]]
 | подпись =Лаваш - пресная лепёшка
 | тип =[[Икмәк]]
 | страна происхождения = [[Урта Көнсығыш]]<ref name="Marks"/>
 | автор =
 | год =
 | основные компоненты =[[ҡамыр]], [[тоҙ]]
 | возможные компоненты =
 | аналоги =
 | рецепт =Лаваш
 }}
'''Лава́ш — ләүәш''' ({{lang-az|lavaş}}, {{lang-hy|լավաշ}}, {{lang-ka|ლავაში}}, {{lang-fa|لواش}} — ''lavâš'', {{lang-tt|lәvәş}}, {{lang-tr|lavaş}}) — башлыса [[Ҡаф тауы]], [[Иран]], [[Афғанстан]] халыҡтарында һәм Алғы Азия региондарында таралған бойҙай ононан бешерелгән йоҡа йәймә формаһындағы сөсө аҡ икмәк.<ref name="autogenerated1">Alan Davidson. ''The Oxford Companion to Food''. Oxford University Press, 2014. ISBN 0199677336, 9780199677337. P. 459</ref> [[Инглиз теле]]<nowiki/>ндәге баҫмаларҙа «һыныусан әрмән икмәге», «әрмән йәймәһе», «һыныусан икмәк», «параки» тип йөрөтөлә<ref name="lavosh">{{китап
|автор        = 
|заглавие     =Dictionary.com's 21st Century Lexicon  См. [http://dictionary.reference.com/browse/lavosh lavosh] [http://www.peeep.us/5b432eed архив]  
|издательство = Dictionary.com, LLC. 
|год          = 2003-2012
|том          = 
|страницы     = 
|isbn         = 
}} {{oq|en|lavosh n. Definition: a round thin Middle Eastern bread that is soft like a tortilla or hard like a cracker; also written lahvosh, lavash, lawaash, lawasha; also called Armenian cracker bread, cracker bread, paraki}}</ref><ref>{{книга
|автор        = Barbara A. West
|заглавие     = [http://books.google.ru/books?id=pCiNqFj3MQsC&printsec=frontcover&dq=Encyclopedia+of+the+Peoples+of+Asia+and+Oceania&hl=ru&sa=X&ei=JwVhT6GbNc_DtAb6nommCw&ved=0CDUQ6AEwAA#v=onepage&q=Encyclopedia%20of%20the%20Peoples%20of%20Asia%20and%20Oceania&f=false Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania]
|издательство = Infobase Publishing
|год          = 2009
|том          = 
|страницы     = 52(1002)
|isbn         = 1438119135, 9781438119137
}} {{oq|en|Also, to ward off evil spirits, both bride and groom wore lavash (traditional Armenian flat bread) over their shoulders upon entry to their home for the first time.}}</ref><ref name="Bilderback">Leslie Bilderback «[http://books.google.ru/books?id=89vOSZX1XA8C The Everything Bread Cookbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141217001942/http://books.google.ru/books?id=89vOSZX1XA8C |date=2014-12-17 }}», глава 6 «Flatbreads», Adams Media, 2010</ref>.

[[ЮНЕСКО]]-ның Материаль булмаған мәҙәни мираҫты һаҡлау конвенцияһы хөкүмәт-ара комитетының 2014 йылдың 26 ноябрында [[Париж]]да уҙғарылған 9-сы ултырышында [[Әрмәнстан]] тәҡдиме менән лаваш ЮНЕСКО-ның Материаль булмаған мәҙәни мираҫ исемлегенә индерелде<ref name="unesco">[http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00011&RL=00985 Lavash, the preparation, meaning and appearance of traditional bread as an expression of culture in Armenia], офиц. сайт [[ЮНЕСКО]]: {{oq|en|Lavash is a traditional thin bread that forms an integral part of Armenian cuisine. Its preparation is typically undertaken by a small group of women, and requires great effort, coordination, experience and special skills. A simple dough made of wheat flour and water is kneaded and formed into balls, which are then rolled into thin layers and stretched over a special oval cushion that is then slapped against the wall of a traditional conical clay oven. After thirty seconds to a minute, the baked bread is pulled from the oven wall. Lavash is commonly served rolled around local cheeses, greens or meats, and can be preserved for up to six months. It plays a ritual role in weddings, where it is placed on the shoulders of newlyweds to bring fertility and prosperity. The group work in baking lavash strengthens family, community and social ties. Young girls usually act as aides in the process, gradually becoming more involved as they gain experience. Men are also involved through the practices of making cushions and building ovens, and pass on their skills to students and apprentices as a necessary step in preserving the vitality and viability of lavash making.}}</ref><ref>[http://www.tert.am/ru/news/2014/11/26/armenia-lavash/?sw Лаваш включен в список нематериального культурного наследия ЮНЕСКО]{{Недоступная ссылка|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

== Атаманың этимологияһы ==

«Лаваш» («ләүәш») һүҙе дөйөм танылған этимологияға эйә түгел.
Лайден университетының «Әрмән нәҫел лексиконының этимологик һүҙлеге» «лаваш» (լավաշ lavaš) атамаһының килеп сығышын протоәрмән һүҙе *law- = «яҫы» менән бәйләй, ә урта әрмән телендә lawš һүҙе «йоҡа яҫы икмәк»<ref name="EDAIL">Hrach K. Martirosyan «Etymological Dictionary of the Armenian Inherited Lexicon» из серии «Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series», стр. 305, Brill Academic Publishers, 2008</ref> тигәнде аңлата.

