Төрки халыҡтар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Народ
| название = Төрки халыҡтар
| численность = яҡынса 170 млн кешенән<ref>{{Статья|ссылка=https://journals.plos.org/plosgenetics/article?id=10.1371/journal.pgen.1005068|автор=Bayazit Yunusbayev, Mait Metspalu, Ene Metspalu, Albert Valeev, Sergei Litvinov|заглавие=The Genetic Legacy of the Expansion of Turkic-Speaking Nomads across Eurasia|год=2015-04-21|язык=en|издание=PLOS Genetics|том=11|выпуск=4|страницы=e1005068|issn=1553-7404|doi=10.1371/journal.pgen.1005068}}</ref>  200 млн кешегә тиклем<ref>{{Статья|ссылка=https://proceedings.gpntbsib.ru/jour/article/view/650|автор=Л. А. Мандринина, В. В. Рыкова, Т. В. Бусыгина, Н. А. Балуткина|заглавие=Информационное сопровождение проблемы «Тюркские народы Сибири»: база данных и библиографический указатель|год=2022-06-10|язык=ru|издание=Труды ГПНТБ СО РАН|том=0|выпуск=2|страницы=70–80|issn=2712-7915|doi=10.20913/2618-7515-2022-2-70-80}}</ref>
| расселение = {{флагификация|Турция}} — 53 млн<ref>{{Turkey|author=Enthologue|title=Turkey|url=https://www.ethnologue.com/country/TR/|accessdate=2017-01-18|archive-date=2023-03-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20230309065720/https://www.ethnologue.com/country/TR/}}</ref><br>
{{флагификация|Узбекистан}} — 34 млн<ref>{{Cite web|url=https://data.egov.uz/rus/data/6117a05996188a0f14ac917b?page=1|title=Постоянного население по национальным и / или этническим группам, городскому / сельскому месту жительства|publisher=КПортал открытых данных Республики Узбекистан|accessdate=2021-11-01|archive-date=2023-04-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20210502165841/https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|deadlink=no}}</ref><br>
{{флагификация|Иран}} — 11—15 млн-дан 23—30 млн. тиклем ([[Азербайджандар Иранда]])<ref>Оценки численности иранских азербайджанцев, приводимые в тех или иных источниках, могут значительно различаться — от 25 до 35 млн. См., например:
[http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=IR] {{Wayback|url=http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=IR |date=20121113104136 }}, [Timothy L. Gall, Editor in Chief. Azerbaijan. In: Worldmark Encyclopedia of the Nations / Mary Rose Bonk. — Eleventh Edition. — Farmington Hills, MI, USA: The Gale Group, Inc., 2004. — С. 34—35. — 802 с. — ISBN ISBN 0-7876-7330-7. — ISBN ISBN 0-7876-7331-5.], [http://looklex.com/e.o/iran.peoples.htm Looklex Encyclopaedia] {{Wayback|url=http://looklex.com/e.o/iran.peoples.htm |date=20160303222659 }}, [http://www.iranian.com/Opinion/2003/August/Azeri/ Iranian.com] {{Wayback|url=http://www.iranian.com/Opinion/2003/August/Azeri/ |date=20110604235601 }}, [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb «Ethnologue» Report for Azerbaijani Language] {{Wayback|url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb |date=20130213175750 }}, [http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ UNPO information on Southern Azerbaijan] {{Wayback|url=http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ |date=20100603023623 }}, [http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 Jamestown Foundation] {{Wayback|url=http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 |date=20110809122203 }}, [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html The World Factbook: Ethnic groups by country (CIA)] {{Wayback|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html |date=20181116044500 }}</ref><br>
{{флагификация|Казахстан}} — 15 млн<ref>{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2021 года|publisher=Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан|accessdate=2021-05-01|archive-date=2021-05-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20210502165841/https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|deadlink=no}}</ref><br>
{{флагификация|Китай}} — 13,5 млн<br>
{{флагификация|Россия}} — 11 млн<ref>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm |title=ВПН-2010<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2015-08-15 |archive-date=2013-03-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130315114013/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm |deadlink=no }}</ref><ref name=autogenerated1>[[Гумилёв, Лев Николаевич|Гумилёв Л. Н.]] [http://www.e-reading.org.ua/bookreader.php/17524/Gumilev_-_Drevnie_tyurki.html Древние тюрки] {{Wayback|url=http://www.e-reading.org.ua/bookreader.php/17524/Gumilev_-_Drevnie_tyurki.html |date=20120502142109 }}</ref> 
<br>{{флагификация|Азербайджан}} — 8 млн ашыу<ref>[https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/?lang=en Azerbaijan Republic | Population by ethnic groups] {{Wayback|url=https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/?lang=en |date=20180915121822 }} stat.gov.az{{ref-en}}</ref><br>
{{флагификация|Киргизия}} — 6 млн<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/media/publicationarchive/44510d56-a996-40dd-8ed9-e5a448888c00.pdf |title=Кыргызстан цифраларда/
Кыргызстан в цифрах|accessdate=2022-12-01|archive-date=2023-04-02|archive-url=http://www.stat.kg/ru/opendata/category/312/}}</ref><br>
{{флагификация|Туркмения}} — 5 млн<br>
{{флагификация|Германия}} — 5 млн<br>
[[Кавказ]] (Азербайджанһыҙ) — 2 млн<br>
{{флагификация|ЕС}} — 2 млн (Германия һәм Франциянан башҡа)<br>
{{флагификация|Таджикистан}} — 1—2 млн<br>
{{Флагификация|США}} — 2 млн<br>
{{Флагификация|Франция}} — 600  мең<br>
{{флагификация|Ирак}} — 600 меңдән<ref>''David L. Phillips.'' Chapter 11. A War Within a War, page 112. // [https://books.google.az/books?id=9wYwXp_num0C&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Losing Iraq: Inside the Postwar Reconstruction Fiasco] {{Wayback|url=https://books.google.az/books?id=9wYwXp_num0C&hl=ru&source=gbs_navlinks_s |date=20160304030411 }} Reprinted edition. Hardcover first published in 2005 by Westview Press. [[New York]]: Basic Books, 2014, 304 pages. ISBN 9780786736201 {{oq|en|Behind the Arabs and the Kurds, Turkmen are the third-largest ethnic group in Iraq. The ITF claim Turkmen represent 12 percent of Iraq's population. In response, the Kurds point to the 1997 census which showed that there were only 600,000 Turkmen.}}</ref> 3 млн тиклем([[туркомандар]])<br>
{{Флагификация|Австралия}} — 60 мең<br>
{{флагификация|Великобритания}} — 50 мең<br>
{{флагификация|Украина}} и {{флагификация|Белоруссия}} — 350 мең ([[Ҡырым татарҙары]], [[поляк-литва татарҙары]])<br>
{{флагификация|Молдова}} — 147 500 ([[ғағауздар]])<br>
{{Флагификация|Монголия}} — 100 мең<br>
{{Флагификация|Грузия}} — более 233 мең <br> 
{{Флагификация|Канада}} — 20 мең<br>
''[[Латин Америкаһы]] (Бразилия һәм Аргентинанан башҡа) — 8 мең''<br>
{{Флагификация|Аргентина}} — 1 мең<br>
{{Флагификация|Япония}} — 1 мең<br>
{{Флагификация|Бразилия}} — 1 мең<br>
донъяның башҡа өлкәләре — 1,4 млн
| вымер = 
| архкультура = 
| язык = [[төрки телдәр]]
| религия = башлыса [[ислам]]; шулай уҡ [[[[Православие дине|православие]]]], [[[[Йәһүдилек|иудаизм]]]], [[буддизм]], [[тәңреселек]], [[шаманлыҡ]] һ.б.
| родственные = Тел йәһәтенән ( гипотетик алтай телдәре ғаиләһе сиктәрендә) - монгол һәм тунгус-манжур халыҡтары, шулай уҡ корейҙар, япондар
| входит = [[алтай телдәре]]
| включает = 
| происхождение = 
}}
'''Төркиҙәр''' (''төрки халыҡтар''<ref name="Расы и народы">[https://books.google.ru/books?id=Ub99uxrh1xYcC&pg=PA228&dq=%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B+%D1%82%D1%8E%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B9+%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%BF%D1%8B&hl=ru&sa=X&ei=CubNUL38NIiN4ATa6oG4AQ&ved=0CEEQ6AEwAw#v=onepage&q=%D1%82%D1%8E%D1%80%D0%BA%D0%B8&f=false Научно-редакционный совет, председатель Чубарьян А. О. Научный редактор Л. М. Минц. Иллюстрированная энциклопедия «Руссика». 2007.]{{Недоступная ссылка|date=Июнь 2019|bot=InternetArchiveBot}} ISBN 978-5-373-00654-5</ref>, ''төрки телле халыҡтар'') — [[төрки телдәр]]<nowiki/>ҙә һөйләшкән һәм төрки сығышлы халыҡтарҙың этно-лингвистик берләшмәһе<ref>''Тавадов Г. Т.'' Этнология. Учебник для вузов. — М.: Проект, 2002. — 352 с. — С. 106.</ref><ref>Этнопсихологический словарь. / Под ред. [[Крысько, Владимир Гаврилович|В. Г. Крысько]], [[Фельдштейн, Давид Иосифович|Д. И. Фельдштейна]]. — М.: МПСИ, 1999. — ISBN 5-89502-058-5</ref>.

