Энциклопедия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Рәсем:Enciklopedija Jugoslavije 1st ed.jpg|thumb|right|bottom|250px|Энциклопедия]]

'''Энциклопе́дия''' ({{lang-grc|ἐγκύκλιος παιδεία}} «тулы түңәрәктә уҡытыу», {{lang-grc2|κύκλος}} «түңәрәк» + {{lang-grc2|παιδεία}} «уҡытыу, пайдейя») — айырым тармаҡтарҙан торған һәм билдәле системаға һалынған барлыҡ кешелек туплаған белемдәр йыйынтығы. Шулай уҡ энциклопедия тип төрлө фәндәргә күҙәтеү булған (башлыса һүҙлек формаһында) фәнни-белешмә ҡулланманы атайҙар<ref>Толковый словарь русского языка: В 4 т. / Под ред. Д. Н. Ушакова.— Репринтное издание: М., 1995</ref>. Киң мәғәнәлә — төрлө темаға бағышланған һәм күп китап уҡыусылар өсөн тәғәйенләнгән фәнни [[мәғлүмәт]] һәм белешмә йыйынтығы.

{{начало цитаты}} Ысынында иһә энциклопедияның маҡсаты — киләсәк быуын өсөн беҙ бер нәмә лә эшләй алманыҡ тип онотолоп ҡалмау өсөн, беҙҙән алдараҡ килгән быуындың хеҙмәте бушҡа китмәһен һәм беҙҙән һуң килгән быуын белем менән байып йомартыраҡ һәм бәхетлерәк булһын тип, бөтә донъяла таралған белемде бергә туплап, хәҙер йәшәгән кешеләргә аңлайышлы һәм беҙҙән һуң килгән быуандарға тапшырыу өсөн бер йыйылма яһау. 

{{oq|fr|
En effet, le but d’une ''Encyclopédie'' est de rassembler les connoissances éparses sur la surface de la terre ; d’en exposer le système général aux hommes avec qui nous vivons, & de le transmettre aux hommes qui viendront après nous ; afin que les travaux des siecles passés n’aient pas été des travaux inutiles pour les siecles qui succéderont ; que nos neveux, devenant plus instruits, deviennent en même tems plus vertueux & plus heureux, & que nous ne mourions pas sans avoir bien mérité du genre humain. // iw2|L’Encyclopédie||fr, 1re éd., 1751, статья [[s:fr:L’Encyclopédie/1re édition/ENCYCLOPÉDIE|''Encyclopédie'']] (Tome 5, pp. 635-648A)}}
{{конец цитаты|источник=''Дени Дидро''<ref>Denis Diderot and Jean le Rond d'Alembert [http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/text-idx?c=did;cc=did;idno=did2222.0000.004;rgn=main;view=text ''Encyclopédie.'']  University of Michigan Library:Scholarly Publishing Office and DLXS. Retrieved on: November 17, 2007</ref>}}

== Төшөнсә ==
Беҙгә билдәле булған энциклопедия [[XVIII быуат]]та барлыҡҡа килә. Ул һүҙлек өлгөһөндә төҙөлгән була. Уҡыусыға һүҙлек тик һүҙҙең аңлатмаһын ғына бирә, һүҙлектәр уҡыусы һүҙҙең мәғәнәһе һәм ҡулланыу даирәһе тураһында минимум мәғлүмәт бирә. Был етешһеҙлекте бөтөрөү өсөн энциклопедия предметты тәрәнерәк өйрәнә һәм был турала булған белемде тулыраҡ бирә. Йыш ҡына энциклопедия географик карталар, иллюстрациялар, библиография һәм статистика тураһында мәғлүмәтте берләштерә.

=== Белем өлкәһе ===
[[Файл:Yongle Dadian Encyclopedia 1403.jpg|thumb|11 095 томлы «[[Юнлэ дадянь]]» энциклопедияһы — тарихта иң ҙур энциклопедия]]
Энциклопедиялар  универсаль (мәҫәлән, «Большая советская энциклопедия», «Британия энциклопедияһы», «[[Википедия]]»), тармаҡ («Математик энциклопедия», «Техник энциклопедиия»), региональ, ғәмәли мәсьәлә һәм шәхси булыуы мөмкин.

