Ченнаи битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
 |статус = Ҡала
 |русское название        = Ченнаи
 |оригинальное название   = {{lang-ta|சென்னை}}<br />{{lang-en|Chennai}}
 |изображение              = Chennai Montage.png
 |подчинение              = 
 |страна                  = Һиндостан
 |герб                    = 
 |флаг                    = 
 |ширина герба            = 
 |ширина флага            = 
  |lat_deg =13 |lat_min =5  |lat_sec =24 
  |lon_deg =80 |lon_min =16 |lon_sec =12 
  |CoordAddon             = type:city(19500000)_region:IN
  |CoordScale             = 
 |размер карты страны     = 250
 |размер карты региона    = 250
 |размер карты района     = 
 |вид региона             = Һиндостандың административ бүленеше{{!}}Штат
 |регион                  = Тамилнад
 |регион в таблице        =
 |вид района              = Һиндостандың административ бүленеше{{!}}Округ
 |район                   = Ченнаи (округ){{!}}Ченнаи
 |район в таблице         = 
 |вид общины              = 
 |община                  = 
 |община в таблице        = 
 |внутреннее деление      = 5 район
 |вид главы               = мэр
 |глава                   = М. Субраманиам
 |дата основания          = 1639
 |первое упоминание       = 
 |прежние имена           = {{НП-ПН|1996|Мадрас}}
 |статус с                = 
 |площадь                 = 181,06
 |вид высоты              = диңгеҙ кимәленән бейеклеге
 |высота центра НП        = 6
 |климат                  = 
 |официальный язык        = тамил
 |официальный язык-ref    = 
  |население              = 4 590 267<ref name="Pop_city">{{cite web|url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&geo=-104&srt=1npn&col=abcdefghinoq&msz=1500|title=India: largest cities and towns and statistics of their population|publisher=World Gazetteer|accessdate=2009-07-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/61Cqrdk2o|archivedate=2011-08-25}}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
  |год переписи           = 2009
  |плотность              = 24 418
  |агломерация            = 7 305 169<ref name="Pop_metro">{{cite web|url=http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&dat=80&geo=-104&srt=pnan&col=aohdq&msz=1500&va=&pt=a|title=India: metropolitan areas|publisher=World Gazeteer|accessdate=2009-07-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/61BMofDfo|archivedate=2011-08-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080118124357/http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&dat=80&geo=-104&srt=pnan&col=aohdq&msz=1500&va=&pt=a |date=2008-01-18 }}</ref>
  |национальный состав    = 
  |конфессиональный состав= 
  |этнохороним            = 
 |часовой пояс            = +5:30
 |DST                     = 
 |телефонный код          = +91 44
 |почтовые индексы        = 600 xxx
 |автомобильный код       = TN-01, TN-02, TN-04, TN-05,<br /> TN-07, TN-09, TN-10
 |вид идентификатора      = 
 |цифровой идентификатор  = 
 |категория в Commons     = Chennai
 |сайт                    = http://www.chennai.tn.nic.in/
 |язык сайта              =
 |язык сайта 2            =
}}
'''Ченнаи''', шулай уҡ '''Ченнай'''<ref>{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/8206/%D0%A7%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%B9|title=Ченнай|date=2001|work=Географические названия мира: Топонимический словарь. — М: АСТ. Поспелов Е.М. 2001.|accessdate=2012-12-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DR9HOZi0|archivedate=2013-01-05}}</ref> (1996 йылға ҡәҙәр — '''Мадра́с'''; {{lang-ta|சென்னை}}, {{lang-en|Chennai}}) — [[Һиндостан]]дың көньяғында ҡала, [[Тамилнад]] штатының баш ҡалаһы. Ҙурлығы буйынса илдә 6-сы ҡала, ҙурлығы донъяла 41-се ҡала агломерацияһы. 1639 йылда Коромандел ярында ([[Бенгал ҡултығы]]ның һыуҙары менән йыуылған  Һиндостандың көньяҡ-көнсығыш яр буйында) нигеҙләнгән.

