Паган

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Паган
Рәсем
Дәүләт  Мьянма
Административ үҙәге Паган батшалығы
Административ-территориаль берәмек Мандалай[d] һәм Паган батшалығы
Сәғәт бүлкәте Myanmar Standard Time[d]
Халыҡ һаны 22 000 кеше
Мираҫ статусы Бөтә донъя мираҫы һәм Объект из предварительного списка Всемирного наследия[d]
Майҙан 104 км²,
5005,49 гектар,
18 146,83 гектар
Урынлашыу картаһы
Бөтә донъя мәҙәни мираҫы исемлегенә индереү критерийы (iii)[d], (iv)[d] һәм (vi)[d]
Элементтың күренеше өсөн категория Category:Views of Bagan[d]
Карта
 Паган Викимилектә

Паган[1] (йәки Баган, бирм. ပုဂံ, кья-вар. Pjaa Gjan) — хәҙерге Мьянма биләмәһендә шул уҡ исемдәге батшалыҡтың боронғо баш ҡалаһы. Ҡала Мандалайҙан көньяҡ-көнбайышҡа табан 145 км алыҫлыҡта, Магуэй округында Чаук ҡалаһынан алыҫ түгел ерҙә, Иравади йылғаһының көнсығыш яры буйында, ҡоро яйлала урынлашҡан. Әлеге ваҡытта боронғо ҡала урынында меңләгән пагодалар, ҡорамдар, ғибәҙәт ҡоролмалары, монастырҙар булған археологик зона бар. Был зона — яңы барлыҡҡа килгән туризм индустрияһы өсөн төп иҫтәлекле урын[2].

2019 йылдан ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә ингән[3].

Паган ҡалаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Паган мәмерйәләрендә

Паган ҡалаһы юҡ — ни бары Баган аэропорты, меңәрләгән эре һәм бәләкәй архитектура һәм скульптура ғибәҙәт ҡоролмалары һәм пагодалары булған ҙур археологик (дөрөҫөрәге, һаҡ зонаһы) зона тирәләй һәм эсендә бер нисә ауыл (Ньяун У, Ве-чжи Ин, Мьинкаба, Иҫке Баган) ғына бар. Будда тештәрен һаҡлаған Швезигон һәм Локаннда Чаун кеүек әһәмиәтле ҡоролмалар алтын менән ҡапланған, уларға инеү юлдарына асфальт түшәлгән, һәм эргә-тирәлә бик күп павильондар төҙөлгән. Күпселек пагодалар ҡыҙыл кирбестән һәм аҡ таштан, алтын менән ҡапланмаған. Пагодаларға килеүселәр бик күп, ингән ерҙә сауҙагәрҙәр баҫып тора, ә фонарҙар тотҡан малайҙар баҫҡыстар буйлап үрге ярустарға үтергә ярҙам итә һәм коридорҙарҙы яҡтырта. Аҙ әһәмиәтле пагодалар ҙа һаҡлана һәм тергеҙелә. Уларҙың береһендә немец профессорының фрескаларҙы өҙөргә маташыуын һәм полиция тарафынан ҡулға алыныуын хәтерләтеп торған таҡта эленгән. Алыҫта бик күп бәләкәй ҡоролмалар һәм пагодалар тора, уларҙың ҡайһы берҙәре емерелгән. Урыны менән ҡорамдар араһында — көйгән сүллек, урыны менән яңғыҙ торған пальмалар, урыны менән — йәшел ҡыуаҡлыҡтар.

Паганда Будда

Үҙенең тәғәйенләнеше буйынса ҡорамдар — ғәҙәттә, горизонттың һәр йүнәлешендә дүрт алтарь һәм будда статуялары булған симметрик формала, изге ҡомартҡылар менән ғибәҙәтханалар һәм мәмерйәләр — фрескалар менән биҙәлгән коридор лабиринты менән ҡорамдар айырылып тора. Иҫкерәк фрескалар ике төҫлө, һуңғы фрескалар төрлө төҫтә.

Паганда сит ил туристары бик күп — һәм бөтә Будда ҡалаһынан изге урындарға ғибәҙәт ҡылыусылар күп.