==== Универсаль энциклопедиялар ====
Универсаль энциклопедия — донъя һәм кешелек тураһында барлыҡ белемде берләштәргән энциклопедия<ref>http://slovari.yandex.ru/dict/milchin/article/mil/mil-2271.htm{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Яндекс. Словари: Универсальная энциклопедия</ref>. Император Тит Флавий Веспасиан өсөн Өлкән Плиний төҙөгән тарих китабы универсаль энсиклопедияның иң боронғо миҫалы.

=== Кем өсөн тәғәйенләнгән ===
Энциклопедия адресланған аудитория:
* уҡыусының әҙерлек кимәле буйынса
* уҡыусының йәше буйынса
булыуы мөмкин.

Уҡыусының әҙерлек кимәле буйынса энциклопедия билдәле бер белем өлкәһенән материал бирә (мәҫәлән, медицина, философия, хәрби эш һәм юриспруденция тураһында) һәм был өлкәлә билдәле булған терминдарҙы ҡуллана.

Уҡыусының йәше буйынса әҙерләнгән энцикопедия предметты аңлатыу тәрәнлеге буйынса, шрифт һәм бәйән итеү стиле буйынса айырыла. 
[[Файл:Persian-encyclopedia.jpg|thumb|right|250px|Фарси энциклопедияһы]]

=== Төҙөү ысулы ===
Белешмә булараҡ ҡулланыу өсөн энциклопедияны төҙөү ысулы бик тә мөһим. Тарихи яҡтан ике төп төҙөү ысулы һаҡланып килгән: алфавит буйынса һәм иерархия буйынса.

'''Алфавит (йәки алфавит буйынса һүҙҙәр) буйынса төҙөү''' ысулы буйынса бер-береһе менән бәйләнмәгән энциклопедик мәҡәләләр алфавит буйынса урынлаша. Мәҡәләләр айырым һүҙҙәр йәки һүҙ бәйләнештәр менән айырылған энциклопедияларҙы '''энциклопедик һүҙлек''' тип атайҙар. 82 томлы [[Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге]], 58 томлы Гранат энциклопедик һүҙлеге быға миҫал. Мәғлүмәт бик ҡыҫып бирелгән энциклопедик белешмәләр ҙә була, улар энциклопедияның башҡа төрө.


'''Система (йәки логика-тематика, иерархия) буйынса төҙөү'''. Мәғлүмәтте биреү белем тармағы буйынса төҙөлгән энциклопедиялар ҙа була. Мәҫәлән, 12 томлы Балалар энциклопедияһы.

Ҡатнаш энциклопеяларар ҙа була. Мәҫәлән, «Ҙур совет энциклопедияһы» алфавит буйынса төҙөлгән, әммә «СССР» тигән томы логика-тематика (иерархия) буйынса төҙөлгән.


Энциклопедяла кәрәкле мәғлүмәтте эҙләү өсөн электрон ҡоролмалар яңы мөмкинлектәр аса, мәҫәлән кәрәкле мәғлүмәтте мөһим (асҡыс) һүҙ буйынса табырға була.

== Тарих ==

=== Боронғо энциклопедиялар ===

«Энциклопедия» тигән термин ҡулланышҡа  [[XVI быуат]]та ғына инһә лә, энциклопедик хеҙмәттәр боронғо замандан уҡ билдәле булған.
Б.Э.Т II быуатта [[Боронғо Мысыр]]ҙа терминдар һүҙлеге төҙөлгән. Б.Э.Т XII — X быуаттарҙа [[Боронғо Ҡытай]]ҙа белемдәр йыйынтығы эшләнгән. [[Урта быуаттар]]ҙа энциклопедия христиан донъяһында ла бик популяр булған: көнбайышта Исидор Севильский хеҙмәттәре, көнсығышта Суда исемле византия һүҙлеге билдәле булған.

Б.Э.Т 350 йылда Спевсипп беренсе тапҡыр кешелек йыйған бөтә белемде бергә тупларға тырышып ҡарай. Уның хеҙмәттәре һаҡланмаған.

