Паган батшалығы

	Паган
	бирм. ပုဂံခေတ်
	; 1200 йылдарҙа Паган
← →; →; → 1044 — 1287
Баш ҡала	Паган
Телдәр	Бирман, Мон, Пью (тел, Мьянма)
Дин	Буддизм
Идара итеү формаһы	Монархия
	Паган батшалығы Викимилектә
	Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Паган (бирм. ပုဂံခေတ်. 2008) — урта быуаттарҙа хәҙерге Мьянма территорияһында 1044—1287 йылдарҙа булған Будда динен тоҡан Бирма дәүләте^[1]. Уның баш ҡалаһы — Паган була.

Паган — хәҙерге Мьянманың бөтә территорияһын буйһондороуға өлгәшкән тәүге дәүләт. Нәҡ унда бирман яҙмаһы, сәнғәт, архитектура һәм әҙәбиәте барлыҡҡа килә^[2].

Тарихы

Алдағы тарихы

Хәҙерге мьянмандарҙың ата-бабалары ҡытайҙарға «көнбайыш цяндар» булараҡ билдәле була. Хань династияһы дәүерендә улар хәҙерге Ланьчжоу районында йәшәй. Ҡытай экспансияһынан ҡасып, улар төньяҡ-көнсығыш Тибетҡа сигенә, ә унан көньяҡҡа күсенә башлай. Сычуанға эләккәндән һуң, улар Наньчжаоның вассалдарына әйләнә. VII быуатта үҙҙәрен «мьянма» тип атаған көнбайыш цяндар Наньчжао дәүләте составына ингән халыҡтарҙың береһе булараҡ билдәле. Улар пью халҡының Шрикшетра дәүләтен ҡыйратҡан һәм һуңынан мондар менән һуғышҡан Наньчжао армиялары составына инә.

Урта Бирмала мьянманлыларҙың тәүге тораҡ пункттары Чаусхе үҙәнендә урынлаша. Йылъяҙмаларҙа тәүге ун бер каруин (ырыу ауылдары) атамалары һаҡланып ҡалған; тағы ла һигеҙ каруин Иравадиға яҡыныраҡ урынлаша. Мьянманлыларға мираҫҡа элек шунда йәшәгән пьюларҙан һуғарыу системалары ҡала; моғайын, шул уҡ ваҡытта мьянмалар һәм пьюлар араһында ассимиляция процесы башланғандыр. Пью атамаһы тик XI быуаттың иртә мьянман яҙмаларында ғына осрай; һуңынан ул эҙһеҙ юғала. Ассимиляция дауам иткән йөҙ йыл ярым осор Мьянма тарихында иң аныҡланмаған осор булып тора, өҫтәүенә Иравади үҙәнендә археологик ҡомартҡылар ҙа ҡалмаған. 850 йылғы йылъяҙмаға Паган ҡалаһына нигеҙ һалыныу тураһындағы мәғлүмәттәр ингән. Йылъяҙмалар һәм яҙмалар Паганда тәхет өсөн көрәш башланған мәғлүмәттәрҙе лә бирә, мьянма халҡы өҫтөнән хакимлыҡ итеү өсөн тәхетте алыу мөһим сәбәп була. 964 йылда Соханхан хан тәхетенән төшөрөлә. Артабанғы йылдарҙа Паган власы өсөн ике ғаилә көрәшә, шуға күрә тәхетте мираҫ итеп ҡалдырыу мәлдәрендә һәр ваҡыт һарай түңкәрелештәре була.

Тәүге тарихы

1044 йыл Паган батшалығына нигеҙ һалынған йыл тип иҫәпләнә, уның һөҙөмтәһендә, хроникалар раҫлауынса, хәҙерге Мьянма территорияһын үҙ власына буйһондорған Аноратха батша тәхетенә ултыра. Ысынбарлыҡта иһә ул Пагандағы тәхетте 1017 йылда биләй, әммә ул хакимлыҡ иткән тәүге ун йыл хәрби походтар булмай, шуға күрә хроника яҙыусылар был осорға иғтибар итмәй үтә^[2]. 1049 йылда Мьянма ғәскәре Татхоун ҡалаһын кхмерҙарҙан обороналай. 1057 йылда Татон дәүләте тар-мар ителеү һөҙөмтәһендә, Көньяҡ Мьянма, порт ҡалалары мьянмалар ҡулына күсә.

