Эвенктар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Народ
| название      = Эвенктар
| изображение   = Evenks2.jpeg
| ширина        = 300
| подпись       = 
| самоназвание  = эвэнкил
| численность   = {{падение}} яҡынса 77 000 кеше
| расселение    = {{флагификация|Китай}}: <br /> 39&nbsp;534 (2010)<ref>39 534 эвенктан  (2010 йылғы халыҡ иҫәбе)  КХР -ҙа   төп асылы менән эвенктар 30 875  кеше һәм   [[орочондарҙан]] 8 659 кеше асыҡланған.</ref> <br />
** [[Эске Монголияла]]: <br /> 29&nbsp;771 (2010)<ref>26 139 эвенк һәм  3 632 орочон</ref>
** [[Хэйлунцзян]]: <br /> 6&nbsp;591 (2010)<ref>2 648  эвенк һәм 3 943 орочон</ref>
{{флагификация|Россия}}:<br /> 37&nbsp;131 (Всероссийская перепись 2010 г.)<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=VPN2002_2010L|title=Всероссийские переписи населения 2002 2010 годов|lang=|publisher=|accessdate=2015-08-08|archiveurl=|archivedate=}}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> <br />
** {{флагификация|Якутия}}:<br /> 20&nbsp;782<ref name="perepis" /> (2010)
** {{флагификация|Красноярский край}}:<br /> 4177<ref name="perepis" /> (2010)
*** [[Файл:Flag of Evenkia.svg|22px]] Эвенк районы: 3474<ref name="perepis" /> (2010)
** {{флагификация|Хабаровский край}}:<br /> 4003<ref name="perepis" /> (2010)
** {{флагификация|Бурятия}}:<br /> 2925<ref name="perepis" /> (2010)
** {{флагификация|Амурская область }}:<br /> 1448<ref name="perepis" /> (2010)
** {{флагификация|Забайкальский край}}:<br /> 1377<ref name="perepis" /> (2010)
** {{флагификация|Иркутская область  }}:<br /> 1241<ref name="perepis" /> (2010)
{{флагификация|Монголия}}:<br /> 1000 (1995)<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=evn Ethnologue report for language code: evn<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>
| вымер =
| архкультура = [[Глазков мәҙәниәте]]
| язык = [[Эвенк теле|эвенк]], [[саха теле|саха]], [[хамниган теле|хамниган]], [[бүрәт теле|бүрәт]], [[урыҫ теле|урыҫ]], [[ҡытай теле|ҡытай]]
| раса =
| религия = [[шаманлыҡ]], [[православие]], [[тибет буддизмы]]<ref>[http://asiaharvest.org/pages/profiles/china/chinaPeoples/E/EwenkiSolon.pdf Ewenki, Solon — Asia Harvest] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930015708/http://asiaharvest.org/pages/profiles/china/chinaPeoples/E/EwenkiSolon.pdf |date=2007-09-30 }}</ref><ref>[http://asiaharvest.org/pages/profiles/china/chinaPeoples/E/EwenkiTungus.pdf Ewenki, Tungus — Asia Harvest] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930025153/http://asiaharvest.org/pages/profiles/china/chinaPeoples/E/EwenkiTungus.pdf |date=2007-09-30 }}</ref><ref>Шубин А. Ц. Краткий очерк этнической истории эвенков Забайкалья (XVIII—XX век). Улан-Удэ: Бурят. кн. изд-во, 1973. С. 64, 65</ref>
| родственные = [[Маньчжурҙар]]<br /> [[Нанайецтар]]<br /> Орочи<br /> [[Хамнигандар]]<br /> [[Эвендар]]<br /> [[Сибо]]<br /> [[Удэгейеецтар]]
| входит = тунгус-маньчжур  халыҡтары
| включает =
| происхождение =
}}
[[Файл:Evenkshome.jpg|thumb|right|290px| Ағастан эшләнгән чум күргәҙмәһе. Байкал аръяғы халыҡтарының этнографик музейенән экспонат]]

'''Эве́нктар''' (үҙ атамаһы — ''эвенкил'', [[1931 йыл]]дан рәсми этноним булып китә. Боронғо атамаһы — ''[[тунгустар]]'') — [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (Көнсығыш Себер) төп халыҡтарының береһе.

Шулай уҡ, Монголияла һәм Ҡытайҙың төньяҡ-көнсығышында йәшәйҙәр.