Тәүге формаһы lawaš булһа ла, урта әрмән әҙәбиәтендә лаваш ошо вариантта լաւշ (lawš)<ref>Г. Бегларян [http://lraber.asj-oa.am/4725/1/1987-5(72).pdf Хлебопечение в средневековой Армении.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180417070528/http://lraber.asj-oa.am/4725/1/1987-5(72).pdf |date=2018-04-17 }} Вестник общественных наук АН АрмССР — 1987, № 1 — стр. 72—78</ref>, йәиһә уның нигеҙендә барлыҡҡа килгән լօշ (loš) вариантта йышыраҡ осрай. Бик күп урта әрмән сығанаҡтарында (Григор Татеваци<ref>[http://khachik-aper.do.am/Girq_Vastakots.pdf Гирк Вастакоц], Глава 305{{oq|hy|…եւ զգարին ձաւար արա, եւ կարագով մնշեա, եւ լօշ ա՛ծ 'ի ներք, եւ տուր:}}</ref> ҙың «Гирк вастакоц» ында<ref>Григор Татеваци, «Книга вопрошений», Константинополь. 1729 — стр.357{{oq|hy|Շօթն` թանձր լօշ եփեալ}}</ref>, Минас Тохатециҙа<ref>Минас Тохатеци, ["Стих об арисе"]{{oq|hy|Ա՛յ հերիսայ, իմ գովելի,<br />Արժան լինիս դու իմ բերնի,<br />Կակուղ լօշով ի կուլ տայի,<br />Կարմիր գինով զքեզ թաղէի:}}</ref>, табип Алексианоста, хәтернамәләрҙә<ref>[http://serials.flib.sci.am/openreader/nyut_hay_jogh_patm_6/book/index.html#page/360/mode/2up Памятные записи армянских рукописей XV века. Часть I]. № 302, 1422 год{{oq|hy|Յիշեցեք ղմղտսի Մահուտն, որ ամեն օր ինձ Ժ (10.) լաւշ կու բերեր}}</ref>, ауыҙ-тел ижадында<ref>Средневековые армянские народные песни. Ереван, 1956{{oq|hy|… եւ լօշ ինձ պատանք դրին,<br />կարմիր գինով թաղեցին:}}</ref> һ.б.<ref name = "srednearm">Р. Газарян, Г. Аветисян. [http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=56&query=%D5%AC%D6%85%D5%B7%C2%B9 Словарь среднеармянского языка] Ереван, 2009</ref>), әммә әрмән телендә был һүҙ, күрәһең, күпкә иртәрәк ҡулланылған, «дряква»<ref>Растение дряква (Cyclamen) в народном армянском называется теми же словами «лаваш» или «лош». Производным от названия дряквы является название переступня — «лоштак», также встречающийся в раннеармянских текстах</ref> мәғәнәһендә, "Гален һүҙлеге"нә ҡараһаң<ref>[http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=26&query=%D5%AC%D6%85%D5%B9 Nor Bargirk' Haykazean Lezvi], Венеция, 1836—37. С. 909</ref><ref name="Ачарян">{{китап | автор   = Р. Ачарян | заглавие  = Этимологический корневой словарь армянского языка | ссылка = http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=1013 | год= 1973| том = 2 | страницы = 308}}</ref>, VI—VII быуаттарҙа уҡ) ҡулланылған. XI—XII быуаттарҙа
«Вардан китабы һүҙлеге» "лаваш"ты парфян һүҙе kašken = арпа икмәгенең тәржемәһе<ref>Г. Гаспарян [http://hpj.asj-oa.am/1151/1/1963-2(269).pdf Средневековый словарь «История Вартана и армянской войны».] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191005165312/http://hpj.asj-oa.am/1151/1/1963-2(269).pdf |date=2019-10-05 }}, Историко-филологический журнал АН АрмССР — 1963, № 1 — С. 270</ref> икәнлегенә күрһәтә. Еремия Мегреци [hy] үҙенең "Әрмән һүҙлеге"ндә (1698 йыл) был һүҙгә «йоҡа икмәк»<ref name = "srednearm"/><ref>Еремия Мегреци [http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/armenian/Books/bargirq_index.html Баргирк Хайоц] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190119192429/http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/armenian/Books/bargirq_index.html |date=2019-01-19 }}, Галикарнас, 1698. С. 177{{oq|hy|Հաստեայս. բարակհաց կամ լօշ}}</ref> тигән аңлатма биргән. Р. Ачарян, был һүҙҙең һәм аш-һыу атамаһының Азия халыҡтарында таралған булыуына күрһәтеп, уларҙың килеп сығыуы фарсы йәки әрмән сығанаҡлы булыу мөмкинлегенә туҡтала, ләкин Таһранда (Тегеранда) лаваш «әрмән икмәге» (фарс. nūn-i armanī) атамаһы менән йөрөтөлгәнлектән, икенсе фараз дөрөҫөрәктер тип иҫәпләй<ref name = "Ачарян"/>. Шул уҡ ваҡытта, "Лаваш"тың ныҡлы нигеҙле аңлатмаһы булмағанлыҡтан, ул һүҙҙең семит тамырлы булыуына ла ишаралай (когнаттар: ассир. laiša = ҡамыр, laš = ҡамыр баҫыу; ивр. loš, эфиоп. losa = ҡыҫыу, баҫҡылау;), һәм әрмәнсә lawaš вариантын ассирия телендәге laiša-ға<ref>{{китап | автор   = Р. Ачарян | заглавие  = Этимологический корневой словарь армянского языка | ссылка = http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=2668 | год= 1973| том = 4 | страницы = 639}}</ref><ref name = "jahuk">Г. Джаукян [http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=51&pageNumber=293 Этимологический словарь армянского языка] Ереван, 2010</ref>. <!--Согласно Армянской советской энциклопедии, слово «лаваш» состоит из древнеармянских корней ''лав'' (хороший) и ''(х)аш'' (еда)<ref>Армянская советская энциклопедия. Т. 4. Акад. наук Арм. ССР. cc. 234—235</ref>.--> ҡайтарып ҡалдыра.