Төркиҙәрҙең күпселеге — [[Ислам|мосолмандар]], шулай уҡ [[Православие дине|православие христиандары]] ([[ғағауздар]], куманлылар, [[сыуаштар]]<nowiki/>ҙың төп өлөшө, [[алтайҙар]], [[татарҙар]], [[хакастар]] һәм [[Сахалар|яҡуттар]]<nowiki/>ҙың бер өлөшө), [[Йәһүдилек|йәһүдтәр]] ([[ҡарайымдар]] һәм [[ҡырымсаҡтар]]), [[Буддизм|буддистар]] ([[һары уйғырҙар]], [[саларҙар]]<nowiki/>ҙың бер өлөшө, тарбағатай ҡырғыҙҙары, [[тывалар]]), бурханистар (алтайҙар), [[Тәңреселек|тәңреләр]] һәм [[Шаманлыҡ|шамансылар]] ([[долгандар]], [[телеуттар]], [[хакастар]], [[шорҙар]], [[Сахалар|яҡуттар]]) бар.

Хәҙерге төрки телле халыҡтар үҙҙәренең тарихи [[ареал]]<nowiki/>ынан ситтә киң таралған. Уларҙың күпселеге [[Евразия]]ла, төрлө дәүләттәр территорияларында — [[Үҙәк Азия]]<nowiki/>ла (шул иҫәптән [[Ҡытай]]<nowiki/>ҙа) һәм [[Рәсәй]]<nowiki/>ҙең Алыҫ Көнсығышында<ref>[[Ахатов, Габдулхай Хурамович|Ахатов Г. Х.]]. Диалект западносибирских татар. Уфа, 1963, 195 с.</ref>, ә көнбайышта — [[Яҡын Көнсығыш]]та, [[Кавказ]]да, Көнсығыш һәм [[Балҡан ярымутрауы|Көньяҡ-Көнсығыш Европала]] йәшәй.

Төркиҙәр (аҙсылыҡты тәшкил иткәндәре) [[Көнбайыш Европа]], [[Австралия]], [[Төньяҡ Африка]] дәүләттәрендә лә бар<ref name="Akar">{{Citation|last=Akar|first=Metin|year=1993|title=Fas Arapçasında Osmanlı Türkçesinden Alınmış Kelimeler|journal=Türklük Araştırmaları Dergisi|publisher=|volume=7|issue=|pages=94–95}}</ref>. Иң ҙур урынлашыу территорияһы — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]], ә халыҡ һаны — [[Төркиә]]<nowiki/>лә. [[Глобалләшеү]] һәм башҡа халыҡтар менән интеграцияның көсәйеүе уларҙың донъяның башҡа төбәктәрендә — [[Америка]]<nowiki/>ла һәм [[Көнбайыш Европа]]<nowiki/>ла таралыуына килтерә.