Эвенктарҙың [[орочен]]дар, бирарҙар<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Бирары}}</ref>, манегрҙар, [[солондар]] тип аталған төркөмдәре бар<ref>[http://raipon.info/narody/narody-severa-sibiri-i-dalnego-vostoka-rf/295-2009-08-31-14-43-03.html Эвенки] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120603030920/http://raipon.info/narody/narody-severa-sibiri-i-dalnego-vostoka-rf/295-2009-08-31-14-43-03.html |date=2012-06-03 }}</ref>.

[[Эвенк теле]] алтай телдәре ғәиләһенән [[Тунгус-маньчжур телдәре|тунгус-маньчжур төркөменә]] инә. Өс диалектҡа бүленә: төньяҡ, көньяҡ һәм көнсығыш. Һәр диалект эсендә һөйләш төрҙәре бар.

== География ==

Эвенктар көнбайышта [[Йәнәсәй]]ҙән көнсығышта [[Охот диңгеҙе]]нә тиклем ятҡан ерҙәрҙе биләйҙәр.

Көньяҡ сиге [[Амур]]ҙың һул ярынан һәм [[Ангара]] буйлап үтә.

Административ бүленеш буйынса эвенктар [[Иркутск өлкәһе|Иркутск]], [[Амур өлкәһе|Амур]], [[Сахалин өлкәһе|Сахалин]] өлкәләре, [[Саха Республикаһы|Саха]] һәм [[Бүрәт Республикаһы|Бүрәт]] республикалары, [[Красноярск крайы|Красноярск]], [[Байкал аръяғы крайы|Байкал аръяғы]] һәм [[Хабаровск крайы|Хабаровск]] крайҙары биләмәләрендә йәшәйҙәр.

Эвенктарҙың бер аҙы [[Томск өлкәһе|Томск]] һәм [[Төмән өлкәһе|Төмән]] өлкәләрендә йәшәй. Был тиклем киң биләмәлә бер ерҙә лә улар күпселекте тәшкил итмәй. Урыҫтар, сахалар, бүрәттәр һәм башҡа халыҡтар араһында таралып урынлашҡан.

== Тарих ==

Эвенктар Көнсығыш Себерҙең төп халҡының (аборигендар) Байкал яны һәм Байкал аръяғынан килгән тунгус ҡәбиләләре менән ҡушылыуҙан ойошҡан халыҡ.

Тунгустарҙың боронғо ата-бабаларын [[глазков мәҙәниәте]]нә ҡарай тип һанайҙар.

Уларҙың төп ата-бабалары Байкал аръяғы халҡы увандыр тиергә тулы нигеҙ бар.Ҡытай йылъяҙмалары буйынса, (яңы эраның V—VII быуаттарында), был халыҡ Баргузин менән Селенганан төньяҡ-көнсығышта, таулы тайга зонаһын биләп торған. Увандар Байкал аръяғының аборигендары түгел. Бында улар көнъяғыраҡ ятҡан ерҙәрҙән күсеп килгән малсылыҡ менән шөғәлләнеүсе күсмәндәр булған.

Себер киңлектәрендә күсеп йөрөп, тунгустар урындағы халыҡтарҙы «йота» барған.

Тунгустарҙың ошолай ойошоуы һөҙөмтәһендә, уларҙа өс антропологик тән төҙөлөшө осрай. Шулай уҡ, хужалыҡ итеүҙең һәм мәҙәниәттең өс төрө бар: болансылыҡ, малсылыҡ һәм балыҡсылыҡ.

Яңы эраның [[1-се быуат|I]] — [[2-се быуат|II меңлектәре]] сигендә эвенктар араһынан себергә күсеүсе [[сахалар]] тарафынан телгеләнеп ҡалғандар. Көнсығыш эвенктары [[эвендар]] [[этнос]]ын төҙөй.

XVII быуатта урыҫтар килгәнсе эвенктар (тунгустар) [[Ангара]], [[Вилюй]], [[Витим]], [[Йәнәсәй]], Үрге [[Лена]], [[Амур]] ([[орочондар]]) йылғалары буйында, шулай уҡ, [[Байкал]] яры буйлап йәшәгәндәр.<ref>[http://xn----8sban8bdc9abn9gqb.xn--p1ai/raioni Районы компактного проживания]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}</ref>.