Ғибәҙәтханаларҙың береһе иң юғары хөкүмәт генералдары өсөн теләктәрҙе үтәү урыны була һәм ғәскәрҙәр тарафынан һаҡланған. Бик әһәмиәтле ғибәҙәтхана комплекстың көньяғында урынлашҡан — әсир Мон батшаһы Мануха төҙөгән ғибәҙәтхана, — унда тар бинала бөтә яҡтан ҡыҫылған, быуылған Буддалар ултыра һәм ята — батша Мануха үҙенең әсирлеккә мөнәсәбәтен шулай белдерә.

Пагандың өсөнсө короле Алаунситху медитация өсөн нишалар менән һәм башҡа ҡорамдарға ҡараған матур ҡорам төҙөй. Ул һәр көн иртән бер үк ваҡытта, тронын яулап алған үҙ улы тарафынан медитация мәлендә үлтерелгәнгә тиклем, ниша алдында медитация яһай.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Паган харабалары 104 км² самаһы майҙанды биләй. Был биләмәлә 10 000-дән ашыу дини ҡомартҡы (яҡынса 1000 ғибәҙәтхана, 10 000 бәләкәй ҡорам һәм 3000 монастырь) төҙөлгән[4].

Күпселек ҡоролмалар XI—XIII быуаттар араһында Паган династия батшалығының баш ҡалаһы булған осорҙа төҙөлгән. Король Пьинбья 874 йылда Паганға баш ҡаланы күсерә. Әммә баш ҡаланы Бирман тарихында йыш күсергәндәр, һәм король Аноратха баш ҡаланы икенсе ҡалаға күсергән. 1057 йылда король Аноратха мон батшалығының баш ҡалаһы Татонды ҡулға төшөрә, һәм, Паганды Мьянмала буддизмдың мәҙәни үҙәгенә әйләндерер өсөн, Пали ҡулъяҙмаларын конфискациялай, монахтарҙы, рәссамдарҙы һәм һөнәрселәрҙе алып китә. Ул Тхераваданың буддизм тәғлимәтен дәүләт дине сифатында раҫлай һәм Шри-Ланкаға рухи миссия ебәрә, унан монахтар килә һәм бөтә илде Тхеравадаға әйләндерер өсөн уға ярҙам итә. Паган фән, дин һәм мәҙәни үҙәк, донъяның иң эре ҡалаларының береһе булып китә[5]. Баш ҡала Һиндостан, Шри-Ланка һәм Кхмер империяһынан монахтарҙы һәм студенттарҙы йәлеп итә.

1287 йылда һалым түләүҙән баш тартҡан батшалыҡты, Юань империяһының Паганға бер нисә тапҡыр һөжүм итеүе һөҙөмтәһендә, монголдар биләй. Күптән түгел булып үткән тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, Монголия армиялары, бәлки, Пагандың үҙенә барып етмәгәндер, һәм хатта улар быны эшләһә лә, зыян, моғайын, минималь булғандыр.[6]. Шуға ҡарамаҫтан, зыян күрелә лә инде. Заманында 50 000 алып 200 000 тиклем кеше йәшәгән ҡала бәләкәй ҡалаға әүерелә. 1297 йылдың декабрендә, Мьинсайн короллеге Үрге Бирмала идара итә башлағас, ҡала формаль рәүештә Мьянманың баш ҡалаһы булыуҙан туҡтай[7][8].

XV быуатта Паганда кешеләр һаман йәшәй, һәм ул империя осоронда ғибәҙәт ҡылыу урыны була[9]. «Яңы һәм тәьҫирле» дини ҡомартҡыларҙың аҙ ғына һаны әле булһа XV быуат уртаһына тиклем һаҡланып ҡала, ләкин шунан һуң яңы ғибәҙәтханалар төҙөлөшө кәмей. XV һәм XX быуаттар араһында 200-ҙән аҙыраҡ ҡорам төҙөлгән[4]. Боронғо баш ҡала ғибәҙәт ҡылыу урыны булып ҡала, әммә ғибәҙәт ҡылыу урыны итеп уның Ананда, Шведагон, Суламани, Тхиломинло, Даммаязика кеүек иң билдәле ғибәҙәтханалары һәм боронғо юл буйындағы башҡа сиркәүҙәр һанала. Башҡалары — аҙ билдәле меңләгән ғибәҙәтханалар — тарҡала башлай, һәм уларҙың күбеһе ваҡыт һынауын үтә алмай[4].