== Этнонимдың килеп сығышы ==
türk ([[Иҫке төрки теле|иҫке төрки]] [[Файл:Old Turkic letter UK.svg|15x15пкс|Old turkic letter UK]][[Файл:Old Turkic letter R2.svg|17x17пкс|Old turkic letter R2]][[Файл:Old Turkic letter U.svg|15x15пкс|Old turkic letter U]][[Файл:Old Turkic letter T2.svg|17x17пкс|Old turkic letter T2]] Türük<ref name="KulteginMC">[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 Kultegin’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110818164349/http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 |date=2011-08-18 }} Khöshöö Tsaidam Monuments</ref><ref name="BilgeKaganMC">[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=16&m=1 Bilge Kagan’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006153537/http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=16&m=1 |date=2014-10-06 }} Khöshöö Tsaidam Monuments</ref> йәки '''𐰜𐰇𐰛 𐱅𐰇𐰼𐰰''' Kök Türük<ref name="KulteginMC"/><ref name="BilgeKaganMC"/> '''𐱅𐰇𐰼𐰛''' Türk<ref name="TonyukukMC">[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=17&m=1 Tonyukuk’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111009154615/http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=17&m=1 |date=2011-10-09 }} Bain Tsokto Monument</ref>, {{lang-zh|突厥}}, иҫке тибет: duruggu / durgu<ref>[https://books.google.com/books?hl=en&id=TFAdAQAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=Duruggu+Tibetliler Tarihte Türk devletleri, Volume 1.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200818161332/https://books.google.com/books?hl=en&id=TFAdAQAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=Duruggu+Tibetliler |date=2020-08-18 }} Ankara Üniversitesi Basımevi, 1987. page 1.</ref><ref>Moše Weinfeld. [https://books.google.com/books?hl=en&id=jc3YAAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=durgu+duruggu Social Justice in Ancient Israel and in the Ancient Near East.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200818161320/https://books.google.com/books?hl=en&id=jc3YAAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=durgu+duruggu |date=2020-08-18 }} 1995. page 66: «''For the concept of durgu | duruggu and its connection to piY (in its meaning „origin“), see H. Tadmor, (above n. 25), p. 28, n.''»</ref>, [[пиньинь]]: Tūjué, урта ҡытай теле: {{IPA|tʰuot-küot|}}, урта грек теле Τούρκοις) этнонимын тәүге тапҡыр телгә алыу VI быуат төркиҙәренә ҡарай. Төрки этнонимы тураһында беренсе тапҡыр ҡытай йылъяҙмаларында телгә алына һәм 542 йылға ҡарай<ref>''[[Акишев, Кемаль Акишевич|Акишев К]].'' История Казахстана, 1996 (1 том). С. 296</ref>. 568 йылда төрки [[ҡаған]]ы Сильзибул Юстин II-гә илселәр ебәрә һәм шул саҡта Византия тарихсылары Менандр һәм Феофан төркиҙәр тураһында Европа йылъяҙмаларында тәүге тапҡыр хәбәр итә<ref><code>В начале четвертого года царствования Юстина в Византию прибыло посольство от турок.</code> (Менандр. Отрывок 18)</ref>. Бага-Ишбар хандың Ҡытай императоры Вэнь-диға яҙған хатында Бага-Ишбар «төркиҙәрҙең бөйөк ханы» тип тасуирлана<ref>{{cite web|url=http://newasia.proj.hkedcity.net/resources/25/beishi/index.phtml?section_num=099|title=新亞研究所 – 典籍資料庫|publisher=|accessdate=2015-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140221113517/http://newasia.proj.hkedcity.net/resources/25/beishi/index.phtml?section_num=099|archivedate=2014-02-21}}</ref>.

XX быуат башында дат төркиәтсеһе һәм Дат король ғилми йәмғиәте президенты Вильгельм Томсендың этнонимды иртә анализлауына нигеҙләнгән версия терминдың «торук» йәки «турук» һүҙенән килеп сығыуын күҙаллай. Күпселек төрки телдәрҙән уларҙы «тура баҫып тороусы» йәки «көслө», «тотороҡло» тип тәржемә итергә мөмкин. Шуның менән бергә күренекле совет төркиәтсеһе академик В. В. Бартольд Томсендың был гипотезаһын кире ҡаға. Төркиҙәрҙең текстарын ентекле анализлау нигеҙендә ул терминдың «туру» (ҡуйылыш, законлылыҡ) һүҙенән килеп сығыуы ихтимал тигән һығымтаға килә. Төрки ҡағаны хакимлығы аҫтындағы халыҡты «туркім будуным», йәки «мин идара иткән халыҡ» тип аталыуын билдәләй<ref>{{Книга|автор = Бартольд В. В.|заглавие = Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии (печатается по изданию: академик В. В. Бартольд, «Сочинения», т. V. Издательство «Наука», Главная редакция Восточной литературы, М., 1968)|ответственный = Р. Соболева|издание = 1-е|место =Алматы|издательство = Жалын|год = 1998|страницы = 23|страниц = 193|isbn = 5-610-01145-0}}</ref>.

[[Кононов Андрей Николаевич|А. Н. Кононов]] та, В. В. Бартольд һымаҡ, «төрки» һүҙенең тәүге мәғәнәһен «көслө, ныҡлы», тип иҫәпләй<ref>''[[Кононов, Андрей Николаевич|Кононов А. Н.]]'' Опыт анализа термина тÿрк // Советская этнография. — 1949. — № 1. — С. 40—47.</ref>.

Боронғо төрки телендә türk һүҙе «өлгөрөп еткән, ҡөҙрәт ирешкән» тигәнде аңлата<ref>{{Cite web|url=http://ipev.ru/image/9kT|title=Турк (Диван лугат ат-турк)|author=Махмуд аль-Кашгари|website=|date=|publisher=}}</ref><ref>{{Книга|автор=|заглавие=Древнетюркский словарь|ответственный=|издание=|место=Л.|издательство=Наука|год=1969|страницы=599|страниц=|isbn=}}</ref><!-- см. примеры Кашгари: türk jigit — молодой человек в самом расцвете сил. Сильный будет «küčlü». Знайте отличия. -->. Шундай уҡ мәғәнә менән боронғо төрки ҡомартҡыларында ла осрай: türk oγuz, türk sir, türk [[Половцы|qιvçaq]], türk [[Бильге-каган|Bilge qaγan]]<ref>{{Cite web|url=http://bitig.org/index.php?lang=r&mod=1|title=TÜRIK BITIG|author=|work=|date=|publisher=|access-date=2016-12-23|archive-date=2015-12-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20151207232634/http://bitig.org/index.php?lang=r&mod=1|deadlink=no}}</ref><ref>[http://kronk.spb.ru/library/kormushin-iv-2004.htm Древние тюркские языки] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161219164151/http://kronk.spb.ru/library/kormushin-iv-2004.htm |date=2016-12-19 }}, 2004 — Кормушин И. В. ([http://ipev.ru/image/9ed С.7] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170211075635/http://ipev.ru/image/9ed |date=2017-02-11 }})</ref>.