Урыҫтарҙан беренсе булып тунгустар янына барып сығыусы [[Бекетов Пётр Иванович|казак Бекетов]] булған. Был осрашыу Ангара буйында, күренекле тунгус кенәзе [[Гантимур]] идара иткән мәлдә булған. Урыҫ документтарында шул мәлдәге башҡа кенәздәрҙең исемдәре лә теркәлгән: Бабуг, Тякш, Кагил, Топук, Болдоной һәм Индак. Кенәздәр ырыуҙар һәм ерҙәр менән идара иткәндәр.<ref>[http://ostrog.ucoz.ru/publ/o_vlastnom_statuse_tungusskogo_knjazja_gantimura/3-1-0-297 О ВЛАСТНОМ СТАТУСЕ ТУНГУССКОГО КНЯЗЯ ГАНТИМУРА] {{ref-ru}}</ref>.

XVIII быуатта Даурияның тунгустары урыҫ миссионерҙарының йоғонтоһона эләккәндәр<ref>[http://azbyka.ru/tserkov/istoriya/znamenskiy_istoriya_russkoy_tserkvi_246-all.shtml Миссионерство в Сибири]</ref>.

1761 йылда Байкал аръяғында биш йөҙлөк тунгусс казак полкы ойошторолған. Башында старшина торған.<ref>[http://ez.chita.ru/encycl/person/?id=5074 Тунгусский казачий полк пятисотенный] {{ref-ru}}</ref>

[[1924]]—[[1925|25]] йылдарҙа Алыҫ Көнсығышта советтарға ҡаршы [[Тунгус инҡилабы]] ҡуба.

== Йолалары ==

Этнографик тикшереүҙәр буйынса<ref>[http://www.kyrgyz.ru/?page=278 Г. Ю. Ситнянский, О ПРОИСХОЖДЕНИИ ДРЕВНЕГО КИРГИЗСКОГО ПОГРЕБАЛЬНОГО ОБРЯДА.Печатная версия://Среднеазиатский этнографический сборник. Выпуск IV.М.,2001.С.175-180] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120623075435/http://www.kyrgyz.ru/?page=278 |date=2012-06-23 }} {{ref-ru}}</ref>, боронғо эвенктарҙа мәрхүмдәрҙе һауала ерләү йолаһы таралған булған.

Старостин С. А. фаразы буйынса, был йола телдәрҙең сино-кавказ макроғәиләһенә инеүсе башҡа халыҡтарҙа ла киң ҡулланылған.

== Иҫәбе ==

Эвенктарҙың Рәсәй составына инеү мәленә (XVII быуат) һаны сама менән 36135 тирәһе кеше булған.

Тулыраҡ мәғлүмәтте 1897 йылғы халыҡ иҫәбе бирә.

Бөтәһе 64 500 кеше иҫәпкә алынып, туған теле тунгус булғандары — 34 471 кеше, ҡалғандары — урыҫ (31.8 %), саха, бүрәт һәм башҡа телдә һөйләшеүселәр булған.

2002 йылда халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре '''[[Рәсәй Федерацияһы]]нда''' 35 527 эвенк йәшәй тип мәғлүмәт бирә.

Шуларҙың яртыһы (18 232) [[Саха Республикаһы]]нда булған.

* '''[[Ҡытай]]ҙа''', 2010 йылғы иҫәп буйынса эвенков һәм [[орочондар]] бөтәһе бергә 39 534 кеше йәшәгән.

Улар Ҡытайҙағы рәсми танылған 56 халыҡтың береһе булып тора.

* '''[[Монголия]]ла''' меңдән алып бер нисә меңгә тиклем эвенк бар.

== Эвенктар Рәсәйҙә ==

[[Файл:Расселение эвенков 2010.png|thumb|250px|Расселение эвенков в РФ на 2010 год в % от общей численности этого народа в РФ]]

А. Н. Радищев Тобол наместничествоһын һүрәтләгәндә, тунгустар тураһында былай тип яҙып ҡалдырған:
<blockquote>''… Кенай һәм Тим ярҙары буйлап көнсығыш яғынан түбәндә, тәбиғәте кеүек үк ҡырағай, бик һөмғол һәм бөхтә, тунгус тигән халыҡ йәшәй. Ул халыҡта ситтән килгән кешене, бигерәк тә таныштарын өйҙәрендәге иң затлы ризығы менән һыйлау йолаһы бар. Шулай уҡ, уның ҡунаҡсыллығына насар яуап биреүсегә уҡ менән яны бар…<ref>[http://rvb.ru/18vek/radishchev/01text/vol_3/03descript/050.htm А. Н. Радищев описание Тобольского наместничества]</ref>''</blockquote>

Рәсәйҙә әлеге көндә эвенктарҙың төп йәшәү урыны [[Саха Республикаһы]] (18 мең) һәм [[Красноярск крайы]] (4,6 мең, шуның 3,8 меңе Эвенк районында).