== Топонимикаһы ==
Ҡаланың элекке атамаһы Мадраспатнам ({{lang-ta|மதராசப்பட்டினம}}) торамаһынан барлыҡҡа килгән. Икенсе тораҡ пункт, Ченнапатнам бер ни тиклем көньяҡҡа табан урынлашҡан; һуңыраҡ был ике тораҡ пункт ҡушылғас, Британ Ост-Һинд компанияһы вәкидәре «Мадрас» ({{lang-ta|மதறாச}}) атамаһына өҫтөнлөк бирә. 1996 йылда ҡаланың атамаһы Ченнаи тип үҙгәртелә, сөнки власта булған Бхаратия джаната парти индустик милли партияһы «Мадрас» атамаһы португал теленән килгән тип иҫәпләй (шул уҡ ваҡытта был гипотеза дөйөм ҡабул ителмәгән).

== Тарихы ==
Беҙҙең эраның I быуатынан Ченнаи тирәһе Паллавы, Чола, Пандья, Виджайянагар тамил королектәре составында була. Ҙур Ченнаи агломерацияһына кергән Милапур ҡалаһы ҡасандыр Паллавы короллегенең иң ҙур порты булған.

Фараз буйынса, беҙҙең эраның 52-70 йылдарҙа был урында Апостол Фома дин таратҡан. XVI быуатта Һиндостанға килгән португалдар бында Сан-Томе портына нигеҙ һала, һуңыраҡ был биләмәләр хәҙерге Ченнаинан төньяҡҡа табан Пуликатта нығытмалар төҙөгән голландтарҙың ҡулына күсә. 1639 йылда Британ Ост-Һинд компанияһы  Мадраспатнам тирәһендә тораманы нигеҙләй, аҙаҡ уның тирәһендә колониаль ҡала үҫә.

1746 йылда ҡала [[Маврикий]] губернаторы француз генералы Бертран Франсуа де Лабурдонне тарафынан яулап алына. 1749 йылда инглиз-француз килешеүенә ярашлы Мадрас [[Бөйөк Британия]]ға кире ҡайтарыла, бынан һуң француздарҙан һәм Майсур солтанлығынан һаҡланыу өсөн форт күпкә нығытыла.

[[Файл:MylaporeKapaleeshwararTemple.jpg|thumb|Милапурҙа (Ченнаи) иң боронғо ғибәҙәтхана]]

XVIII быуат аҙағына ҡарай инглиздәр хәҙерге Тамилнадтың күп өлөшөн, һәм шулай уҡ [[Карнатака]] һәм [[Андхра-Прадеш]] штаттарының территорияһын яулап ала. Был биләмәләр Мадрас округына керә.

Инглиздәр власы аҫтында Мадрас эре ҡалаға һәм хәрби базаға әйләнә. XIX быуат аҙағында ҡала [[Бомбей]] һәм [[Калькутта]] менән тимер юлдары аша тоташа, был төньяҡ Һиндостан менән сауҙа итеүгә булышлыҡ итә. [[Беренсе донъя һуғышы]] йылдарында Мадрасҡа немец крейсеры «Эмден» һөжүм итә. 1947 йылда Һиндостан бойондороҡһоҙлоҡ алғас, Мадрас шул уҡ исемдәге штаттың (1968 йылдан ууның исеме Тамилнад тип үҙгәртелә) баш ҡалаһы булып китә. 1965—1967 йылдарҙа ҡала [[һинд теле]]н көсләп индереү буйынса тамил протестарының үҙәге була. 1983 йылда [[Шри-Ланка]]ла Граждандар һуғышы башанғас, ҡала «Тамил Илам азатлыҡ юлбарыҫтары» ойошмаһы тамил сепаратистары өсөн сәп булып китә: 1984 йылда ҡала аэропортында шартлау 33 кешенең ғүмерен өҙә, ә 1991 йылда Мадрас янында Һиндостандың элекке премьер-министры Раджив Ганди үлтерелә.

2004 йылдың 26 декабрендә [[Суматра]] утрауы яр буйы янындағы [[2004 йылда Һинд океанында ер тетрәүе|ер тетрәүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән цунами]] арҡаһында Ченнаи ҙур зыян күрә. 2015 йылда ҡалала 100 йыл эсендә иң көслө һыу ташыуы була: 1—2 декабрҙә 24 сәғәт эсендә 500 мм яуым-төшөм яуа. 270 кеше һәләк була<ref name="bbcfloods">{{cite web|url=http://www.bbc.com/news/world-asia-india-35090135|title=Chennai floods: 'We had to pay a bribe to cremate our mother'|date=16 December 2015|work=BBC|accessdate=2015-12-16}}</ref>.