«Төрки» этнонимы иран сығышлы — «тур» һүҙенән булыуы мөмкин. Иран "тур"ының төрки «тюр»ға (tÿr) күсеүе фонетик яҡтан тәбиғи, ә -к ялғауы ирандар һәм төркиҙәр араһында этник атамаларға хас<ref name="Еремеев">[[Еремеев, Дмитрий Евгеньевич|Еремеев Д. Е.]] [http://www.booksite.ru/etnogr/1990/1990_3.pdf «Тюрк» — этноним иранского происхождения? (К проблеме этногенеза древних тюрков)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170108002621/http://www.booksite.ru/etnogr/1990/1990_3.pdf |date=2017-01-08 }} // Советская этнография. — 1990. — № 3. — С. 129—135.</ref>. <!--Согласно историку и [[Этнология|этнологу]] [[Абакумов, Александр Васильевич|А. В. Абакумову]] (ссылающегося на Л. Н. Гумилёва [ Гумилёв Л. Н. Древние тюрки. — М., 1993, с. 22—23 ]) этноним «тюрк» является монголизмом<ref>''Абакумов А. В.'' [http://slavica.abakumov.kiev.ua/katalogmain/katalogmain-1-1/psevdo-turan-turancy-ne-turki-ekonomiceskaa-gazeta----m-2002-no40-s-3 Туранцы не тюрки // Экономическая газета. — М. 2002. № 40, с. 3]</ref>{{неавторитетный источник}}. Нужны более сильные источники-->

== Антропологияһы ==

== Тел ==

== Үҙәк Азияның иртә төрки халыҡтарының этногенезы ==

== Үҙәк Азияла һәм уның оазистарында боронғо төрки халыҡтар ==

== Тарихы ==

== [[Төрки ҡағанлығы|Төрки ҡағанаты]] һәм төрки халыҡ ==

== [[Орхон яҙмалары|Боронғо төрки яҙмаһы]] һәм әҙәбиәт ==

== Төрөгөш ҡағанаты һәм уның төрки халҡы ==

== [[Уйғыр ҡағанлығы|Уйғыр ҡағанаты]] һәм уның төрки халҡы ==

== Болгар батшалығы һәм [[Хазар ҡағанаты]] ==

== Ҡараханид ҡағанаты һәм уның төрки халҡы ==

== [[Хорезмшаһтар дәүләте|Хорезм]], [[Ғәзнәүиҙәр дәүләте|Ғәҙнәүиҙәр дәүләте]], Уғыҙ ҡағанаты, [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәр империяһы]] һәм төрки халҡы ==

== [[Бәшнәктәр]] һәм евразия далалары [[Ҡумандар|ҡыпсаҡтары]] ==

== Төрки халыҡ ==

=== Ғәрәп хәлифәлегенең һәм Мысырҙың төрки халҡы ===

=== Сыңғыҙхан һәм [[Сыңғыҙиҙар]] дәүерендә төрки халыҡ ===

=== Урта Азияның төрки халҡы [[Аҡһаҡ Тимер]] һәм [[Тимериҙәр]] дәүерендә ===

=== XIII—XVIII быуат осоронда Ирандың һәм Һиндостандың төрки халҡы. ===

=== Ғосман империяһының төрки халҡы ===

=== Рәсәй империяһының төрки халҡы ===
XVI—XVIII быуаттарҙа тәүҙә Урыҫ дәүләте, ә һуңынан, [[Пётр I|Петр I]] реформаларынан һуң, [[Рәсәй империяһы]] составына элекке төрки дәүләттәр йәшәгән [[Алтын Урҙа]] ерҙәренең күпселеге инә ([[Ҡаҙан ханлығы]], [[Әстерхан ханлығы]], [[Себер ханлығы]], [[Ҡырым ханлығы]], [[Нуғай Урҙаһы]]). XIX быуатта Рәсәй [[Көнсығыш Кавказ]] аръяғының, шулай уҡ [[Урта Азия]]ның бер нисә әзербайжан ханлығын ҡуша.
[[Файл:Turkic languages in the Russian Empire (1897).svg|мини|1897 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса [[Рәсәй империяһы]]нда төркиҙәрҙең урынлашыу картаһы]]
[[Татарҙар]] — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]ҙең Европа өлөшөндә, [[Волга буйы]]нда, [[Урал]]да, [[Себер]]ҙә, [[Ҡаҙағстан]]да, [[Урта Азия]]ла, [[Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы]]нда һәм Алыҫ Көнсығышта йәшәүсе төрки этник төркөм.

Рәсәйҙә урыҫтарҙан ҡала халыҡ иҫәбе буйынса икенсе урында тора. Өс төп этнотерриториаль төркөмгә: Волга-Урал, Әстерхан һәм [[Себер татарҙары]]на бүленәләр. Татарҙар [[Татарстан Республикаһы]] халҡының яртыһынан ашыуын (2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса 53,15 %) тәшкил итә. [[Татар теле]] [[алтай телдәре]] ғаиләһенең төрки төркөмө ҡыпсаҡ төркөмсәһенә ҡарай һәм ике [[диалект]]ҡа: [[Мишәрҙәр|мишәр]] (көнбайыш) һәм Ҡазан (урта) диалекттарына бүленә.

Ғилми берләшмәлә [[Сыуаштар|сыуаш]] төркиҙәре Волга буйы болғарҙары вариҫтары тип һанала. Болғар-сыуаш этнотел күсәгилешлеге проблемаһы хәҙер бер һүҙһеҙ һәм ыңғай хәл ителгән тип иҫәпләргә мөмкин. Һәр хәлдә, был проблема менән ныҡлап шөғөлләнгән төркиәтсе-компаративистар әлеге ваҡытта [[сыуаш теле]]н булғар төрки телдәре төркөмөнөң берҙән-бер тере теле тип таный. 1970 йылда Н. И. Егоров яҙып алған һуңғы легендаға ярашлы, сыуаш халҡы Сувар батыр тоҡомо. Ул Болғар менән бергә диңгеҙҙә кәмәлә йөҙөп барған принцесса Хантесланы күрә. Болгар кәмәне һайлай, ә Сувар кәмәлә булғанды һайлай<ref name="Димитриев">''Димитриев В. Д.'' [http://сувары.рф/node/872 Чувашские исторические предания: Очерки истории чувашского народа с древних времен до середины XIX века.] / Второе, дополненное издание. — Чебоксары: [[Чувашское книжное издательство]], 1993.</ref>. Икенсе гипотеза буйынса сыуаштар — савирҙар ырыу-ҡәбилә берләшмәһе вариҫтары, улар төньяҡҡа күсеп киткәндәр. [[Әхмәт ибн Фаҙлан|Ибн-Фаҙлан]] хәбәр итеүенсә, улар суваз исеме менән билдәле һәм Алмуш бойороғо буйынса 922 йылда башҡа суварҙар менән бергә исламды ҡабул итеүҙән баш тарта һәм улар, үҙ башлығы Вираг менән урманға китеп, буласаҡ сыуаш халҡының формалашыуына нигеҙ һала<ref name="Димитриев" /><ref>Димитриев В. Д. [http://сувары.рф/node/326 Чувашские исторические предания. Часть 1. О жизни и борьбе народа с древних времен до середины XVI века.] — Чебоксары: [[Чувашское книжное издательство]], 1983. — 111 с.</ref><ref>Чуваши: этническая история и традиционная культура Иванов В. П., Николаев В. В., Димитриев В. Д. 1. Прародина Чувашей.</ref>.