[[Бүрәт Республикаһы|Бүрятия]]ла − 2,6 мең, [[Амур өлкәһе]]ндә − 1,5 мең, [[Байкал аръяғы крайы]]ында − 1,5 мең, [[Иркутск өлкәһе|Байкал алдында]] 1,4 мең эвенк йәшәй.

1930—2006 йылдарҙа [[Эвенк автономиялы округы]] , [[1931]]—[[1938]] — [[Витим-Олёкмин милли округы]] булған. Эвенктар күпләп йәшәгән райондарҙа төҙөлгән.

Эвенктар өсөн борондан тәбиғи ресурстар ҡулланып хужалыҡ итеү хас.

'''Рәсәйҙә эвенктар иҫәбе:'''
<timeline>
ImageSize = width:420 height:300
PlotArea = left:40 right:40 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = justify
Colors =
  id:gray1 value:gray(0.9)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:40500
ScaleMajor = unit:year increment:4500 start:0 gridcolor:gray1
PlotData =
  bar:1926 color:gray1 width:1 
   from:0 till:37545 width:15  text:37545 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1939 color:gray1 width:1 
   from:0 till:29599 width:15  text:29599 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1959 color:gray1 width:1 
   from:0 till:24583 width:15  text:24583 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1970 color:gray1 width:1 
   from:0 till:25051 width:15  text:25051 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1979 color:gray1 width:1 
   from:0 till:27278 width:15  text:27279 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1989 color:gray1 width:1 
   from:0 till:29901 width:15  text:29901 textcolor:red fontsize:8px
  bar:2002 color:gray1 width:1 
   from:0 till:35527 width:15  text:35527 textcolor:red fontsize:8px
  bar:2010 color:gray1 width:1 
   from:0 till:38396 width:15  text:38396 textcolor:red fontsize:8px
</timeline>

2010 йылдағы халыҡ иҫәбе буйынса Рәсәйҙә 38 396 эвенк йәшәй, шуның эсенән:
* Алыҫ Көнсығыш федераль округында — 24 761 (69,7 %)
** Саха Республикаһында (Якутия) — 18 232
** Хабаров крайында — 4 533
** Амур өлкәһендә — 1 501
** Сахалин өлкәһендә — 243
** Приморск крайы — 103
** Еврей автоном өлкәһендә — 72
* Себер федераль округында — 10 089 (28,4 %)
** Красноярск крайында — 4 632
** Бурятия Республикаһында — 2 334
** Байкал аръяғы крайында — 1 492
** Иркутск өлкәһендә — 1 431
** Томск өлкәһендә — 103
* Башҡа округтарҙа — 675 (1,9 %)
** Төньяҡ -Көнбайыш федераль округта — 218 (шуның эсенән СПБ — 140)
** Үҙәк федераль округта — 165 (шуның эсенән Мәскәүҙә— 74)
** Урал федераль округында — 139 (шуның эсенән Төмән өлкәһендә — 109)
** Волга буйы федераль округында — 73
** Көньяҡ федераль округта — 62
** Төньяҡ-Кавказ федераль округында — 18

== Ҡытайҙағы эвенктар ==

Ҡытайҙа эвенктар дүрт этнолингвистик төркөм тәшкил итәләр. Ә дөйөм һаны буйынса Рәсәйҙәгеләрҙән күберәктәр: 39 534<ref>Перепись населения в Китайской Народной Республике 2010 года</ref> Рәсәйҙә улар — 38 396<ref name=autogenerated1>{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080202152038/http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 |date=2008-02-02 }}</ref>.

Был төркөмдәр ике рәсми милләткә берләшә. Эске Монголияның автоном районы Эвенк автоном хошунында һәм күршеләге Хэйлунцзян провинцияһында (Нэхэ өйәҙе):
* [[орочондар]] (тәржемәһе «болансылар», {{Китайский||鄂伦春族|Èlúnchūn Zú}}) — 2000 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса 8196 кеше.

44,54%-ы Эске Монголияла, ә 51,52%-ы — [[Хэйлунцзян]] провинцияһында, 1,2%-ы — [[Ляонин]] провинцияһында.
 
Сама менән яртыһы эвенк теленең орочон диалектендә һөйләшә. Һөйләштәрен айырым тел тип ҡарау ҙа осрай. Ҡалғандары ҡытай телендә һөйләшә.