== Географик урынлашыуы ==
[[Файл:Chennai.satmap.annotated.jpg|thumb|right|250px|Ҡалаға йыһандан күренеш]]
 
Ҡала Тамилнад штатының төньяҡ-көнсығышында яр буйы уйһыулығында (диңгеҙ кимәленән уртаса бейеклеге 6 метр, максималь бейеклеге — 60 метр). Яр буйлап донъяла иң оҙондарҙың береһе булған — 12 километрлы Marina beach пляжы һуҙылған. Ченнаи аша ике йылға аға — үҙәктә Кувам һәм көньяҡта Адьяр йылғалары. Кувам үтә ныҡ бысранған, Адьяр ваҡыт менән таҙартылып тора, уның эстуарияһында бәләкәй заказник ойошторолған. Яр буйына параллель рәүештә ике йылғаны ла тоташтырыусы 4 километрлыҡ Букингем каналы ҡаҙылған. Ҡаланың көнбайышында Ред-Хиллс, Шолаварам һәм Чембарамбаккам күлдәре урынлашҡан, улар ҡаланы эсәр һыу менән тәьмин итә, сөнки ер аҫты һыуҙары ныҡ тоҙланған. Һыу менән тәьмин итеү мәсьәләһе киҫкен тора, уны сисеү өсөн [[Кришна (йылға)|Кришна]] йылғаһынан (Андхра-Прадеш штаты) һыу үткәргес һәм Ченнаила сөсөләндереү заводын төҙөү ниәтләнә.

== Климаты ==
Климаты субэкваториаль муссонлы, температураның тирбәлеүе йыл дауамында әллә ни ҙур түгел.

Йылдың күп өлөшөндә эҫе һәм дымлы. Иң юғары температура ғәҙәттә май аҙағы — июнь башында (уртаса +38&nbsp;°C), ә иң түбән температура — ғинуарҙа (+24&nbsp;°C) күҙәтелә. Минималь теркәлгән температура +14,8&nbsp;°C, максималь — +44,1&nbsp;°C. Яуым-төшөмдөң йыллыҡ миҡдары — 1300 мм, уларҙың күп өлөшө төньяҡ-көнсығыш муссон осорона (сентябрь аҙағы — ноябрь уртаһы) тап килә. Ҡала йыш ҡына [[Бенгал ҡултығы]] циклондары үткән зонала була.

{{Климат местности
 | Ширина    = 60%
 | Положение = center
 | Место_род = Ченнаи
 | Источник  = [http://pogoda.ru.net/climate2/43279.htm Погода и Климат]

 | Янв_ср = 25.0            | Янв_ср_осад = 30
 | Фев_ср = 26.4            | Фев_ср_осад = 5
 | Мар_ср = 28.5            | Мар_ср_осад = 11
 | Апр_ср = 30.7            | Апр_ср_осад = 19
 | Май_ср = 32.5            | Май_ср_осад = 34
 | Июн_ср = 32.1            | Июн_ср_осад = 80
 | Июл_ср = 30.6            | Июл_ср_осад = 108
 | Авг_ср = 30.0            | Авг_ср_осад = 135
 | Сен_ср = 29.6            | Сен_ср_осад = 153
 | Окт_ср = 28.2            | Окт_ср_осад = 296
 | Ноя_ср = 26.4            | Ноя_ср_осад = 382
 | Дек_ср = 25.1            | Дек_ср_осад = 173
 | Год_ср = 28.8            | Год_ср_осад = 1427

 | Янв_ср_мин = 20.9        | Янв_ср_макс = 29.5
 | Фев_ср_мин = 21.8        | Фев_ср_макс = 31.5
 | Мар_ср_мин = 23.7        | Мар_ср_макс = 33.8
 | Апр_ср_мин = 26.2        | Апр_ср_макс = 35.8
 | Май_ср_мин = 27.6        | Май_ср_макс = 38.1
 | Июн_ср_мин = 27.2        | Июн_ср_макс = 37.3
 | Июл_ср_мин = 26.2        | Июл_ср_макс = 35.5
 | Авг_ср_мин = 25.6        | Авг_ср_макс = 34.8
 | Сен_ср_мин = 25.3        | Сен_ср_макс = 34.2
 | Окт_ср_мин = 24.5        | Окт_ср_макс = 32.2
 | Ноя_ср_мин = 23.0        | Ноя_ср_макс = 29.9
 | Дек_ср_мин = 21.6        | Дек_ср_макс = 29.0
 | Год_ср_мин = 24.5        | Год_ср_макс = 33.5