Г. Джаукян тигән лингвист һүҙенең сығышы праһинд-европа тамырлы lab/p (lob/p) = «ныҡлы аҫылынып тормаған нимәлер» (когнаттары: лат. labor = төшөү, тайыу, таралыу, labium = ирен; боронғо исланд телендә slafask = көсһөҙләнеү, шиңеү, leppr = туҙған (лохмотья), суҡлы таҫма (бахрома), өлтөк, маңлай сәсе (чуб); боронғо инглиз телендә lappa = суҡлы таҫма (бахрома), туҙған (лохмотья) булыуы бик мөмкин тип һанай<ref name = "jahuk"/>.

«Төрөк телдәренең этимологи һүҙлеге» лә мөмкин булған бер нисә фараз бирә. Рәшит Арат liv aš парлы һүҙенең «лаваш» менән яҡынлығы мөмкин тип иҫәпләй. Сочетание liv aš һүҙҙәр бәйләнеше «Этимологический словарь тюркских языков» даёт несколько возможных версий. liv aš һүҙбәйләнеше XI быут [[Урта Азия]] төрөк яҙыусыһы Йософ Баласағуниҙың «Ҡотадғу белег» поэмаһында осрай: liv aš tergi = ашамлыҡ ҡуйылған өҫтәл liv тамырын ҡайсаҡ ашамлыҡ, һыйҙы, аҙыҡты аңлатҡан ғәрәп һүҙе менән дә бәйләйҙәр. Дж. Клосон быны ҡытай теленән үҙләштереү тип аңлата. li = ашлыҡ орлоғо урта ҡытай һүҙе liip), һәм, aš менән бәйләнеп килгәндә, игендән әҙерләнгән ашамлыҡ мәғәнәһен аңлата; aš тамырының (пехлеви сығышлылыр, ахыры) иң боронғо мәғәнәһе — аҙыҡ, ашамлыҡ, һыйлау, мул табын. Һүҙлектә был һүҙҙең, уның боронғо уйғыр телендә тәүге сағылышын (liv-i aš-y = ҡорбан ашы) һәм "Ҡотадғу белег"те иҫтә тотоп, Көнсығыш Төркөстандан булыу ихтималлығы ла иғтибарға лайыҡ<ref name="Севортян">Э. В. Севортян. [http://altaica.ru/LIBRARY/ESTJA/Estja7.pdf Этимологический словарь тюркских языков. Том 7.] Издательство «Наука». Москва 1974—2003. С. 5—6</ref>. Шулай итеп, тәү сиратта иген бөртөктәренән әҙерләнгән аҙыҡты аңлатҡан liv+aš, һуңғараҡ, түңәрәк формала бешерелгән икмәк аҙығы атамаһы булып киткән. Шул уҡ һүҙлектән күренеүенсә, «лаваш» һүҙе күп Ҡаф тау телдәрендә (мәҫәлән, осетин теле) төрөк теленән. Макс Фасмер Рус теленең этимологик һүҙлегендә, Австрия телсеһе Франц Миклошичҡа һылтанып, был һүҙ рус теленә төрөк теле аша ингән, ти<ref name="Севортян"/>. <!--<ref>Вильям Похлебкин [http://www.erlib.com/Вильям_Похлёбкин/Национальные_кухни_наших_народов/16/ Национальные кухни наших народов]</ref>.-->

== Икмәк ашының килеп сығышы ==
[[Файл:Pan armenio en el mercado de Yerevan.JPG|thumb|200px|Ереван баҙарында һатылған лаваштың төрлө варианттары]]

Бешерелгән икмәктең килеп сығышына боронғо шумерҙар, вавилондар, мысырҙар, ассирийҙар, этрусктар, еврей һәм фарсыларҙың ҡулланышында киле һәм ҡул тирмәндәренең барлыҡҡа килеүе этәргес була. Ашлыҡ бөртөктәренең ҡуйы бутҡаһынан тәүге сөсө йәймәләр бешерелгәнИз. Ҡаф тауы артында хәҙер ҙә лаваш яҡынса шулай бешерелә.