* эвенктар ({{Ҡытайса||鄂温克族|Èwēnkè Zú}}) — 2000 йылда 30 505 кеше, 88,8%-ы [[Хулун-Буир]]ҙа, шулар эсенән:
** ҙур булмаған төркөм — ''ысын эвенктар'' — 400 тирәһе кеше Аолугуя ауылында (Гэньхэ өйәҙе) йәшәй. Үҙҙәрен улар «йэкэ» тип атай, китайлылар — ''якутэ'' тиҙәр. ({{Ҡытайса||雅库特|Yǎkùtè}} или {{Ҡытайса||雅库特鄂温克|Yǎkùtè Èwēnkè}}). Сөнки, улар үҙҙәрен сахаларҙа алып барып тоташтыралар. Фин алтайсыһы Юха Янхунен әйтеүенсә, был Ҡытайҙағы берҙән-бер, болансылыҡ менән шөғәлләнеүсе этник төркөм<ref name=j67>{{harvnb|Janhunen|1996|pp=67–68}}</ref>;
** [[хамнигандар]] — ныҡ монголлаштырылған төркөм. Монгол телендә — хамниган һәм эвенк теленең хамниган (иҫке - бараг) диалектында һөйләшәләр. Былар ''маньчжур хамнигандары''. Рәсәйҙән Ҡытайға Октябрь революцияһынан һуң бер нисә йыл дауамында күсеп килгәндәр; 2500 тирәһе кеше Старобаргут хошуннда;
** [[солондар]] — [[даурамдар]] менән бергә [[Зея (йылға)|Зея]] йылғаһы басейнынан 1656 йылда [[Нэньцзян (йылға)|Нуньцзян]] йылғаһы бассейнына күсеп киләләр. Аҙаҡ 1732 йылда бер өлөшө артабан көнбайышҡа китеп, [[Аргунь|Хайлар]] йылғаһы бассейнында урынлашалар. Унда һуңғараҡ , 9733 эвенкы булған Эвенк автоном хошуны төҙөлә. Солон диалектында һөйләшәләр. Уларҙың һөйләшен айырым тел итеп ҡарау осрай.

Хамнингандар, саха-эвенктар кеүек үк әҙ һанлы халыҡ. (тәүгеләре 2000 тирәһе<ref name=j52>{{harvnb|Janhunen|1996|p=52}}</ref>. икенселәре 200 тирәһе<ref name=j67/>) Ҡытайҙағы эвенк тип яҙылғандарҙың күбеһе солондар. Солондар 1957 йылда 7200, 1982 йылда — 18 000 һәм 1990 йылда 18 000<ref name=j70>{{harvnb|Janhunen|1996|p=70}}</ref>.

== КХР-ҙа эвенктарҙың төрлө йылдарҙағы һаны (Ҡытайҙа халыҡ иҫәбен алыу буйынса мәғлүмәттәр) ==
* 1953 йыл — 4,95 тыс. чел.<ref name=autogenerated2>Ставров И. В. Тенденции демографического развития неханьских национальностей Северо-Восточного Китая (начало XXI века) // Вестник Дальневосточного отделения Российской академии наук. — 2013. — № 4 (170). — С. 148</ref>
* 1964 йыл — 9,68 мең кеше<ref name=autogenerated2 />
* 1982 йыл — 19,39 мең кеше<ref name=autogenerated2 />
* 1990 йыл — 26,37 мең кеше<ref name=autogenerated2 />
* 2000 йыл — 30,50 мең кеше<ref name=autogenerated2 />
* 2010 йыл — 30,87 мең кеше<ref name=autogenerated2 />

== Күренекле эвенктар ==

* Бомбогор (1640 йылдарҙа вафат булған) — 1630-сы йылдарҙа эвенк ҡәбиләләре берекмәһенең юлбашсыһы.

Уның етәкселеге аҫтында эвенктар (солондар) [[маньчжурҙар]]ҙың баҫҡынсылығына ҡаршы көрәш алып барғандар. Ваҡыты менән һуғышсыларының һаны 6000-гә еткән.