Паган хакимдары
Исеме хәле идаралығы йылдары Комментарий
Тхамударит 107—152 Паган дәүләте һәм династияһына нигеҙ һалыусы*
Пьинбья Кхелу улы 846—876 849 йылда баш ҡаланы Тампавадиҙан Паганға күсерә
Таннет Пьинбья улы 876—904
Сало Некве король Тингаяза тоҡомо 904—934 Король Таннетты үлтерә һәм тәхетте яулап ала
Тейнко улы 934—956
Ньяунг-у Сорахан фермер, «ҡыяр короле» 956—1001 легенда буйынса, урланған ҡыяр арҡаһында Тейнконы үлтерә, Кунсо Чаунпью ҡолатыла, 1001 й. вафат була
Кунсо Чаунпью Таннет улы 1001 — 1021 77 йәшлек (?) элгәре йәшәгәндең йөклө ҡатындарына өйләнә, уларҙың Куисо һәм Соукатэ тыуа.
Куисо Ньяунг -у Сорахан улы 1021—1038 монах булып киткән Кунсо Чаунпьюҙы ҡолата
Соукатэ ағаһы 1038 — 1044
Аноратха Кунсо Чаунпье улы 1044—1077 Соукатэны алышта үлтерә, мондарҙы буйһондороп, империяға нигеҙ һала.
Солу Улы 1077—1084 Баш күтәреүсе мондар тарафынан әсирлеккә алына һәм бер йылдан үлтерелә
Чанзитха Ағаһы 1084—1113 мондарҙы баҫтыра, империяны тергеҙә
Алаунситху Ейәне 1113—1167 1113-1160 (?), Наратху тарафынан быуып үлтерелә
Наратху Улы 1167—1170 1160-1165(?), заговорсылар тарафынан үлтерелә.
Наратхейнкха Улы 1170—1173 Нарапатиситху бойороғо буйынса үлтерелә.
Нарапатиситху Ағаһы 1174—1211 уның ваҡытында Паган үҫешә
Тхиломинло Улы 1211—1234 Паган тарҡала башлай
Чозва Улы 1234—1250 Пагандың бөлгөнлөккә төшөүе дауам итә
Узана Улы 1250—1255 филгә һунарға барғанында һәләк була.
Наратихапате Улы 1256—1287 1277 й., 1283 й. һәм 1287 й. монголдарҙың баҫып инеүе, улдарының береһе тарафынан үлтерелә
Чозво Улы 1287—1298 1298 й. монголдарҙың власын таный, ағайҙары тарафынан үлтерелә, Пагандың тарҡалыуы
Сохнит Улы 1298—1325 1300—1301 йылдарҙа монголдарҙың баҫып инеүе
Сомуннит Улы 1325—1369

* Аноратха Пагандың тарихи нигеҙ һалыусыһы булып һаналһа ла, традиция буйынса Паганға нигеҙ һалыусы Тхамударита иҫәпләнә (Быяла һарай Хроникаһы). Ул граждандар һуғышы солғап алған Шрикшетрҙан хәҙерге Паганда йәшәргә килгән ҡасаҡтарҙы етәкләй һәм ҙур булмаған кенәзлектең башлығы була.

Паган харабаларының панорама күренеше
Паган харабаларының панорама күренеше

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Буддизм в Бирме
  • Дамаянджи

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Географический энциклопедический словарь: географические названия / Под ред. А. Ф. Трёшникова. — 2-е изд., доп.. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 361. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6.
  2. Business: The promise—and the pitfalls. The Economist (25 май 2013). Дата обращения: 26 ноябрь 2018. Архивировано 7 ноябрь 2017 года.
  3. Bagan. Дата обращения: 10 июль 2019. Архивировано 7 октябрь 2020 года.
  4. 4,0 4,1 4,2 Stadtner 2011: 216
  5. Lieberman 2003: 115—116
  6. Lieberman 2003: 119—120
  7. Htin Aung 1967: 74
  8. Than Tun 1959: 119—120
  9. Aung-Thwin 1985: 196—197

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]