Еврей кухняһы буйынса америка белгесе Гил Маркс [en] фекеренсә, лаваштың килеп сыҡҡан урыны — Урта Көнсығыш<ref name="Marks">{{китап
 | автор         = Gil Marks.
 | заглавие      = Encyclopedia of Jewish Food
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Hoboken, New Jersey
 | издательство  = Published by John Wiley and Sons
 | год           = 2010
 | том           = 
 | страниц       = 
 | страницы      = 355
 | isbn          = 
 | ref           = 
}}{{oq|en|
Lavash is a very thin bread often used as a wrap. Origin: Middle East}}</ref>. Уиллард Б. Мур (Willard B. Moore), лаваштың әрмән кухняһына ҡарағанын кире ҡаҡмайса, уның килеп сыҡҡан урынын Иран, тип күрһәтә<ref>Linda Keller Brown, Kay Mussell. ''[http://books.google.am/books?id=XnGVrnXP8J4C Ethnic and Regional Foodways in the United States: The Performance of Group Identity]''. Глава 4 «Metaphor and Changing Reality: The Foodways and Beliefs of the Russian Molokans in the United States» University of Tennessee Press, 1984. ISBN 0870494198, 9780870494192. Стр. 94 {{oq|en|Also from Armenian foodways, but with origins in Iran, comes lavash, a crusty, thin, oval bread not carried in Molokan markets but popularly purchased from Los Angeles Armenian bakeries}}</ref>. Оксфорд университетының аш-һыу буйынса белешмәһе лавашты Ҡаф тауы һәм Иран регионында барлыҡҡа килгән антик аҙыҡ тип атай<ref name=autogenerated1 />.

Күп кенә сығанаҡтар лавашты әрмән сығышлы аш-һыу тиҙәр<ref>{{книга
|автор        = William Grimes
|заглавие     = [http://books.google.ru/books?id=X7hYK4M38gkC&pg=PP1&dq=Eating+Your+Words:+2000+Words+to+Tease+Your+Taste+Buds&hl=ru&sa=X&ei=2Nx4VOKSNqKAzAOM2YKABQ&ved=0CCAQ6AEwAA#v=onepage&q=Eating%20Your%20Words:%202000%20Words%20to%20Tease%20Your%20Taste%20Buds&f=false Eating Your Words: 2000 Words to Tease Your Taste Buds]  
|издательство = Oxford University Press
|год          = 2004
|том          = 
|страницы     = 115 (258)
|isbn         = 0195174062, 9780195174069}} {{oq|en| lavash /lə'väsh/ > a Middle Eastem crisp flatbread. - origin Armenian, from Turkish}}</ref><ref>{{китап
|автор        = 
|заглавие     =  Webster’s two new college dictionary См. [http://books.google.ru/books?id=OL60E3r2yiYC&printsec=frontcover&dq=Webster's+two+new+college+dictionary&hl=ru&sa=X&ei=1p1hT-CiMYnHsgbWzJ3PBQ&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=la-vash&f=false ''lavash''] 
|издательство = Houghton Mifflin Harcourt
|год          = 2005
|том          = 
|страницы     = 637 (1518)
|isbn         = 0618396012, 9780618396016
}} {{oq|en|la-vash (b-vash') n. [Armenian < Turk, lavas.] A thin, leavened flatbread of Armenian origin.}}</ref><ref>{{китап
|автор        = Editors of the American Heritage Dictionaries
|заглавие     = The American Heritage dictionary of the English language См. [http://www.wordnik.com/words/lavash lavash] [http://www.peeep.us/9e49090b архив]  
|издательство = Houghton Mifflin
|год          = 2005
|том          = 
|страницы     = 2074
|isbn         = 0618082301, 9780618082308
}}{{oq|en|la-vash n.A thin leavened flatbread of Armenian origin. Etymologies: Armenian, from Turkish lavaş.}}</ref>. Етештереү буйынса белгес Сержио Серна-Сальдивар лаваш боронғо әрмән сығышлы, ти<ref>Sergio O. Serna-Saldivar. ''Cereal Grains: Laboratory Reference and Procedures Manual''. CRC Press, 2012. ISBN 143985565X, 9781439855652. P.217 «Lavash is another popular flat cracker bread with ancient roots in Armenia. Lavash is a thin, soft flatbread that is served with dips and used for wraps. It is usually made with wheat flour made in a variety of shapes all over the regions of the Caucasus, Iran (where it is often so thin as to be like tissue and can be almost seen through), and Afghanistan»</ref>.