Бомбогор 1640 йылда маньчжурҙар ҡулына эләгә. Уны баш ҡалаға, маньчжурҙарҙың ([[Цин империяһы|циндар династияһынан]]) императоры [[Айсиньгиоро Абахай|Абахай]] Мукденға алып киләләр һәм язалап үлтерәләр.<ref>{{cite book
|first=Pamela Kyle |last=Crossley
|publisher=University of California Press |year=2001
|isbn=0520234243
|title=A Translucent Mirror: History and Identity in Qing Imperial Ideology
|page=196
|url= http://books.google.com.au/books?id=Wn4iv_RJv8oC
}}</ref>.
* Кульбертинов Иван Николаевич (1917 йыл, Тяня ауылы , Олекмин улусы, Яҡутск өлкәһе — 1993 йыл, Тяня ауылы, Олекмин улусы, Яҡутия) — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан. 23-се айырым саңғысылар бригадаһында снайпер, 7-се Гвардиялы һауа-десант полкы, Бөйөк Ватан һуғышында иң һөҙөмтәле снайперҙарҙың береһе (487 дошман һалдаты һәм офицерҙары).
* Увачан Василий Николаевич (25 декабрь 1917 — 7 август 1988 йй.) — КПСС Эвенк округы комитетының беренсе секретары (1948—1951 һәм 1961—1975), тарих фәндәре докторы, профессор, РСФСР- ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре. 120-нән ашыу фәнни хеҙмәттәре һәм статьялары баҫылған. Ленин ордены , Октябрь Революцияһы, ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байрағы орденадары, ВДНХ -ың ике алтын миҙалы менән бүләкләнгән. Шулай уҡ, бөтә союз «Знание» йәмғиәтенең иң юғары наградаһы — С. И. Вавилов миҙалына лайыҡ булған.
* Оёгир Николай Константинович (15 март 1926 — 11 март 1988 йй.) — эвенк яҙыусыһы, шағир<ref name="tvsh2004.narod.ru">[https://web.archive.org/web/20070920231533/http://tvsh2004.narod.ru/lit_nemtush.html Литературные страницы. Эвенкийский поэт Алитет Николаевич Немтушкин]</ref>.
* Немтушкин Алитет Николаевич (12.11.1939 — 04.11.2006 йй.) — эвенк яҙыусыһы<ref name="tvsh2004.narod.ru"/>.
* Чапогир Олег Васильевич — композитор<ref>[http://www.evenkya.ru/rus/?id=kul&sid=nar&ssid=4 :Эвенкия: Культура] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090529101332/http://www.evenkya.ru/rus/?id=kul&sid=nar&ssid=4 |date=2009-05-29 }}</ref>.
* Хайланьча ({{lang-zh|海兰察}}) (1740—1793), тыуған ере Ҡытай, (Хэйлунцзян провинцияһы), Приамурье. Эвенк милли батыры , [[Цин династияһы]] дәүеренең күренекле хәрби етәксеһе<ref>{{citation|first=Robert H. G.|last=Lee|title=The Manchurian frontier in Chʼing history|series=Volume 43 of Harvard East Asian series, Center for East Asian Studies, Harvard University|year=1970|isbn=674-54775-6|p=51}} <!-- printed in 1970, this book carries a 9-digit SBN instead of a 10-digit ISBN --></ref>.
* [[Гантимуровтар]] — рәсәйле, эвенк сығышлы кенәздәр заты .
* Улукиткан (1871—1963) — һунарсы, эҙәрмән, Алыҫ Көнсығыштың үтеүе ҡыйын булған райондарына бик күп экспедициялар ойоштороусы, эвенк, яҙыусы-геодезист Григорий Анисимович Федосеев әҫәрҙәренең геройы.
* Номоконов Семён Данилович (1900—1973) — Бөйөк Ватан һуғышында данлыҡлы снайперҙарҙың береһе.
* Карамзин Павел Гаврилович — күренекле кенәздәр затынан, 1924—1925 йй. [[Тунгус инҡилабы]] етәксеһе .

== Этноним ==

«Тунгус» атамаһы урыҫтарға XVI быуаттан уҡ таныш. Приамурьелағы «орочендарҙың» («орочел» — [[Охот диңгеҙе]] ярында) һәм Ангара янындағы «эвендарҙың» үҙ атамаһын [[XVII быуат]]тан беләләр.

«Эвенктар» этнонимы рәсми рәүештә 1930-сы йылдарҙан ғына таныла<ref>[http://oldchita.megalink.ru/etnography/evenk/03kuznetsov.htm Эвенки Забайкалья: История и современность] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080629224548/http://oldchita.megalink.ru/etnography/evenk/03kuznetsov.htm |date=2008-06-29 }}</ref>.

