Айыутабан
| Айыутабан | |||||||||||||||||||||
 Борец клобучковый (Aconitum napellus) — типовой вид рода | |||||||||||||||||||||
| Фәнни классификация | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
арауыҡтағы ранг
| |||||||||||||||||||||
| Халыҡ-ара фәнни исеме | |||||||||||||||||||||
|
Aconitum L., (1753) | |||||||||||||||||||||
| Төр өлгөһө | |||||||||||||||||||||
| Бүлендек таксондар | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
Айыутабан (рус. Боре́ц, Акони́т, лат. Aconítum) — лютиктар ғаиләһенә ингән уҡ япраҡлы, төрлө төҫтәге өйкөм сәскәле күп йыллыҡ үҫемлек; бал ҡорттары уның татын һәм һеркәһен яратып йыя.
 | ||||||||||
Йомғаҡлы айыутабан. О. В. Томе, «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885 китабынан ботаник иллюстрация
| ||||||||||
 |
 |
Сәскә һәм уның диаграммаһы.
|
Таралышы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Яҡынса 300 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда 2 төрө үҫә: имәнлек айыутабаны һәм бүре айыутабаны. Имәнлек айыутабаны ҡоро болонда һәм ташлы далала, бүре айыутабаны урманда, аҡланда, урман буйында, тау болононда үҫә; республиканың бөтә биләмәһендә, йышыраҡ урманлы һәм таулы райондарҙа таралған.
Ботаник яҙма
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Күп йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, бейеклеге 80—200 см. Япрағы бармаҡ бүленешле йәки теленмә. Сәскәһе торҡа һымаҡ, һары, шәмәхә төҫөндә, сәскәлеге — тәлгәш, июнь—июлдә сәскә ата. Емеше күп япраҡлы, июль—августа өлгөрә.
Декоратив һәм ағыулы үҫемлек. Составында алкалоидтар бар, медицинала ҡулланыла.
Төрҙәр теҙмәһе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ырыу үҙенә 250—300 төрҙө берләштерә. Улар Төньяҡ ярымшарҙа таралған. Рәсәй биләмәләрендә 75 төрө билдәле. Шуларҙың бер нисәһе:
- Aconitum alboviolaceum Kom. — Борец бело-фиолетовый
- Aconitum altaicum Steinb. — Борец алтайский
- Aconitum ambiguum Rchb. — Борец сомнительный
- Aconitum angusticassidatum Steinb. — Борец узко-шлемовый
- Aconitum anthora L. — Борец противоядный
- Aconitum apetalum (Huth) B.Fedtsch. — Борец мелколепестный
- Aconitum arcuatum Maxim. — Борец извилистый
- Aconitum baicalense Turcz. ex Rapaics — Борец байкальский
- Aconitum barbatum Pers. — Борец бородатый, йәки Борец степной
- Aconitum biflorum Fisch. ex DC. — Борец двуцветковый
- Aconitum carmichaelii Debeaux. — Борец Кармихеля
- Aconitum crassifolium Steinb. — Борец толстолистный
- Aconitum cymbulatum (Schmalh.) Lipsky — Борец ладьевидный
- Aconitum czekanovskyi Steinb. — Борец Чекановского
- Aconitum decipiens Worosch. & Anfalov — Борец обманчивый
- Aconitum delphinifolium DC. — Борец живокостнолистный
- Aconitum ferox Wall. ex Ser. — Борец свирепый
- Aconitum fischeri Rchb. — Борец Фишера
- Aconitum flagellare (F.Schmidt) Steinb. — Борец плетевидный
- Aconitum flerovii Steinb. — Борец Флёрова
- Aconitum jaluense Kom. — Борец ялусский
- Aconitum karakolicum Rapaics — Борец каракольский
- Aconitum kirinense Takeda — Борец гиринский
- Aconitum komarovii Steinb. — Борец Комарова
- Aconitum krylovii Steinb. — Борец Крылова
- Aconitum kusnezoffii Rchb. — Борец Кузнецова
- Aconitum lasiostomum Rchb. — Борец шерстистоусый
- Aconitum leucostomum Worosch. — Борец белоустный
- Aconitum macrorhynchum Turcz. ex Ledeb. — Борец крупноносый
- Aconitum maximum Pall. ex DC. — Борец крупный, йәки Агат
- Aconitum monticola Steinb. — Борец горный
- Aconitum napellus L. — Борец клобучковый, йәки Борец синий
- Aconitum nasutum Fisch. ex Rchb. — Борец носатый
- Aconitum nemorum M.Pop. — Борец лесной
- Aconitum noveboracense A.Gray ex Coville — Борец новеборацензе
- Aconitum orientale Mill. — Борец восточный
- Aconitum pubiceps (Rupr.) Trautv. — Борец опушённый
- Aconitum raddeanum Regel — Борец Радде
- Aconitum ranunculoides Turcz. ex Ledeb. — Борец лютиковидный
- Aconitum rotundifolium Kar. & Kir. — Борец круглолистный
- Aconitum sachalinense F.Schmidt — Борец сахалинский
- Aconitum saposhnikovii В.Fedtsch. — Борец Сапожникова
- Aconitum septentrionale Koelle — Борец северный, йәки Борец высокий
- Aconitum sichotense Kom. — Борец сихотинский
- Aconitum smirnovii Steinb. — Борец Смирнова
- Aconitum soongaricum Stapf — Борец джунгарский
- Aconitum stoerkianum Rchb. — Борец Штёрка
- Aconitum sukaczevii Steinb. — Борец Сукачёва
- Aconitum talassicum M.Pop. — Борец таласский
- Aconitum tranzschelii Steinb. — Борец Траншеля
- Aconitum umbrosum (Korsh.) Kom. — Борец тенелюбивый
- Aconitum variegatum L. — Борец пёстрый
- Aconitum villosum Rchb. — Борец мохнатый
- Aconitum volubile Pallas ex Koelle — Борец вьющийся
- Aconitum zeravschanicum Steinb. — Борец зеравшанский
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Г. Д.Зәйнуллина.Умартасылыҡ һүҙлеге. 2001 й. Өфө. 255 бит. ISBN 5-295-02 844-5
- Агапова Н. Д. Семейство лютиковые (Ranunculaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. Т. 5. Ч. 1. Цветковые растения / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — М.: Просвещение, 1980. — С. 210—216.
- Штейнберг Е. И. Род 525. АКОНИТ или БОРЕЦ — ACONITUM L. // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редактор тома Б. К. Шишкин. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1937. — Т. VII. — С. 183—236. — 792 + XXVI с. — 5200 экз.
- Гиляров М. С. Биологический энциклопедический словарь. — М.: Советская энциклопедия, 1986. — С. 15. — 831 с.
- Гаммерман А. Ф., Гром И. И. Дикорастущие лекарственные растения СССР. — М.: Медицина, 1976. — 288 с.
- Gardeners’ Encyclopedia of Plants & Flowers. — Dorling Kindersley Limited, London, 1995.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Аконит // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 12 июль 2011)
- Аконит — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (Тикшерелеү көнө: 31 август 2009)
- Аконит на сайте Энциклопедия декоративных садовых растений (Тикшерелеү көнө: 31 август 2009)
- Забелина Н. Аконит — красивый, строгий, ядовитый. Часть 1. 2013 йыл 27 сентябрь архивланған. Часть 2. 2010 йыл 18 декабрь архивланған. На сайте Мир увлечений 2010 йыл 18 декабрь архивланған.