[[Башҡорттар]]<ref>{{Башкирская энциклопедия|автор={{nobr|Бикбулатов Н.В.}}|2=Башкорт|8899}}</ref> — [[Төрки телле халыҡтар|төрки телле]] милләт, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның һәм [[Тарихи Башҡортостан|шул уҡ исемдәге тарихи-география өлкәнең]] төп халҡы<ref>{{ЭБЭ|автор=[[Бикбулатов, Наиль Валеевич|Бикбулатов Н. В.]], Мурзабулатов М. В.|8895}}</ref>. Республиканан тыш башҡорттар үҙҙәренең тарихи йәшәйеш төбәктәре булған [[Силәбе өлкәһе|Силәбе]], [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]], [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]], [[Ҡурған өлкәһе|Ҡурған]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]] өлкәләрендә, шулай уҡ [[Татарстан Республикаһы]]нда һәм [[Пермь крайы]]нда күпләп көн итә. Бынан тыш башҡорттар [[Рәсәй Федерацияһы]]ның бөтә биләмәләрендә лә, Яҡын һәм Алыҫ сит илдәрҙә лә бар.

2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Рәсәй Федерацияһында 1 584 554 башҡорт йәшәй, шуларҙың 1 172 287-һе — [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]]нда. [[Башҡорт теле]] Алтай ғаиләһе [[Төрки телдәре|төрки төркөмөнөң]] көнбайыш тармағына инә, тармаҡланған [[Башҡорт теленең диалекттары|диалект структураһы]] бар. [[Ислам|Дин]] тотҡан башҡорттар — [[мосолман]]-сөнниҙәр.

Башҡорт ҡәбиләләренең формалашыу тарихында ете тарихи-этнографик ҡатлам айырыла<ref name="plemya">{{Cite web|url=http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/component/content/article/2-statya/6011-plemya.html|title=Племя|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191224063037/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/component/content/article/2-statya/6011-plemya.html|archivedate=2019-12-24|accessdate=2020-06-04|deadlink=yes}}</ref>:

# боронғо башҡорт ([[бөрйән]], [[Уран (ҡәбилә)|уран]], [[үҫәргән]] һ.б.),
# иртә фин-уғыр-самодий ([[һыҙғы]], [[терһәк]], [[ыуаныш]], [[өпәй]] һ.б.),
# болғар-мадъяр ([[бүләр]], [[танып]], йәнәй [[юрматы]] һ.б.),
# уғыҙ-ҡыпсаҡ ([[әйле]] һ.б.),
# ҡыпсаҡ ([[ҡаңлы]], [[ҡошсо]], [[Ҡыпсаҡтар|ҡыпсаҡ]], [[мең]], [[табын]], [[Теләү (башҡорт ырыуы )|тиләү]], [[Гәрәйҙәр|гәрәй]] һ.б.),
# нуғай (ноғай бөрйән, нуғай-Юрматы һ.б.),
# Волга-Урал төбәге һәм Урта Азия халыҡтары менән этник аралашыуға бәйле ҡатлам ([[ҡаҙаҡтар]], [[мишәрҙәр]], [[татарҙар]] һ.б.)

[[Нуғайҙар]], нуғайҙар — [[Төньяҡ Кавказ]]да, Түбәнге Волга буйының көньяғында, [[Ҡырым]]да, шулай уҡ Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйында (XIX быуат уртаһына тиклем), [[Волга]] һәм [[Яйыҡ]] (Урал) араһындағы далаларҙа (XVI быуат уртаһына тиклем) һәм хәҙерге Ҡаҙағстандың көнбайышында йәшәгән төрки халыҡ (XVI быуат аҙағына тиклем — XVI быуат башына тиклем: төньяҡ-көнсығышта — Көнбайыш-Себер уйһыулығына, төньяҡ-көнбайышта күскенселәре [[Ҡаҙан ханлығы]]на, көньяҡ-көнбайышта — [[Арал диңгеҙе]] районына һәм [[Каспий диңгеҙе]]нең төньяғына тиклем барып етәләр.

Киң таралған гипотезаға ярашлы, хәҙерге [[сахалар|яҡуттар]]ҙың ата-бабалары булып [[Байкал]] аръяғына XIV быуатҡа тиклем йәшәгән ҡурыҡан<ref>{{Cite web|url=http://irkipedia.ru/content/kurykany|title=Курыканы|publisher=ИРКИПЕДИЯ - портал Иркутской области: знания и новости|lang=ru|accessdate=2018-08-04|archive-date=2018-08-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20180804105925/http://irkipedia.ru/content/kurykany|deadlink=no}}</ref> [[Һундар|һун]] сығышлы күсмә төркөм тора. Ҡурыҡандар, үҙ сиратында, Байкал күленә районына [[Йәнәсәй]] йылғаһы аръяғынан килгән<ref name="kyrgyz.ru">[http://www.kyrgyz.ru/?page=83 Происхождение якутов] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150707084425/http://www.kyrgyz.ru/?page=83 |date=2015-07-07 }}</ref><ref name="Stepanov">[http://s155239215.onlinehome.us/turkic/20Roots/206Sakha_Yakuts/DarkstarSakhaEn.htm V.A. Stepanov «Origin of Sakha: Analysis of Y-chromosome Haplotypes»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151209032241/http://s155239215.onlinehome.us/turkic/20Roots/206Sakha_Yakuts/DarkstarSakhaEn.htm |date=2015-12-09 }} Molecular Biology, 2008, Volume 42, No 2, p. 226—237,2008</ref><ref>{{Cite web |url=http://s155239215.onlinehome.us/turkic/btn_GeographyMaps/AD1300SakhaMigration.jpg |title=V.A. Stepanov «Origin of Sakha: Analysis of Y-chromosome Haplotypes» — Атлас курыканской миграции |access-date=2019-09-01 |archive-date=2015-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151222151358/http://s155239215.onlinehome.us/turkic/btn_GeographyMaps/AD1300SakhaMigration.jpg |deadlink=no }}</ref>.

[[Алтайҙар]] — [[Алтай тауҙары|Алтай]]ҙың төп халҡы. Улар ҙа [[телеуттар]], [[теленгиттар]], [[ҡумандылар]] һәм [[тубалар]] кеүек этник төркөмдәрҙе үҙ эсенә ала. Әлеге ваҡытта башлыса [[Алтай Республикаһы]]нда йәшәйҙәр.