 | Янв_а_мин = 16.0         | Янв_а_макс = 34.8
 | Фев_а_мин = 15.0         | Фев_а_макс = 39.6
 | Мар_а_мин = 18.0         | Мар_а_макс = 39.0
 | Апр_а_мин = 19.0         | Апр_а_макс = 42.6
 | Май_а_мин = 20.0         | Май_а_макс = 44.8
 | Июн_а_мин = 18.0         | Июн_а_макс = 43.2
 | Июл_а_мин = 20.0         | Июл_а_макс = 40.0
 | Авг_а_мин = 20.1         | Авг_а_макс = 39.7
 | Сен_а_мин = 20.3         | Сен_а_макс = 39.2
 | Окт_а_мин = 20.0         | Окт_а_макс = 38.4
 | Ноя_а_мин = 18.2         | Ноя_а_макс = 36.0
 | Дек_а_мин = 13.0         | Дек_а_макс = 38.0
 | Год_а_мин = 13.0         | Год_а_макс = 44.8

 | Янв_вода = 
 | Фев_вода = 
 | Мар_вода = 
 | Апр_вода = 
 | Май_вода = 
 | Июн_вода = 
 | Июл_вода = 
 | Авг_вода = 
 | Сен_вода = 
 | Окт_вода = 
 | Ноя_вода = 
 | Дек_вода = 
 | Год_вода = 
}}

== Административ-территориаль бүленеше ==
[[Файл:Chennai-talukas.png|thumb|right|Ченнаи райондары: 1. Эгмор-Нунгамбакам 2. Форт Тондиарпет 3.&nbsp;Мамбалам-Гинду 4. Милапур-Трипликан 5. Перамбур-Пурасавалккам]]

Ҡала биш районға бүленгән: Эгмор-Нунгамбакам, Форт Тондиарпет, Мамбалам-Гинду, Милапур-Трипликан, Перамбур-Пурасавалккам. Ҙур Ченнаиға ҡаланан тыш Канчипурам һәм Тируваллур округтары керә.

Ченнаи төньяғында төп сәнәғәт предприятиелары урынлашҡан. Эшлеклек әүҙемлеге үҙәктә тупланған. Көньяҡта йәшәү кварталдары, шулай уҡ бихисап IT-компанияларҙың офистары урынлашҡан.

Ченнаиның иң ҙур юлдаш-ҡалалары — көньяҡта [[Махабалипурам]], көньяҡ-көнбайышта [[Ченгалпатту]], көнбайышта [[Канчипурам]], [[Шриперумбудур]] һәм [[Аракконам]].

== Идара итеү ==
Ҙур Ченнаи мэр һәм уның урынбаҫары етәкләгән Ченнаи муниципалитеты менән идара ителә. Муниципалитет составында 155 депутат.

Шулай уҡ ҡалала Тамилнад штатының хөкүмәте һәм парламенты урынлашҡан. Ҡала юғары судының юрисдикцияһы Тамилнад штатынан тыш [[Пондишери]]гә лә (Путтуччерри) тарала.

Лок Сабхала 3 вәкил, ә Тамилнад парламентында 18 вәкил Ченнаи ҡалаһынан һайлана.

== Иҡтисады ==
Ҡала башта уҡ эре порт һымаҡ төҙөлгән һәм хәҙерге заманда ла ул илдең иң ҙур порттарының береһе булып ҡала. Ҡалала күп кенә ҙур Һиндостан компанияларының филиалдары эшләй. Ченнаила Мадрас фонд биржаһы урынлашҡан.