Спевсиптан айырмалы булараҡ,«Эр Я» исемле Ҡытайҙа йыйылған энциклопедия һаҡланған (Б.э,т IV—II быуаттар). Б.Э.Т 239 йылда тамамланған «Анналы Люй Бувэя» (Лю әфәнденең яҙғы һәм көҙгө йылъяҙмаһы) заманына күрә бөйөк энциклопедия була. Уны төҙөүсе Люй Бувэй кешелеккә билдәле булған бөтә белемде туплай алыуына шул тиклем ышанған, хатта энциклопедияға бер һүҙ өҫтәй алған йәки ундағы мәғлүмәткә ризаһыҙлыҡ белдергән кешегә наградаға 1 кг алтын вәғәҙә иткән<ref>Джеймс П., Торп Н. Древние изобретения. — Мн. — 1997 — Стр. 634—635 — ISBN 985-438-139-0</ref>.

Өлкән Плиний төҙөгән ''«Тәбиғи тарих»'' боронғо замандың иң тулы энциклопедияһы. Был хеҙмәт 77 йылда тамамлана һәм 37 томдан 2500 бүлектән тора.
Уны төҙөүҙә 100 автор . 2000 хеҙмәтен тәҡдим иткән. 20 мең иғтибарға лайыҡ «факттар» ғына һайланып алынған.

''Атхарваведа'' тигән боронғо хеҙмәт тә киңлеге буйынса энциклопедияға яҡын, унда батшалыҡ, туй, ерләү тураһында төрлө ылымдар, аласыҡ төҙөү, дауалау ысулдары яҙылған.

=== Урта быуат энциклопедиялары ===
[[Файл:Yongle Dadian Encyclopedia 1403.jpg|мини|''Юнлэ дадянь'' энциклопедияһы. Текст ике бағана менән яҙылған.]]

Мосолман Көнсығышында [[X быуат]]тан дүрт томлыҡ «Таҙалыҡ фекерҙәштәре энциклопедияһы» ([[урыҫ теле|урыҫса]] «Энциклопедия братьев чистоты») билдәле була. Ул төрлө белем өлкәләренә арналған 50 популяр очерктан торған. Ошондай белешмә баҫмаларҙан был энциклопедия берҙән-бер булған<ref>Павел Вячеславович Густерин. [http://arabinform.com/publ/ehnciklopedija_quot_bratev_chistoty_quot/113-1-0-1136 Энциклопедия братьев чистоты].</ref>..

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-МЭСБЕ|Энциклопедия}}
* {{ВТ-ЕЭБЕ|Энциклопедия}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Энциклопедия|Аркадий Георгиевич Горнфельд}}
* {{БСЭ3|статья= [http://bse.sci-lib.com/article126748.html Энциклопедия] |автор= Н. В. Гудовщикова, И. М. Терехов}}
* {{статья|автор=Ирина Фёдоровна Попова|заглавие=Юн-лэ да дянь|издание=Духовная культура Китая: энциклопедия: в 5 т.|ответственный=Гл. ред. М. Л. Титаренко; Ин-т Дальнего Востока РАН|том=4. Историческая мысль. Политическая и правовая культура / ред. М. Л. Титаренко и др.|место=М.|издательство=Вост. лит.|год=2009|страницы=831—832|ref=Попова}}

== Һылтанмалар ==
* [http://rus.1september.ru/2001/34/5_9.htm  Константин Романович Симон. «Термины „энциклопедия“ и „свободные искусства“ в их историческом развитии».]
* К. Р. Симон. [https://web.archive.org/web/20070610174758/http://rus.1september.ru/2001/34/5_9.htm «Термины „энциклопедия“ и „свободные искусства“ в их историческом развитии»] // «Русский язык». — 2001. — № 34.
{{dmoz|/World/Russian/Источники_информации/Энциклопедии/|Энциклопедии}}
* [http://www.encyclopedia.ru/cat/ Каталоги энциклопедий] на сайте «Мир энциклопедий».
* [http://www.rubricon.com/about_rubricon.asp?pid=5_0_2 Каталог энциклопедий, словарей и справочников] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070106005427/http://www.rubricon.com/about_rubricon.asp?pid=5_0_2 |date=2007-01-06 }} издательства «Большая Российская энциклопедия» ([[1926]]—[[1999]]).
{{Внешние ссылки}}

{{Әҙерләмә}}

[[Категория:Китаптар]]
[[Категория:Энциклопедиялар|*]]