Лаваштың Әрмәнстанда борондан булғаны тураһында археологик ҡаҙыныу ваҡытында табылған тонирҙар һәм уларҙа тороп ҡалған лаваш йоғаныстары һөйләй<ref name = "beglar">Бегларян Г. [http://lraber.asj-oa.am/4725/1/1987-5(72).pdf Хлебопечение в средневековой Армении] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180417070528/http://lraber.asj-oa.am/4725/1/1987-5(72).pdf |date=2018-04-17 }} Вестник общественных наук АН АрмССР. 1987. № 5. стр. 72—78</ref>. XX быуат башында уҡ урта быуат әрмән баш ҡалаһы Аниҙа ҡаҙыныуҙар алып барған Рус археологик йәмғиәте (Гагкашен сиркәүенән алыҫ түгел<ref name = "beglar"/>) шундай бер лаваштың янған киҫәктәрен табып алған<ref>Иосиф Орбели [http://books.google.com.au/books?hl=de&id=0TUKAQAAIAAJ&focus=searchwithinvolume&q=лаваша Избранные труды], Ереван 1963</ref>.

== Характеристика ==
Лаваш яҫы, йоҡа ғына, 2-5 мм киңлегендәге, стандартҡа яҡын размерлы, оҙонлоғо яҡынса 90-110 см, киңлеге яҡынса 40-50 см булған, ауырлығы 250 грамдан артмаған оҙонса түңәрәк формалы йәймә<ref name="TRA" /><ref name="Lav" />. Лаваш, һыуынғанға тиклем, берәмләп эленеп ҡуйыла, һыуынғас, 8-10 рәткә өйөп һалына<ref>Основные правила торговли: сборник нормативных материалов// «Экономика», 1981 г. Стр. 157 (447) <blockquote>Лаваш армянский тонкий тондырный хранится в подвешенном состоянии по одной штуке до остывания и с укладкой на нижнюю корку — до 8-10 рядов после остывания</blockquote></ref>. Һауала ул бик тиҙ кибә һәм ҡоро көйө бик оҙаҡ һаҡлана ала<ref name="Lav" />.

== Әҙерләү ==
[[Файл:Making of lavash.ogv|мини|слева|Ереванда лаваш бешереү]]
[[Файл:Azərbaycan Lavaşı.jpg|thumb|Әзебайжанда лавашты саджала бешереү]]

Лавашты [[бойҙай]] (ә элек ҡайһы берҙә арпаның үҙенә башҡа сортынан) ононан «тандыр» (шулай уҡ «тендир»<ref>{{мәҡәлә
 |автор         = Бабаева Р. И., Атакишиева М. И.
 |заглавие      = Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Пища
 |ответственный = Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая
 |место         = Народы мира. Этнографические очерки|Народы Кавказа: Этнографические очерки
 |издательство  = Издательство Академии наук СССР
 |год           = 1962
 |том           = 2
 |страниц       = 684
 |страницы      = 129
}}<blockquote>В тендире пекли в основном чугрек, нередко и лаваш.</blockquote></ref> йәки «тонир»)тип аталған традицион мейестәрҙә бешерәләр. Лаваш ҡамырын, уға шулай уҡ әсетке (ғәҙәттә алда бешерелгән икмәк ҡамырынан алып ҡалына), ҙур ағас ялғашта (таштта) ғаиләләге иң өлкән ҡатын-ҡыҙ баҫырға тейеш булған. Әҙер ҡамырҙы, традицион тәпәшәк түңәрәк йәки дүрткел өҫәлгә һалып, иҙәнгә ултырып, уҡлау менән йәйәләр. Ҡағиҙә булараҡ, был эште килен башҡара. Килен һуңынан йоҡа ғына йәймәне тандыр эргәһендә ултырған ҡәйнәһенә бирә. Тәжрибәле ҡатын, башта йәймәне өҫкә табан бер ҡулдан икенсеһенә йәтеш кенә ырғыта ла, талдан үрелгән нигеҙҙәге махсус мендәргә кейҙерә, шунан түбән эйелеп, төгәл һәм етеҙ хәрәкәт менән лавашты тандырҙың ҡыҙыу эске стеналарына йәбештерә. 30—40 секунд араһында бешкән икмәкте осо кәкрәйтеп эшләнгән махсус тимер сыбыҡ менән тартып сығаралар<ref name="TRA">{{китап
|автор        = Арутюнов С. А., Воронина Т. А. 
|заглавие     = Традиционная пища как выражение этнического самосознания
|издательство = "Наука"
|год          = 2001
|том          = 
|страницы     = 120-122 (289)
|isbn         = 
}} {{oq|ru|При этом первенство, безусловно, принадлежит зерновым продуктам, составляющим у армян основу питания. Самый главный из зерновых продуктов на армянском столе хлеб — Нац. Один из наиболее распространённых и любимых в народе видов национального хлеба — лаваш представляет собой (по пищевым качествам и по многофункциональности), по определению С. А. Арутюнова, вершину культуры дрожжевого хлебопечения. Это плоский, очень тонкий, овальной формы хлеб размером примерно до 1 м в длину и 0,5 м в ширину. Его выпекают из пшеничной (а в прошлом иногда и из особого сорта ячменной) муки в традиционных печах — тонирах. Полагается, чтобы тесто для лаваша, в которое добавляется закваска (обычно кусочек теста от предыдущей выпечки), в большом деревянном корыте (ташт) месила старшая в доме женщина. Готовое тесто затем раскатывают скалкой на традиционном низком круглом или четырёхугольном столе, сидя на полу. Как правило это делает невестка. Затем она передает тонко раскатанное тесто свекрови, которая сидя у тонира  подбросив сначала его вверх с рук на руки,  натягивает на специальную подушку сплетенной из ивы основой, а затем, низко нагнувшись одним ловким движением налепляет на раскаленные внутренние стенки тонира. Через 30—40 секунд она вытаскивает пропеченный хлеб специальным железным прутом с острым загнутым концом. Выпечка хлеба — весьма трудоемкое занятие, поэтому в нем нередко принимают участие и соседки.}}</ref>.