Илдең иң эре сәнәғәт үҙәктәренең береһе булып тора, Һиндостандың автомобиль баш ҡалаһы тип иҫәпләнә (Һиндостан автомобилдәренең 40 %-нан ашыуы Ченнаила етештерелә). [[Hyundai Motor|Hyundai]], [[Ford Motor Company|Ford]], [[Mitsubishi]], [[TVS]], [[Ashok Leyland]], [[Royal Enfield]], [[TI Cycles]] һәм [[MRF]] компанияларының заводтары башлыса Амбаттур-Пади сәнәғәт зонаһында урынлашҡан. Шулай уҡ [[BMW]] компанияһы ла Ченнаила завод асырға теләүен белдергән. «Авади» заводында хәрби техника, шул иҫәптән иң күп сығарылған Һиндостан «Арджун» танкы етештерелә. Integral Coach Factory заводы вагон эшләй. Көньяҡ Азияла иң ҙур сәнәғәт ҡеүәтен Ченнаила төҙөргә ниәтен [[Nokia]] компанияһы белдергән.

Ҡалала финанс һәм банк секторҙары электән үҫешкән, бында күп кенә халыҡ-ара банктарҙың филиалдары эшләй. 1990-сы йылдар аҙағынан IT-сектор етеҙ үҫеш ала. Ҡаланың көньяҡ-көнсығышында бер нисә технопарк урынлашҡан, улар араһында иң ҙуры TIDCO дәүләт компанияһы тарафынан төҙөлгән Tidel Park булып тора. Infosys компанияһы Ҙур Ченнаила донъялағы иң ҙур IT-үҙәк төҙөй. Шулай уҡ ҡалала биотехнологиялар бик тиҙ үҫеш алған.

== Халҡы ==
Бөтә Һиндостандағы һымаҡ, ҡатын-ҡыҙҙар һәм ир-егеттәр араһында ҡалала тәбиғи булмаған соотношение күҙәтелә — 1000 ир-егеткә 948 ҡатын-ҡыҙ тура килә. Уҡыу-яҙа белеү 80 % (Һиндостанда уртаса 59 %). Халҡының 25 % трущобаларҙа көн итә.

Ченнаиның төп проблемаһы — халыҡтың артыҡ булыуы. Бейек йорттар төҙөлмәй тиерлек, был үҙ сиратында ҡаланың киңлеккә үҫеүенә һәм транспорт мәсьәләләре киҫкенләшеүенә, шулай уҡ ҡала ситендә санитар нормалары булмаған трущобаларҙың артыуына килтерә.

Халҡыны төп өлөшөн тамилдар тәшкил итә. [[Тамил теле]]нән тыш, ҡалала [[инглиз теле]] киң таралыу алған. Ҡалала ҙур булмаған [[телугу теле|телугу телле]] диаспораһы йәшәй, шулай уҡ [[малаялам]] һәм [[каннада]] телдәре ҡулланыла.

== Иҫтәлекле урындары ==
Ҡаланың тарихи үҙәге порттан көньяҡҡа табан урынлашҡан.

Ченнаила артабанғы архитектура ҡомартҡылары урынлашҡан:
* Капалишварар һәм Партасарати ғибәҙәтханалары (VII быуат)
* Изге Фома католик соборы  (1504)
* Мең ут мәсете
* маяҡ (1844)
* Юғары судтың бинаһы (1892).

Ҡала тирәһендә [[Махабалипурам]] ҡалаһы урынлашҡан, бында VII-VIII быуатҡа ҡараған ғибәҙәтхана комплекстары, шулар иҫәбенә яр буйы ғибәҙәтханаһы, 10 мәмерйә ғибәҙәтханаһы, 5 тәгәрмәс-ғибәҙәтханалары, таштан яһалған һындар инә. Шулай уҡ Ченнаи ҡалаһы янында Чоламандалам рәссамдар ауылы бар<ref>{{книга|заглавие=Страны и города: Современная иллюстрированная энциклопедия|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Yjlx8fvfqHIC|ответственный=Гл. редактор Горкин А.П.|место=М.|издательство=Росмэн|год=2007|страницы=505|страниц=576|isbn=978-5-353-02680-8}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}<!-- 
{{^|1em}}{{Столицы штатов и союзных территорий Индии}}
{{Города-миллионники Индии}}
{{Заморская экспансия Франции}}-->

[[Категория:Һиндостан штаттарының һәм территорияларының баш ҡалалары]]
[[Категория:Һиндостандың миллионлы ҡалалары‎]]