Татондың ҡушылыуы сәбәпле, дәүләттең этник составы үҙгәрә. Хәҙер мәҙәни яҡтан мьянманлыларҙы уҙып киткән мондар халыҡтың байтаҡ өлөшөн тәшкил итә башлай. Шуға ла Паган ике батшалыҡтың ике мәҙәниәтенең вариҫы була. Аноратхиҙың идара итеүенең аҙағына Көньяҡ-Көнсығыш Азияның иң эре үҙәктәренең береһенә әйләнгән Пагандың йылдам күтәрелеүе башлана.Ҡалып:История Мьянмы

Сәскә атыуы

Аноратханың вафат булыу мәленә, 1077 йылға, Паган дәүләте, ойошоуға ынтылышы булһа ла, илдең йәшәүҙе тәьмин итерлек идара итеү системаһын эшләп өлгөрмәй. Шуға күрә Аноратхи үлгәндән һуң ғына Паганда тәхеткә Ман Лулан ултыра, ил буйлап хәүефле ихтилалдар башлана. Тәүгеләрҙән булып мондар күтәрелә, уларҙың башында Паган һарайында тәрбиәләнгән Янмакан тора. Мьянмандарҙың көньяҡҡа табан яһаған тәүге походтары уңышлы булыуға ҡарамаҫтан, ихтилал киңәйә, һәм ахыр сиктә Паган батшаһы һәләк була, мондар Паганды баҫып ала һәм унан халыҡты үҙ ҡалаларына ҡыуып сығара.

Әммә, Паганды баҫып алғас, мондар Чаусхе үҙәнендәге мьянмандарҙың каруиндарын (ырыу ауылдарын) баҫып алмай, унда яңы батша итеп Тилуин Ман һайлана. Ул Аноратха походтарында дан алған, әммә уның менән туғанлыҡ бәйләнеше булмаған каруиндарҙың береһенең хужаһы була. Каруиндарҙың иҡтисади базаһына таянып, ул ғәскәр йыя, Тилуин Ман Пагандан мондарҙы ҡыуып сығара, ә һуңынан бер нисә йыл дауамында Аноратха мираҫын тергеҙә.

Тилуин Ман хакимлығы осоронда (1084—1112) Паганды интенсив монлаштырыу күҙәтелә. Мьянман теле тик армияла ғына ҡала, ә мондар ил хакимиәтендә төп вазифалар биләй, мон теле мьянман теле менән тиң хоҡуҡлы була. Тилуин Ман илдә тыныслыҡ урыншлаштырыуға өлгәшә. Араканға ҡаршы экспедиция берҙән-бер әһәмиәтле һуғыш була, ул батшалыҡты Паганға ҡушыу мөмкинлеген бирә.

Тилуин Мандың вафатынан һуң тәхеткә Кансу I (1113—1167) ултыра. Шул уҡ ваҡытта көньяҡтағы мон ерҙәрендә фетнәләр башлана, улар дәүләт өсөн хәүеф тыуҙырмай, әммә батша мондарҙың ил тормошона йоғонтоһон ҡырҡа кәметеүен таный. XII быуаттың беренсе яртыһынан Паганда мон яҙмалары юҡҡа сыға, монастырҙарға ер бүләк итеүсе һәм суд процестарында ҡатнашыусы мондарҙың исемдәре лә онотторола, халыҡ хәтеренән юйыла . Тигеҙ хоҡуҡлы союздаштарҙан мондар буйһонған халыҡҡа әйләнә.

