Тау битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Рәсем:Becharof National Wildlife Refuge,Alaska.jpg|Полик Вулканы (Mt.Paulik), [[Аляска]]|thumb]]
[[Файл:Ямантау.jpg|thumb|[[Ямантау]]]]
'''Тау''' — бейеклеге менән тирә-яҡтағы кимәлдән айырылып торған ҡалҡыу урын<ref>{{книга|автор=Лукашов А. А.|часть=Гора|заглавие=[[Большая российская энциклопедия]]|ответственный=Председатель науч.-ред. совета [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]]|место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|«Большая Российская энциклопедия»]]|год=2007|том=7|страницы=418|isbn=978-5-85270-337-8}}</ref><ref>{{книга|часть=Гора|заглавие=Географический энциклопедический словарь. Понятия и термины|ответственный=Гл. ред. [[Трёшников, Алексей Фёдорович|А. Ф. Трёшников]]|место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|«Советская энциклопедия»]]|год=1988|страницы=73}}</ref>.<ref>Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)</ref>; ер [[рельеф]]ының тигеҙлек өҫтөнән ыңғай яҡҡа үҙгәргән формаһы, ер өҫтөнөң төрлө бейеклектә (бер нисә метрҙан бер нисә километрға тиклем) айырылып торған өлөшө. Эргәһендәге тигеҙлектән тау итәге айырып тора.

Тау түбәһе формаһы буйынса {{comment|тау сусағы һымаҡ|пикообразный}}, плато һымаҡ, көмбәҙ һымаҡ була. Һыу аҫтындағы тауҙар утрауҙар кеүек ҡалҡып сығыуы мөмкин.

Барлыҡҡа килеүе буйынса тауҙар тектоник күренештәрҙән һәм вулкандан барлыҡҡа килгән тауҙарға айырыла<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Горы|[[Иностранцев, Александр Александрович|Иностранцев А. А.]]}}</ref>.

== Тау микрорельефы формалары ==
Тауҙарҙа ер өҫтөндәге тигеҙлек өсөн хас булмаған микрорельеф формалары булыуы хас.
Микроэлемент формалары:
* армыт
* түбә
* тау бите
* үңер, тау итәге
* һөҙәклек
* артылыш
* үҙән
* тау кикреге
* һырт
* арҡа
* боҙлоҡ
* морена (боҙлоҡ менән бергә шыуышып төшкән тау тоҡомдары өйөмө)
* һәм башҡалар

== Тау бейеклеге ==
[[Файл:Mauna Kea from the ocean.jpg|thumb |200 px|Миҙгелгә бәйле ҡар ҡатламы менән ҡапланған донъялағы иң бейек тауҙарҙың береһе — [[Мауна-Кеа]] (4205 м) тауы]]

Сағыштырмаса һәм абсолют бейеклеге буйынса тауҙар түбәндәгесә төркөмдәргә бүленә<ref>{{cite web|url=http://www.niols.ru/gory/kakoj-vysoty-mogut-byt-gory.html|title=Какой высоты могут быть горы?|work=Туризм и отдых. Полезные советы туристам|publisher=|accessdate=2011-09-24|archiveurl=https://www.webcitation.org/65AHCWfo5?url=http://www.niols.ru/gory/kakoj-vysoty-mogut-byt-gory.html|archivedate=2012-02-03}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110528204657/http://www.niols.ru/gory/kakoj-vysoty-mogut-byt-gory.html |date=2011-05-28 }}</ref>:
* бейек, сағыштырмаса бейеклеге 2 километрҙан артыҡ, абсолют бейеклеге 3 километрҙан артыҡ;
* уртаса, сағыштырмаса бейеклеге 0,8—2 километрҙан артыҡ, абсолют бейеклеге 1—3 километрҙан артыҡ;
* түбән, сағыштырмаса бейеклеге 500—800 метр, абсолют бейеклеге — 1000 метрға тиклемм.

== Ер йөҙө буйынса тау массивтары ==

=== Европа ===
* [[Альп  тауҙары]]
* [[Пиренейҙар]]
* [[Карпат  тауҙары]]
* Судеттар
* [[Урал тауҙары]]
* Хибин тауҙары
* [[Кавказ тауҙары]]
* Ҡырым тауҙары
* Шварцвальд

=== Азия ===
* [[Алтай тауҙары]]
* [[Гималай тауҙары]]
* [[Гиндукуш]]
* [[Памир]]
* [[Памиро-Алай]]
* [[Саян  тауҙары]]
* [[Тянь-Шань]]
* [[Черск һырты]]

=== Америка ===
* [[Кордильер тауҙары]]
* [[Анд тауҙары]]
* [[Аппалачи]]
* [[Ҡаялы тауҙар]]

=== Африка ===
* [[Абердар һырты]]
* [[Атлас тауҙары|Атлас]]

== Тауҙарҙың бейеклеге ==
[[Файл:Mauna Kea from the ocean.jpg|thumb |200 px|Сағыштырма бейеклеге буйынса иң бейек тауҙарҙың береһе — [[Мауна-Кеа]] (4205 м) ҡарлы түбәләре.]]