== Милли кәсептәре ==

Һунарға ғәҙәттә яңғыҙ йөрөйҙәр. 2—3 кешенән төркөм эре януарға һунар иткәндә генә төҙөлә.

Йәшеренеп ултырған һунарсыға ҡалғандары ҡорбанды ҡыуып йүнәлтеү өсөн йәки ваҡ йәнлектәр яңы урындарға күсеп, йылға аша сыҡҡанда бергәләшер өсөн.

Төп маҡсат — ит өсөн һунар. Ҡиммәтле тире өсөн юл ыңғайы ғына һунар иткәндәр. Һунар ҡорамалдары булып уҡ-ян, һөңгө, элмәк, һаплы йәйә, ҡапҡан булған.

Йәнлекте эҙәрләп, һыуға төшкән һуҡмаҡтарыңда аңдып, кәмәләрҙә ҡыуып тотҡандар. Йәшеренеп яҡын килеү өсөн болан башының тиреһен ябынғандар.

Болансылыҡ эвенктарҙың тормошонда айырым урынды алып тора. Төп ҡулланылышы — транспорт сараһы. Эвенктарҙа, башлыса йөк ташыу өсөн булһа, орочондарҙа һыбай йөрөү өсөн.

Оҙайлы һунарға сығып киткән һунарсылар балыҡты уҡ һәм нурҙа ярҙамында тотҡан.

Ҡышҡыһын ҡарттар мәке аша балыҡтарҙы сәнсеп алғандар. Ә йәйгеһен кәмәлә уҡ менән тотҡандар. Ҙур булмаған йылғаларҙа йырҙа эшләп ҡамап тотҡандар. Балыҡ тотҡанда ирҙәр күмәкләп эш иткән.

Ирҙәр ағастан, һөйәктән, металдан төрлө ҡорамалдар, көнкүреш әйберҙәре етештергән.

Туҙҙан (туҙҙы ҡатындар әҙерләгән), бүрәнәне соҡоп кәмәләр, эт йәки болан егеп йөрөй торған тар оҙон саналар эшләгәндәр.

Ҡатындар тире эшкәрткән. Унан өҫ һәм аяҡ кейеме, чум өсөн япмалар теккәндәр, көнкүреш әйберҙәре эшләгәндәр. Туҙҙан ҡашығаяҡ, чум һәм кәмәләр өсөн япма етештергәндәр.

Ирҙәр ағас һәм һөйәктән эшләнгән әйберҙәренә, ҡатындар туҙҙан, тиренән эшләнгән әйберҙәргә биҙәк төшөрөргәндәр. Ҡатындар балаларын ҡарай һәм тамаҡҡа яраштыра.

[[Файл:Татарии обитатели. Николас Витсен.JPG|мини|справа|320px|Обитатели Тартарии. [[Николас Витсен]]. Тунгус (даурский) крайний справа]]

== Монголияла эвенктар ==

Монголияла эвенктар өс мең генә кеше. Хамнигандар тип атала. [[Селенгинский аймак|Селенгин аймағында йәшәйҙәр]].

== Топонимы ==

Эвенктарҙың тарихи исеме — тунгустар топонимдарҙа һаҡланған: [[Түбәнге Тунгуска]], Подкаменная Тунгуска. Бөтә донъяға билдәле Тунгус метеоритында дан алған. ([[Красноярск крайы]]нда) яҫы таулыҡ [[Тунгус платоһы]] тип йөрөтөлә.

Урыҫ ергиҙәрҙәре эвенктарҙан ҡайһы бер географик атамаларҙы үҙләштергәндәр: [[Алдан]] («Алдун»: ташлы яр), [[Йәнәсәй]] (''Енисей''), [[Лена]] (''Елю-Енэ'': ҙур йылға), [[Могоча]] (алтын төп йәки уба), [[Олёкма]] (''Олоохунай'': тейенле), [[Сахалин]] (''Сахалян-улла'': Ҡара йылға (Амур)), [[Чита]] (балсыҡ).

[[Файл:Evenk shaman costume.jpg|250px|thumb| Эвенк шаманының кейеме]]

== Эвенктарҙың административ биләмә яһалмыштары ==

Рәсәйҙә (2009) һәм Ҡытайҙа бар. Рәсәйҙә Красноярск крайында (элекке Эвенк автономиялы округы) Эвенк районы, [[Саха Республикаһы]]ның Анабар, Жиганск һәм Оленёк улустары.