=== XVI—XIX быуаттарҙа Урта Азия төрки халҡы ===

== Урта быуаттар һәм ренессанс дәүерендә Кавказдағы төрки дәүләттәр ==

== Ҡытайҙың төрки халыҡтары ==

== Мәҙәниәт һәм донъяға ҡараш ==

== Төрки ҡәбиләләр һәм ырыуҙар ==

== Хәҙерге төрки халыҡтар ==
[[Файл:The distribution of the Turkic languages.png|thumb|250px|Төрки халыҡтарҙың таралыуы]]
[[Файл:TurkicLanguages.png|250px|right|Донъяла һөйләшеүселәр һаны буйынса төрки телдәр]]
[[Файл:Flag of the Turkic Council.svg|thumb|right|250px|Төрки дәүләттәре ойошмаһы илдәре флагы]]
Төрки халыҡтар исемлеге халыҡ иҫәбе кәмеү тәртибендә төҙөлгән. Халыҡтың милли-дәүләт берәмектәренә уның милли теле рәсми статусына эйә булғандар ғына ҡарай. билдәле бер этник төркөм өсөн традицион булған диндәр кенә атала.

{| class="wikitable"
|+ Төрки халыҡтарҙың һаны, милли-дәүләт берәмектәре һәм дине
|-
! Халыҡ атамаһы || Баһалау иҫәбе || Милли-дәүләт берәмектәре || Дине
|-
|[[Төрөктәр]]|| 67,6 млн<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/clusters/309 |title=Turkish :: Joshua Project |access-date=2016-06-12 |archive-date=2016-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160914040334/https://joshuaproject.net/clusters/309 |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Турция}}; {{Флагификация|Кипр}}; {{Флагификация|ТРСК}}|| [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]], [[Алавиты|алавизм]], [[алевизм]]
|-
|[[Үзбәктәр]]|| 35,3 млн<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/clusters/314 |title=Uzbek :: Joshua Project |access-date=2016-06-12 |archive-date=2016-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160914013519/https://joshuaproject.net/clusters/314 |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Узбекистан}} || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Әзербайжандар]]|| 29,8 млн<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/clusters/126 |title=Azerbaijani :: Joshua Project |access-date=2016-09-01 |archive-date=2019-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190730132942/https://joshuaproject.net/clusters/126 |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Азербайджан}}, шул иҫәптән [[Нахичеван Автономиялы Республикаһы]]; {{Флагификация|Дагестан}} ([[Россия]]); {{Флагификация|Иран}}, шул иҫәптән [[Көнбайыш Әзербайжан]], [[Көнсығыш Әзербайжан]], [[Ардебиль (остан)|Ардебиль]], [[Зенджан (остан)|Зенджан]] || [[Шиғыйҙар|Ислам (шиизм]], [[Сөнниҙәр|суннизм]])
|-
|[[Ҡаҙаҡтар]]|| 16,5 млн<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/clusters/202 |title=Kazakh :: Joshua Project |access-date=2016-06-12 |archive-date=2016-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160914025849/https://joshuaproject.net/clusters/202 |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Казахстан}}; {{Флаг|Китай}} [[Или-Ҡаҙаҡ автономлы округы]], [[Баркёль-Ҡаҙаҡ автономлы өйәҙе]], [[Моры-Ҡаҙаҡ автономлы өйәҙе]], [[Аксай-Ҡаҙаҡ автономлы өйәҙ]] ([[Ҡытай]]) || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Уйғырҙар]]|| 12,9 млн<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/people_groups/15755 |title=Uyghur :: Joshua Project |access-date=2016-06-19 |archive-date=2016-06-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160619192225/https://joshuaproject.net/people_groups/15755 |deadlink=no }}</ref>||{{Флаг|Китай}} [[Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы]] (Ҡытай) || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Төркмәндәр]]|| 8 млн<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/people_groups/15654 |title=Turkmen :: Joshua Project |access-date=2016-06-19 |archive-date=2016-09-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160916221000/https://joshuaproject.net/people_groups/15654 |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Туркмения}} || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Татарҙар]]|| 6,8 млн<ref name=autogenerated20130114-1>{{Cite web |url=http://www.joshuaproject.net/peoples.php?rop3=109874 |title=Joshua Project — Tatar Ethnic People in all Countries |access-date=2018-08-02 |archive-date=2012-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120404033537/http://www.joshuaproject.net/peoples.php?rop3=109874 |deadlink=no }}</ref> || {{Флагификация|Татарстан}} (Россия) <br>{{флаг|Китай}} [[Дацюань-Татар милли волосы]] (Ҡытай)
|| [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]], [[Христианлыҡ|православие]]
|-
|[[Ҡырғыҙҙар]]|| 6 млн<ref>{{Cite web |url=http://www.stat.kg/media/statisticsoperational/8095e2a8-5228-4645-90e5-4ee025605225.xls |title=Численность населения Кыргызской Республики по национальностям 2009—2015 годов |access-date=2016-06-20 |archive-date=2015-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151113160740/http://www.stat.kg/media/statisticsoperational/8095e2a8-5228-4645-90e5-4ee025605225.xls |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Киргизия}}; {{Флаг|Китай}} [[Ҡыҙылһыу-Ҡырғыҙ автономлы округы]] (Ҡытай) || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Башҡорттар]]|| 2 млн<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/people_groups/10705 |title=Bashkir :: Joshua Project |access-date=2016-07-10 |archive-date=2016-09-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160919032316/https://joshuaproject.net/people_groups/10705 |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Башкортостан}} (Россия) || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Ҡашҡайҙар]]|| 1,7 млн || нет || [[Шиғыйҙар|Ислам (шиизм)]]
|-
|[[Сыуаштар]]|| 1,5 млн<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/people_groups/11382 |title=Chuvash :: Joshua Project |access-date=2016-07-10 |archive-date=2016-03-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160309234637/https://joshuaproject.net/people_groups/11382 |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Чувашия}} (Россия) || [[Христианлыҡ|православие]]
|-
|[[Хөрәсән төркиҙәре]]|| 1 млн || нет || [[Шиғыйҙар|Ислам (шиизм)]]
|-