Әзербайжандар хәҙер лавашты диаметры 60—70 см һәм бейеклеге 3—4 см булған, «садж» тип аталған ҡалын стеналы ҙур түңәрәк табала, батынҡы яғын аҫҡа ҡаратып ҡуйып, бешерә. Элек Садж тандир пальчагы (тандыр балсығы) тип йөрөтөлгән, тандыр өсөн файҙаланылған балсыҡтан яһалған, аҫтында терәткес (подставка) булып, шунда ут төрткәндәр<ref>{{китап
 | автор         = Гаджиева С. Ш.
 | заглавие      = Дагестанские азербайджанцы, XIX — начало XX в: историко-этнографическое исследование
 | место         = М.
 | издательство  = Восточная литература РАН
 | год           = 1999 
 | страниц       = 358
 | страницы      = 118
}}</ref>.

== Лавашты ҡулланыу ==
Лаваш Бирге Азия һәм [[Яҡын Көнсығыш]] илдәрендә билдәле, ләкин Әрмәнстанда ғына ул туҡланыу системаһында иң төп урынды тигеләй биләй. Икмәккә ихтирам һәм хөрмәт менән һуғарылған мөнәсәбәт — әрмән мәҙәниәтенең традицияһы, ләкин лавашҡа ҡарата, күпләп етештерелгән мейес төбөндә бешкән икмәккә ҡараш менән сағыштырғанда, был традиция бигерәк баҙыҡ<ref name="Lav">{{китап
|автор        = Арутюнов С. А., Воронина Т. А. 
|заглавие     = Хлеб в народной культуре: этнографические очерки
|издательство = "Наука"
|год          = 2004
|том          = 
|страницы     = 201 (412)
|isbn         = 
}} {{oq|ru|Подовый — основная форма хлеба, потребляемая в городской среде. Однако и в сельской местности (кроме крайне северных сопредельных с Грузией и Азербайджаном районов), и в городской среде излюбленным и наиболее распространённым видом хлеба остается лаваш. Это очень тонкий хлеб (максимум 2-3 мм толщиной), выпекаемый в виде овального листа, более или менее стандартного размера, около 90-110 см длиной, около 40-45 см шириной, весом не более 250 грамм. На воздухе он быстро высыхает и в сухом виде может храниться очень долго. Однако достаточно слегка спрыснуть его водой, завернуть несколько листов в полотняную ткань и через 15-20 его свежесть и гибкость восстанавливается. В селах сухой лаваш хранят неделями и даже месяцами. В городе, где всегда можно купить свежий лаваш, к этому прибегают реже. Лаваш можно печь как из кислого (заквашенного), так и из пресного теста; в наши дни пресный лаваш чаще чаще используют в обрядах. Рыночная цена лаваша обычно не менее чем вдвое выше, чем цена подового хлеба.
Лаваш известен в ряде стран Передней Азии, но только в Армении он занимает едва ли не главное место в системе питания. Уважительное, даже благоговейное отношение к хлебу — одна из традиций армянской культуры, но в отношении к лавашу эта традиция проявляется особенно ярко в сравнении с отношением к подовому хлебу массового производства.
Лаваш можно выпекать только в тонире (другие варианты названия такой печи — таннур, тондир, тандур). Фабричная выпечка лаваша на вращающемся стальном барабане, на плоских траках в гусеничной печи возможна, но получаемый таким способом продукт не сравним по качеству с настоящим тонирным лавашом.}}</ref>. «Лаваш» әрмән милли кухняһында төп ҡамыр аштарының береһе булып һанала. Әрмәнстанда ул туҡланыуҙың айырып алғыһыҙ бер өлөшө, традиция буйынса хаш менән бирелә. Шулай уҡ Әрмәнстанда балыҡты лавашта быҡтырыу кеүек оригиналь алым файҙаланыла<ref name="PO" />. Пасха байрамында Әрмән сиркәүенә йыш ҡына кулич урынына лаваш алып киләләр<ref>Сайт ААЦ г. Волгограда //рубрика «[http://www.sbgevorg.ru/vopros-otvet.php?page=14 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120813233352/http://www.sbgevorg.ru/vopros-otvet.php?page=14 |date=2012-08-13 }} Вопрос-Ответ]» [http://www.peeep.us/320dbf8d архив] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131204024117/http://www.peeep.us/320dbf8d |date=2013-12-04 }}</ref>. Әрмәнстанда лаваш — ғаилә һәм муллыҡ символы: йола буйынса, кейәүҙең әсәһе туйҙа йәш кәләш менән кейәүҙең иңдәренә, уларға етеш һәм татыу тормош теләп, лаваш һала.