[[Бүрәт Республикаһы|Бурятия]]ла Баунтов эвенк районы һәм Иркутск өлкәһендә, Бурятияла, Саха Республикаһында айырым ауыл биләмәләре бар.

Боронораҡ башҡа эвенк административ биләмә яһалмыштары ла булған.

Ҡытайҙа эвенк административ биләмә яһалмыштары булып Орочон һәм Эске Монголияла Эвенкия автоном хошуны тора.

Шулай уҡ, Эске Монголияла һәм Хэйлунцзянда бер нисә автоном волостар, сомондар төҙөлгән.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{китап |автор =Туголуков В. А. |заглавие =Тунгусы (эвенки и эвены) Средней и Западной Сибири |ссылка =http://www.sakhamemory.ru/liter/book/evenkinika/89.pdf |ответственный =Под ред. С. А. Арутюнов |место =М. |издательство =Наука |год =1985 |страниц = |страницы = |isbn = }}{{ref-ru}}
* Народы Сибири. — М.-Л., 1956.{{ref-ru}}
* Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 517 {{ref-ru}}
* В. И. Цинциус. Эвенкийский язык // Языки мира: Тунгусо-маньчжурские языки. М., 1997. {{ref-ru}}
* {{китап|автор = |часть = Эвенки|заглавие = Сибирь. Атлас Азиатской России|оригинал = |ссылка =|место = М.|издательство = Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография|год = 2007|страниц = 664|isbn = 5-287-00413-3}} {{ref-ru}}
* {{китап|автор = |часть = Эвенки|заглавие = Народы России. Атлас культур и религий|оригинал = |ссылка =|место = М.|издательство = Дизайн. Информация. Картография|год = 2010|страниц = 320
|isbn = 978-5-287-00718-8}}{{ref-ru}}
* Люй Гуантянь. Хайланьча — храбрый полководец эвенкийской народности периода правления Цяньлуна // Бэйфан луньцун. — Харбин, 1983. — № 5. — С. 103—107.{{ref-ru}}
* {{китап |автор= |часть=Эвенки|ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/4|заглавие=Этноатлас Красноярского края |оригинал= |ссылка=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |викитека= |ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев |издание=2-е изд., перераб. и доп |место=Красноярск |издательство=Платина (PLATINA) |год=2008 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=224 |серия= |isbn=978-5-98624-092-3 |тираж= |ref=Этноатлас Красноярского края }}{{ref-ru}}
* Иванов Андрей. В краю долгой весны/ Издание «Молодая гвардия» , 1963 год {{ref-ru}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* [http://www.raipon.org/Народы/НародыСевераСибирииДальнегоВостокаРФ/Эвенки/tabid/414/Default.aspx Краткая информация об эвенках] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170430052458/http://www.raipon.org/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%D0%A1%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B8%D0%94%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%A0%D0%A4/%D0%AD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%B8/tabid/414/Default.aspx |date=2017-04-30 }} на веб-сайте Ассоциации коренных, малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока РФ.{{ref-ru}}
* Страница об эвенках Китая в [http://russian.china.org.cn/russian/32407.htm Китайском информационном интернет-центре]{{ref-ru}}
* Страница об эвенках Китая на [http://www.china.org.cn/e-groups/shaoshu/shao-2-she.htm China’s Official Gateway to News & Information]{{ref-en}}
* Галерея [http://www.sibheritage.nsc.ru/index.php?showcoll=46&media=4 Новосибирского государственного краеведческого музея] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060614063159/http://www.sibheritage.nsc.ru/index.php?showcoll=46&media=4 |date=2006-06-14 }}
* Эвенкийские писатели и поэты [https://web.archive.org/web/20070602045809/http://tvsh2004.narod.ru/lite.html Литературные страницы]
* Эвенкия, официальный сайт [http://www.evenkya.ru/rus/?id=kul&sid=nar Культура, народное творчество] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071030135247/http://www.evenkya.ru/rus/?id=kul&sid=nar |date=2007-10-30 }}
* [http://www.evenkiteka.ru/ Эвенкитека], онлайн-библиотека по эвенкийскому языку и этнографии

[[Категория:Себер халыҡтары]]
[[Категория:Алыҫ Көнсығыш халыҡтары]]
[[Категория:Эвенктар]]
[[Категория:Саха Республикаһы халыҡтары]]
[[Категория:Красноярск крайы халыҡтары]]
[[Категория:Рәсәй халыҡтары]]
[[Категория:Ҡытай халыҡтары]]
[[Категория:Монголия халыҡтары]]