|[[Ҡарағалпаҡтар ]]|| 836,6 мең<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/people_groups/12526 |title=Karakalpak :: Joshua Project |access-date=2016-07-10 |archive-date=2016-05-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160502224907/https://joshuaproject.net/people_groups/12526 |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Каракалпакстан}} ([[Үзбәкстан]]) || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Ҡумыҡтар]]|| 565 830 (2021).<ref>{{Cite web|url=https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom5_tab1_VPN-2020.xlsx|title=Kumuk :: Joshua Project|archive-url=https://web.archive.org/web/20161228195649/https://joshuaproject.net/people_groups/12848|archive-date=2016-12-28|access-date=2016-12-28|deadlink=no}}</ref>||{{Флагификация|Дагестан}}, {{Флагификация|Северная Осетия}}, {{Флагификация|Чечня}} (Россия) || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Ҡырым татарҙары]]|| 500 мең — 5 млн<ref>''Мусафирова, О.'' [http://www.novayagazeta.ru/society/58101.html «Мустафа, сынок, прошу тебя — прекрати…»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150215213022/http://www.novayagazeta.ru/society/58101.html |date=2015-02-15 }} // ''Новая газета''.</ref><ref>Около 500 тыс. в странах бывшего СССР, Румынии и Болгарии, и от 100 тыс. до нескольких сот тысяч в Турции. Статистика по национальному составу населения в Турции не публикуется, поэтому точные данные неизвестны.</ref>|| {{флагификация|Автономная Республика Крым}}<ref>Согласно законодательству Украины и документам [[ООН]] — [[Автономная Республика Крым]] ([[Украина]]). С [[2014]] [[Год|г.]] фактически присоединена к России, согласно её законодательству — [[Республика Крым]].</ref>
|| [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Сахалар]]|| 500,8 мең<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/people_groups/18726 |title=Yakut :: Joshua Project |access-date=2016-11-20 |archive-date=2016-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161120213854/https://joshuaproject.net/people_groups/18726 |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Якутия}} (Россия) || [[Христианлыҡ|православие]], [[шаманлыҡ]], [[тәңреселек]]
|-
|[[Афшарҙар]]|| 350 мең || нет || [[Шиғыйҙар|Ислам (шиизм)]], [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Ҡарасайҙар]]|| 346 мең<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/languages/krc |title=Karacay-balkar :: Joshua Project |access-date=2016-12-28 |archive-date=2016-12-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161228195840/https://joshuaproject.net/languages/krc |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Карачаево-Черкесия}} (Россия) || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Тывалар]]|| 273,1 мең<ref name="perepis 2010 total">{{Cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |title=Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Национальный состав населения Российской Федерации |access-date=2018-01-22 |archive-date=2021-12-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211223052305/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |deadlink=no }}</ref><ref name="Mongol">{{Cite web |url=http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf |title=Перепись населения Монголии 2010 года |access-date=2018-01-22 |archive-date=2013-10-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131025083636/http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf |deadlink=no }}</ref> || {{Флагификация|Тыва}} (Россия)
|| [[Тибет буддизмы]], [[шаманлыҡ]]
|-
|[[Ғағауздар]]|| 177,1 мең<ref>{{Cite web |url=https://joshuaproject.net/people_groups/11798 |title=Gagauz :: Joshua Project |access-date=2016-11-20 |archive-date=2020-05-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200505021216/https://www.joshuaproject.net/people_groups/11798 |deadlink=no }}</ref>||{{Флагификация|Гагаузия}} ([[Молдавия]]) || [[Христиан дине|православие]]
|-
|[[Балҡарҙар]]|| 112,9 мең<ref>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |title=Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года |access-date=2017-02-01 |archive-date=2019-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190107082613/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm%20 |deadlink=no }}</ref> || {{Флагификация|Кабардино-Балкария}} (Рәсәй) || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Нуғайҙар]]|| 210 мең — 4 млн || {{Флагификация|Дагестан}} {{Флагификация|Карачаево-Черкесия}} (Рәсәй), (Румыния), (Төркиә)|| [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Саларҙар]]|| 104,5 мең || {{Флаг|Китай}} [[Сюньхуа-Салар автономлы өйәҙе]], [[Цзишишань-Баоань-Дунсян-Салар автономиялы өйәҙе]] (Ҡытай)
|| [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]], [[тибет буддизмы]]
|-
|[[Хакастар]]|| 75 мең ||
{{Флагификация|Хакасия}} (Россия)
|| [[Христианлыҡ|православие]], [[шаманлыҡ]], [[тәңреселек]]
|-
|[[Алтайҙар]]|| 70,8 мең ||
{{Флагификация|Республика Алтай}} (Россия)
|| [[Бурханизм]], [[шаманлыҡ]], [[Христианлыҡ|православие)]]
|-
|[[Һалаҫтар]]|| 42 мең || юҡ || [[Шиғыйҙар|Ислам (шиизм)]]
|-
|[[Эйну]]|| 30 мең(?) || юҡ || [[Алевизм]]
|-
|[[Һары уйғырҙар]]|| 13,7 мең || {{Флаг|Китай}} [[Сунань-Югурский автономиялы өйәҙе]] (Ҡытай)
|| [[Тибет буддизмы]], [[шаманлыҡ]]
|-
|[[Долгандар]]|| 13 мең ||
[[Файл:Flag of Taymyr Autonomous Okrug.svg|22px]] [[Таймыр Долган-Ненец районы]] (Рәсәй)
|| [[Тәңреселек]], [[шаманлыҡ]], [[Христианлыҡ|православие]]
|-
|[[Хотондар]]|| 11 тыс. || юҡ || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]], [[тибет буддизмы]]
|-
|[[Шорҙар]]|| 8 тыс. || юҡ || [[Христианлыҡ|православие]], [[тәңреселек]], [[шаманлыҡ]]
|-
|[[Ҡумандылар]]|| 2,9 мең || юҡ || [[Христианлыҡ|православие]], [[шаманлыҡ]], [[тәңреселек]]
|-
|[[Телеуттар]]|| 2,7 мең || юҡ || [[Христианлыҡ|православие]], [[шаманлыҡ]], [[тәңреселек]]
|-
|[[Ҡарайымдар]]|| 2 мең || юҡ || [[Караимизм]]
|-
|[[Фуюй ҡырғыҙҙары]]|| 1,2 мең || юҡ || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|-
|[[Ҡырымсаҡтар]]|| 1 мең || юҡ || [[Иудаизм]]
|-
|[[Тофалар]]|| 800 кеше || юҡ || [[Шаманлыҡ]], [[Христианлыҡ|православие]]
|-
|[[Чулымдар]]|| 355 кеше || юҡ || [[Христианлыҡ|православие]]
|-
|[[Цаатандар]]|| 282 кеше || юҡ || [[Шаманлыҡ]], [[тибет буддизмы]]
|-
|[[Или-төркиҙәр]]|| 177 кеше || юҡ || [[Сөнниҙәр|Ислам (суннизм)]]
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2|refs=
<ref name="SSS">Sasanian Seals and Sealings, Rika Gyselen, Peeters Publishers, 2007, [https://books.google.com/books?id=RjWAXVYNIzkC&pg=PA1 p.1] {{Wayback|url=https://books.google.com/books?id=RjWAXVYNIzkC&pg=PA1 |date=20220116102948 }}</ref>