Сағыштырмаса һәм абсолют бейеклеге буйынса тауҙарҙы ошолай бүлеү ҡабул ителгән<ref>{{cite web|url=http://www.niols.ru/gory/kakoj-vysoty-mogut-byt-gory.html|title=Какой высоты могут быть горы?|work=Туризм и отдых. Полезные советы туристам|publisher=|accessdate=2011-09-24|archiveurl=https://www.webcitation.org/65AHCWfo5?url=http://www.niols.ru/gory/kakoj-vysoty-mogut-byt-gory.html|archivedate=2012-02-03}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110528204657/http://www.niols.ru/gory/kakoj-vysoty-mogut-byt-gory.html |date=2011-05-28 }}</ref>:
* бейек, сағыштырмаса бейеклеге 2 километр, абсолют — 3 километрҙан артыҡ;
* уртаса, сағыштырмаса бейеклеге 0,8—2 км, абсолют — 1—3 километр;
* тәпәш, уртаса 500—800 метр бейеклектә, абсолют бейеклеге — 1000 метрға тиклем

== Ҡитғалар буйынса иң бейек тауҙар ==
* [[Эверест]], [[Азия]] (8850 метр)
* [[Аконкагуа]], [[Көньяҡ Америка]] (6959 метр)
* [[Денали (тау)|Денали]] (Мак-Кинли), [[Төньяҡ Америка]] (6194 метр)
* [[Килиманджаро]], [[Африка]] (5895 метр)
* [[Эльбрус (тау)|Эльбрус]], [[Европа]] (5642 метр)
* [[Винсон]], [[Антарктида]] (4897 метр)
* [[Косцюшко (тау)|Косцюшко]], [[Австралия]] (2228 метр)

== Тауҙар һәм климат ==
Тауҙарҙың айырым параметрҙарына ярашлы рәүештә климат үҙгәрештәре кеше өсөн һәр ваҡыт кире күренеш түгел. Бейеклеккә күтәрелеүгә бәйле [[Һауа|һауа температураһы]] төшә, ә билдәле бейеклеккә тиклем яуым-төшөм һаны арта. Тауҙар уртаса климат булған ерҙә — һалҡын, эҫе климатта — уртаса, ҡоро климатта дымлы климат барлыҡҡа килтерә. Шунлыҡтан — [[Урта Азия]]ның таулы болондарында, Үҙәк һәм Көньяҡ Американың, Африканың ([[Эфиопия]], [[Кения]], [[Уганда]], [[Бурунди]], [[Руанда]] һ. б.) таулы төбәктәрендә, Азияла һәм Яңы Гвинеяла игенселек, ауыл хужалығы үҫешкән.

Орографияның төрлөлөгө төрлө климат шарттары барлыҡҡа килеүгә ыңғай тәьҫир яһай. Мәҫәлән, [[Һиндостан|Һиндостандың төньяғында]], Америка тропик өлкәләрендә тауҙарҙың бейеклеге үҙҙәренең үк төрлө өлөшөндә эҫе, уртаса һәм һалҡын һыҙаттар барлыҡҡа килтерә.

Орография һауа ағымына ла, ҡояш яҡтылығына ла йоғонто яһай. Елле яҡтан яуым-төшөм арта, елһеҙ яҡта кәмей. Елдәргә юлды кәртәләп, улар битләүҙәрҙә айырым климат булдыра.

== Урал тауҙары ==
{{main|Урал тауҙары}}

[[Башҡортостан]], шулай уҡ тарихи башҡорт ерҙәре тауҙарҙан айырылғыһыҙ. [[Урал]] — [[тау]]лы физик-географик ил, меридиональ йүнәлештә [[Кара диңгеҙе]]нән [[Ҡаҙағстан]] далаларына тиклем һуҙылған ер. Оҙонлоғо 2000 км. Киңлеге 40—60 км, урыны менән 100 километрға етә.

Урал төрлө файҙалы ҡаҙылдыҡтарға бик бай. СССР-ҙа сығарылған 55 төрлө ҡаҙылдыҡтың 48 төрө Уралдан булған.