Бөлөү һәм юҡҡа сығыу

XII быуаттың икенсе яртыһында эске низағтар арҡаһында көсһөҙләнгән Пагандың бөлгөнлөккә төшөүе башлана. Һөҙөмтәлә дәүләт 1160-сы йылдарҙа Цейлон менән һуғышта еңелә; ланкий армиялары илдең көньяҡ порттарын ваҡытлыса оккупациялай.^[1]

Сик буйы ҡәлғәләре тотҡарлай алмағанлыҡтан, таулыларҙың баҫып инеү хәүефе арҡаһында, Паган батшалары хеҙмәткә шандарҙы йәлеп итә башлай. Һарайҙа тау ҡәбиләләре башлыҡтары власҡа үрләй башлай.

XIII быуатта Паган батшалығы шандар һәм карендар һөжүме аҫтында үҙенең биләмәләрен юғалта. Мондарҙың ҡалалары бойондороҡһоҙлоҡ яулай, ә Паган феодалдары илдең иң яҡшы ерҙәрен үҙ-ара бүлешә һәм батша власын һанға һуҡмай башлай^[2].

Паганға бер нисә тапҡыр баҫып ингән монголдарҙың Юань империяһы дәүләттең әкренләп юҡҡа сығыуына килтерә. 1277 йылда бирмандар беренсе тапҡыр монгол ғәскәрҙәренән ҙур еңелеүгә дусар була^[2], ә 1287 йылда Паган тулыһынса ҡыйратыла һәм бер нисә өлөшкә тарҡала^[1]. Юань ғәскәрҙәре Паганды яулап алғандан һуң, хаким-марионетканы тәхеткә ултырта һәм, унда хәрби гарнизондарын ҡалдырып, Мьянманы ташлап китә. Оҙаҡламай шан ғәскәрҙәре Иривади үҙәненән баҫҡынсыларҙы ҡыуып ебәрә, әммә Паган батшалығы ҡайтанан тергеҙелмәй. Дөрөҫ, бер нисә йыл буйы Паган тәхете була, уның тирәләй урынлашҡан биләмәләр кенәздәре бер-бер артлы тәхеткә ултыра, әммә ил барыбер тарҡала. Паган батшалығы хаҡындағы һуңғы яҙмалар 1369 йылға ҡарай. Әкренләп халыҡ Паганды ташлап китә.

Хакимдар исемлеге

Исеме	Идара итеү йылдары
Аноратха	1044 — 1077
Солу (Ман Лулан)	1077 — 1084
Чанзита (Тилуин Ман)	1084 — 1112
Алаунситу (Кансу I)	1112 — 1167
Наратю	1167 йылдар 1170
Нартейнкха	1170 — 1173
Нарапатиситу (Кансу II)	1173 йылғы 1211
Нантаунгмья (Натомья)	1211 — 1234
Чосва (Клаква I)	1234 — 1250
Узана II (Уккана II)	1250 — 1254
Наратихапате (Кансу III)	1254 — 1287
Руйнасьян (Клаква II)	1289 — 1299

Иҫкәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Можейко И. В., Узянов А. Н. Глава II. Паганское царство (1044—1287) // История Бирмы (Краткий очерк). — М.: Наука, 1973.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Гумилёв Л. Н. Глава III. Азия и Северная Африка в X—XIII вв. Государство Паган // История Востока.

Әҙәбиәт

Гумилёв Л. Н. Глава III. Азия и Северная Африка в X—XIII вв. Государство Паган // История Востока.
Можейко И. В., Узянов А. Н. Глава II. Паганское царство (1044—1287) // История Бирмы (Краткий очерк). — М.: Наука, 1973.
Сычев Н. В. Книга династий. — Москва: АСТ: Восток-Запад, 2008. — 959 с.
Көнсығыш тарихы (6 томда). Башҡаларҙан Т. Мәскәү: Рәсәй Фәндәр академияһының Көнсығыш әҙәбиәте нәшриәт фирмаһы, 2002. ISBN 5-02-018102-1.

[Паганское_царство_(1044-1287)-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Можейко И. В., Узянов А. Н. Глава II. Паганское царство (1044—1287) // История Бирмы (Краткий очерк). — М.: Наука, 1973.

[Государство_Паган-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Гумилёв Л. Н. Глава III. Азия и Северная Африка в X—XIII вв. Государство Паган // История Востока.

[1]

[2]