Ҡайһы берҙә, бешерер алдынан, ҡамырға ҡыҙҙырылған [[кунжут]] йәки мәк орлоҡтарын һибәләр. Лаваш ңҫе сағында маис йәймәһенә оҡшаған, ләкинһуңынан икмәк тиҙ кибә, һыныусан һәм ҡатыға әйләнә. Йомшаҡ сағында ғәҙәттә ул тәмлерәк тә була, уға төрлө тәм-том төрөп бутерброд яһау ҙа еңел, үҙ сиратында кипкән формаһы аҙыҡты оҙаҡ һаҡлау мөмкинлеген бирә. Лавашты шулай уҡ шашлык менән ашайҙар.

Әрмәнстандың ҡайһы бер региондарында шундай боронғо йола һаҡланған: лавашты алдағы көндө уйлап, 3-4 айға етерлек итеп, күпләп бешереп ҡуйыу. Лаваштарҙы, көн элгәре киптереп, өйөп һалалар һәм шулай һаҡлайҙар. Ашар алдынан лавашҡа һыу бөркөлә һәм ярты сәғәткә таҫтамал ябып тотола, шунан һуң ул ашарға әҙер була<ref>{{китап
|автор        = 
|заглавие     = [http://books.google.ru/books?id=T2VJUTvq9eMC&pg=PT15&dq=Кавказская+кухня.+Кухня+народов+Северного+Кавказа.+Особенности+национальных+кухонь+Закавказья.+Холодные+и+горячие+закуски.+Супы&hl=ru&sa=X&ei=-oxhT8OYBMz4sgaSpbi6BQ&ved=0CDwQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false Кавказская кухня. Кухня народов Северного Каваказа. Особенности национальных кухонь Закавказья. Холодные и горячие закуски. Супы]
|издательство = DirectMEDIA
|год          = 2004
|том          = 
|страницы     = 7.346
|isbn         = 5998937384, 9785998937385
}}</ref>. Аперитив сифатында йомшаҡ лавашҡа сыр һәм яңы өҙөлгән укроп төрәләр — был рулет әрмән телендә «дурум» тип, әзербайжан телендә «dürmək» тип атала.

Әзербайжан кухняһында ит янына лавашҡа дөгө төрөп биреү традицияһы йәшәй<ref name="PO">[[Похлебкин Вильям Васильевич|Вильям Похлебкин]] [http://www.erlib.com/Вильям_Похлёбкин/Национальные_кухни_наших_народов/19/ Национальные кухни наших народов/ Армянская кухня/Азербайджанская кухня.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190705100400/http://www.erlib.com/%D0%92%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D0%BC_%D0%9F%D0%BE%D1%85%D0%BB%D1%91%D0%B1%D0%BA%D0%B8%D0%BD/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%BA%D1%83%D1%85%D0%BD%D0%B8_%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B8%D1%85_%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2/19/|date=2019-07-05}}</ref>. Әзербайжанда һәм Төркиәлә ондан бешерелгән лаваш люля-кебабты сервировкалағанда мотлаҡ файҙаланылған<ref>[http://www.gastronom.ru/recipe.aspx?id=377 Люля-кебаб, второе блюдо. Пошаговые кулинарные рецепты с фото на Gastronom.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120514172632/http://www.gastronom.ru/recipe.aspx?id=377 |date=2012-05-14 }}</ref>. Лаваш традицион әзербайжан былауын (плов) әҙерләгәндә лә ҡулланыла<ref>[http://kulinarnayakniga.ru/world/azerb/ Азербайджанская кулинарная книга] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190124012627/http://kulinarnayakniga.ru/world/azerb/ |date=2019-01-24 }}</ref>. Сабирабад районында, туйҙан һуң йәш кәләш килгәс, ҡәйнәһе уның иңенә лаваш һала һәм шундай теләк әйтә: «Һинең менән өйгә етешлек килһен, аяғың уңышлы булһын»<ref>{{китап
 | автор         = Кулиева Н. М.
 | заглавие      = Современная сельская семья и семейный быт в Азербайджане
 | ответственный = Под ред. доктора исторических наук Т. Г. Мусаевой
 | место         = Б.
 | издательство  = «Элм»
 | год           = 2011
 | страницы      = 97
 | isbn          = 9–8066–1721–1
}}</ref>. Новханда, йола буйынса, мәйетте ерләгәндән һуң эсенә халва төрөлгән лавашҡа оҡшаған «кюльчя»(көлсә) тараталар<ref>{{китап
 | автор         = Кулиева Н. М.
 | заглавие      = Современная сельская семья и семейный быт в Азербайджане
 | ответственный = Под ред. доктора исторических наук Т. Г. Мусаевой
 | место         = Б.
 | издательство  = «Элм»
 | год           = 2011
 | страницы      = 122
 | isbn          = 9–8066–1721–1
}}</ref>.