Иң бейек түбәләре: Пай-Хой — Мореиз (Вэсэй-Пэ) тауы (423 метр).
Поляр Урал — Пайер тауы(диңгеҙ кимәленән 1472 метр).
Поляр түңәрәк яны Уралы — Народная тауы (1895 метр), Манарага тауы (1662 метр).
[[Төньяҡ Урал]] — Тэлпосиз тауы (1617 метр).
[[Урта Урал]] — Конжаковский Камень тауы (1539 метр).
[[Көньяҡ Урал]] — [[Ямантау]] (1640 метр), [[Ирәмәл|Оло Ирәмәл]] (1582 метр).
[[Муғалжар]] — Боктыбай тауы (567 метр).

[[Көньяҡ Урал]]дағы иң бейек түбә — [[Ямантау]] (1640 метр) — Башҡортостандың [[Белорет районы]] [[Көньяҡ Урал дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан.

== Тауҙар — башҡорттарҙың ауыҙ-тел ижадында ==
Башҡорт тарихы Урал тауҙары менән тығыҙ бәйле, һәм был халыҡтың ауыҙ-тел ижадында ла асыҡ күренә. Тауҙар менән бәйле [[мәҡәл]]-әйтемдәр, [[йомаҡ]]тар бик күп, фольклорсылар тарафынан байтаҡ [[йыр]]ҙар ҙа яҙып алынған. Киң билдәлеләренән [[Ирәндек (йыр)|«Ирәндек»]] ,[[Ирәмәл (йыр)|«Ирәмәл»]], «Ҡағы ташы», «Ҡалды» һәм башҡалар, ә мәшһүр [[Урал (йыр)|«Урал» йыры]] иһә башҡорт халҡының милли гимны тип һанала.
{{Врезка
 | Выравнивание    = right
 | Ширина          = 280px
 | Заголовок       = [[Урал (йыр)|«Урал» халыҡ йыры]]
 | Содержание      = 
Күгәрепкәй ятҡан Урал тауы —

Ата-олатайҙарҙың да төйәге.

Ерен-һыуын һаҡлап ҡорбан булған

Шунда ята батырҙар һөйәге.

Ай, Уралым, һинән ҡырҡып алһам,

Ат ҡыуырҙай яңғыҙ талдарың,

Тамып та ғына ҡала, ҡырҡҡан саҡта,

Яуҙа үлгән батыр ҙа ҡандары.

Уралдан ғына бейек, ай, тау булмаҫ,

Уралҡайҙы һөймәҫ тә йән булмаҫ.

Үҙ илкәйе өсөн ҡорбан булған

Ир-егеттең ғүмере йәл булмаҫ.

Урал да ғына Урал, ай, тиһегеҙ,

Урал ғына буйы ҡыҙырым сауҡа икән.

Уралҡайҙы маҡтап бер йырлаһаң,

Күңелдәргә үҙе лә зауҡы икән.

Яҡшы атҡа менеп, ҡулына алған

Уҡ-һаҙаҡҡай тигән ҡоралын,

Аямаған йәнен, түккән ҡанын,

Һис бирмәгән башҡорт Уралын.
}}
<blockquote>


== Әҙәбиәт ==
* Лукашов А. А. Гора // Большая российская энциклопедия / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. — М.: «Большая Российская энциклопедия», 2007. — Т. 7. — С. 418. — ISBN 978-5-85270-337-8.
* Гора // Географический энциклопедический словарь. Понятия и термины / Гл. ред. А. Ф. Трёшников. — М.: «Советская энциклопедия», 1988. — С. 73.
* Иностранцев А. А. Горы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
* Какой высоты могут быть горы?. Туризм и отдых. Полезные советы туристам. Дата обращения 24 сентября 2011. Архивировано 3 февраля 2012 года.
* ''[[Әхмәтов Хөсәйен Фәйзулла улы|Ахметов Х. Ф.]]'' Башкирские протяжные песни. — М.: Всесоюзное издательство «Советский композитор», 1978. −24 с.
* ''[[Буранғолов Мөхәммәтша Абдрахман улы]]'' Сәсән аманаты: — Халыҡ ижады һәм ижадсылар тураһында, туй йолалары, боронғо йырҙар һәм легендалар, ҡобайырҙар. — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1995. — 325 бит.
* ''[[Галин Салауат Әхмәҙи улы]]'' Башкирские народные песни: Методическое пособие/Башкирский институт развития образования. — Уфа, 2001. — 42 с.
* ''Камаев Ф. Х., Шоңҡаров Н. Д.'' 400 башҡорт халыҡ йыры. — Өфө, 2011. — 400 бит.
* ''[[Нәҙершина Фәнүзә Айытбай ҡыҙы]]'' башҡорт халыҡ йырҙары, йыр-риүәйәттәре. — Өфө, 1997. — 288 бит.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Тауҙар]]