<ref name="MA283">"Contained within a clay urn were a gold bracteate with the portrait of a ruler, three early drachms of the Turk-Shahis (Type 236, one of which is countermarked), and a countermarked drachm of the Sasanian king [[Khusro II]] dating from year 37 of his reign (= 626/7). The two countermarks on Khusro 's drachm prove that the urn could only have been deposited after 689" {{cite journal |last1=ALRAM |first1=MICHAEL |title=From the Sasanians to the Huns New Numismatic Evidence from the Hindu Kush |journal=The Numismatic Chronicle |date=2014 |volume=174 |pages=282–285 |jstor=44710198 |url=https://www.jstor.org/stable/pdf/44710198.pdf |issn=0078-2696}}</ref>

<ref name="ReferenceC">{{книга|заглавие =Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана |ответственный =Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П |место =Алматы |издательство =«Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования» |год =2007 |страницы =15 |страниц =70 }}</ref>
}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Тюрки}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Тюрко-татары}}
* {{статья
|автор = [[Ахатов, Габдулхай Хурамович|Ахатов Г. Х.]]
|часть =
|заглавие = Об этногенезе западно-сибирских татар
|оригинал =
|ссылка =
|издание = Вопросы диалектологии тюркских языков
|место = Казань
|издательство = Издательство Казанского университета
|год = 1960
|страницы = 
|isbn = 
}}
* {{книга
|автор = [[Бравин, Николай Захарьевич|Бравин Н. З]]
|часть =
|заглавие = Указатель племенных имен к статье Н. И. Аристова: "Заметки об этническом составе тюркских племен и сведения и их численности"
|оригинал =
|ссылка =
|издание =
|место = СПб. 
|издательство = Типо-лит. Герольд
|год = 1903
|страницы = 32
|isbn = 
}}
* ''Гумилёв Л. Н.'' [http://kitap.net.ru/gumilev-hunn.php История народа хунну]
* ''Гумилёв Л. Н.'' [http://turkportal.ru/scientpopbooks/47-gumilev-drevnie-tjurki.html Древние тюрки] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111026105207/http://turkportal.ru/scientpopbooks/47-gumilev-drevnie-tjurki.html |date=2011-10-26 }}
* ''Мингазов Ш.'' [https://web.archive.org/web/20071107180828/http://kitap.net.ru/mingazov/1.php Доисторические тюрки]
* ''Безертинов Р.'' [http://kitap.net.ru/bezertinov1.php Древнетюркское мировоззрение «Тэнгрианство»]
* ''Безертинов Р.'' [http://kitap.net.ru/bezertinov2.php Тюрко-татарские имена]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071107180903/http://kitap.net.ru/bezertinov2.php |date=2007-11-07 }}
* ''Файзрахманов Г. Л.'' [http://turkportal.ru/scientificbooks/2-faizrahamanov-drev-turki.html Древние тюрки в Сибири и Центральной Азии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111026110133/http://turkportal.ru/scientificbooks/2-faizrahamanov-drev-turki.html |date=2011-10-26 }}
* ''Закиев М. З.'' [http://s155239215.onlinehome.us/turkic/20Roots/ZakievGenesis/ZakievGenesisCoverRu.htm Происхождение тюрок и татар].— М.: Инсан, 2002. — 496 с. — ISBN 5-85840-317-4
* ''Войтов В. Е.'' Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово-поминальных памятниках Монголии VI—VIII веков. — М., 1996.
* Тюркские народы Восточной Сибири / сост. Д. А. Функ; отв. ред.: Д. А. Функ, Н. А. Алексеев ; Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН. — М.: Наука, 2008. — 422 с. — (Народы и культуры). — ISBN 978-5-02-035988-8
* ''Аяган Б. Г.'' Тюркские народы: энциклопедический справочник. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — 382 с.:ил. — ISBN 9965-9389-6-2
* Тюркские народы Сибири / Отв. ред. Д. А. Функ, Н. А. Томилов; Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН; Омский филиал Института археологии и этнографии СО РАН. — М.: Наука, 2006. — 678 с. — (Народы и культуры). — ISBN 5-02-033999-7
* Тюркские народы Крыма: Караимы. Крымские татары. Крымчаки / Отв. ред. С. Я. Козлов, Л. В. Чижова. — М., 2003. — 459 с. — (Народы и культуры). — ISBN 5-02-008853-6
* Кляшторный С. Г. Древнетюркская надпись на каменном изваянии из Чойрэна // СНВ. Вып. XXII. М.: 1980. С. 90—102.
* Кляшторный С. Г. Версия древнетюркской генеалогической легенды у Ал-Бируни // Средневековый Восток. История. Культура. Источниковедение. М., 1980
* Савинов Д. Г. Антропоморфные изваяния и вопрос о ранних тюрко-кыргызских связях // Тюркологический сборник 1977. М., 1981
* Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. СПб: 2005
* {{cite journal |last1=Cribb|first1=Joe|editor-last =  Alram | editor-first = M. | title=The Kidarites, the numismatic evidence |year=2010 |pages=91–146 |journal = Coins, Art and Chronology II|url=https://www.academia.edu/38112559 |ref=Cribb}}
* {{БРЭ |статья=Тюрки |ссылка= |id=4213404 |автор=И. Л. Кызласов |том=32 |страницы=621—622 |год= |ref=БРЭ }}
* {{книга|автор=Гаркавец А. Н.|часть=Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков|ссылка часть=http://www.qypchaq.unesco.kz/Memorials-Rus.htm|заглавие=Кыпчакское письменное наследие|том=II|место=Алматы|издательство=КАСЕАН; Баур|год=2007|страницы=63—120|ref=Гаркавец}}
* {{книга|автор=Еремеев Д. Е. |заглавие= Этногенез турок: (Происхождение и основные этапы этн. истории) |ссылка= https://books.google.ru/books?ei=s3UJT_r7J43P4QTM4YXtAw&hl=ru&id=TrobAAAAMAAJ&dq=Сперва+оно+означало+принадлежность+к+племени+османлы+или+к+бейлику+Османа,&q=.#search_anchor |место= М. |издательство= [[Наука (издательство)|Наука]] |год= 1971 |страниц= 272 |страницы= |isbn= |ref= Еремеев}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20071029023018/http://kros.ru/_libr/vrt_vst/dts.php Древнетюркский словарь]
* [http://www.eposmanas.ru Тексты и варианты киргизского эпоса «Манас». Исследования. Исторические, лингвистические и философские аспекты эпоса. «Малый эпос» киргизов. Киргизский фольклор. Сказки, предания, обычаи]

{{внешние ссылки}}
{{Төрки халыҡтар}}


[[Категория:Төрки халыҡтар]]