Иранда, ҡала шарттарында, лаваш (nān-e tīrī) пекарняларҙа тонирҙарҙа бешерелгән иң төп икмәк төрө булып тора. Ауыл шарттарында, бешереү йышлығы сезон эштәренә бәйле булғанлыҡтан, лаваш иң күп таралған аҙыҡ булып танылған. Ул ашъяулыҡҡа (sofra) төрөлгән һәм кәрзингә (sabad) йәки ҡоро ер шкафҡа (nāndān) һалынған көйөнсә бер нисә аҙна дауамында боҙолмай ятҡан<ref name="Encyclopaedia Iranica. Bread">[http://www.iranicaonline.org/articles/bread-persian-nan Encyclopaedia Iranica. Bread]</ref>. Тегеранда ҡайһы бер ғаиләләр лавашты туғандарына һәм дуҫтарына сәй тәмлекәстәрен (печенье) (nān-e čāyī) ебәреү өсөн файҙаланған<ref name="Encyclopaedia Iranica. Cookies">[http://www.iranicaonline.org/articles/cookies-koluca-nan-e-koluca-kolica-in-persia Encyclopaedia Iranica. Cookies]</ref>.

Лаваш уғата яҡшы тәм сифаты һәм әҙерләү еңеллеге менән боронғо замандарҙан бирле бөтөн Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында, Иранда һәм Ҡаф тауында ныҡ популяр булған. Лаваштың ҡаты формаһын бешереү һәм сауҙа итеү шулай уҡ Гавайяла киң таралған. Түңәрәк икмәк йәймәһе лавашҡа төрөлгән шаурма әҙерләү өсөн файҙаланыла.

;Лаваш менән аш-һыу:
* Бртуч
* Шаурма

== Лаваш әҙәбиәттә ==

XIX быуат аҙағында, Кавказ фронтындағы уңышлы һуғыштарҙан һуң үҙенең ғәскәрҙәре авангардында яулап алынған территориялар буйлап хәрәкәт иткән генерал Брусилов әрмәндәрҙең шат йөҙҙәрен һәм сәләмләүҙәрен хәтерендә ҡалдырған: "Сиркәүҙәрҙә ҡыңғырауҙар зыңлай, халыҡ юлға яҫы әрмән икмәген, тоҙло һарыҡ сыры, шарап алып сыҡҡан, " — тип яҙып ҡалдырған ул аҙаҡтан үҙенең мемуарҙарында<ref>{{китап
|автор        = С. Н. Семанов
|заглавие     = Генерал Брусилов: документальное повествование
|издательство = Военное изд-во
|год          = 1986
|том          = 
|страницы     = 39(316)
|isbn         = 
}} {{oq|ru|Вместе со всеми драгунами Брусилов двигался в авангарде. Дорога петляла мимо многочисленных сел, в большинстве армянских. Жители их открыто и восторженно встречали русских кавалеристов-освободителей. Брусилов хорошо запомнил радостные лица, приветствия армян и много позже, в мемуарах, не преминул рассказать об этом. В церквях звенели колокола, жители выносили на дорогу плоский армянский хлеб, солёный овечий сыр, вино. Но эскадроны торопились, было не до подарков. Двое суток погони не дали результатов, если не считать нескольких пленных турецких солдат, отбившихся от своих.}}</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Лахмаджун
* Тандыр-нан — тандырҙа бешерелгән Урта Азия икмәге
* Тортилья

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
{{викиһүҙлек|:ru:лаваш|лаваш {{ref-ru}}}}
* [http://www.unesco.org/culture/ich/en/RL/lavash-the-preparation-meaning-and-appearance-of-traditional-bread-as-an-expression-of-culture-in-armenia-00985 Lavash, the preparation, meaning and appearance of traditional bread as an expression of culture in Armenia], [[ЮНЕСКО]]
* [http://imyerevan.com/ru/society/view/4342 «The best of лаваш», журнал «Ереван», N12, 2006] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304111256/http://imyerevan.com/ru/society/view/4342 |date=2016-03-04 }}

[[Категория:Икмәк-ҡалас аҙыҡтары]]
[[Категория:Әзербайжан аш-һыуы]]
[[Категория:Әрмән аш-һыуы]]
[[Категория:Төрөк аш-һыуы]]
[[Категория:Иран аш-һыуы]]