Алагир

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Алагир
осет. Алагир
Нигеҙләү датаһы 1850
Рәсем
Рәсми атамаһы Алагир
Рәсми тел Осетин теле һәм урыҫ теле
Дәүләт  Рәсәй
Административ үҙәге Алагирское городское поселение[d][1] һәм Алагирский район[d]
Административ-территориаль берәмек Алагирское городское поселение[d]
Сәғәт бүлкәте UTC+3:00[d]
Халыҡ һаны 20 043 кеше (1 ғинуар 2018)[2]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 600 метр
Майҙан 23 км²
Почта индексы 363240
Урындағы телефон коды 86731
Карта
 Алагир Викимилектә

Алагир (осет. Алагир как звучит ) — Төньяҡ Осетия-Алания республикаһындағы ҡала. Алагир районының административ үҙәге. Алагир ҡала биләмәһен барлыҡҡа килтергән.

Географияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ардон (көнсығышта) һәм Цраудон (көнбайышта) йылғалары араһында урынлашҡан ҡала, Осетия ауыш тигеҙлегендә, Алагир тарлауығы алдында тора. Владикавказдан көнбайышҡа табан 54 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ҡала майҙаны 23 км² самаһы тәшкил итә.

Алагир ситендә — бальнеологик курорт Тамиск, унда сульфид-сульфат-магний-кальцийлы һыу сығанағы бар.

Этимология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡала исеме осетин « Уæллаг Ир» һүҙенән килеп сыҡҡан, тәржемәһе — Үрге Осетия (Уæллаг — «үрге», Ир — Осетияның милли исеме)[3].

Тарих[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Алагирға инеү урыны. XIX быуат аҙағында

1824 йылда (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — 1781 йылда[4]) хәҙерге Алагир территорияһында Салугардан ауылына нигеҙ һалынған була[5], ул ваҡыт үтеү менән Алагирға ҡушылған.

1850 йылда[5] Ардон йылғаһының уң яҡ ярында көмөш-ҡурғаш заводы эргәһендә ҡасабаға нигеҙ һалына, ул завод 1897 йылға тиклем эшләй. 1863 йылда ҡасаба Горная станицаһы тип үҙгәртелә[6].

XIX быуат аҙағында Алагир — Терек өлкәһендәге Владикавказ бүлегенең биҫтәһе (ҡаланан 52 саҡрым алыҫлыҡта һәм станциянан 27 саҡрым алыҫлыҡта).

XХ быуат башында Алагир биҫтәһе Терек өлкәһенә ҡарай, унда 3183 кеше була, башлыса — урыҫ, православие динендә. Биҫтәлә 2 сиркәү, 2 мәктәп; дарыухана; почта-телеграф бүлексәһе, земство һәм ҡаҙна почта станцияһы булған. Аҙна һайын баҙар булған[7].

1938 йылда биҫтәгә ҡала статусы бирелә.

Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында ҡаланы немецтар оккупациялай. 1942 йылдың 24 декабрендә Кавказ аръяғы фронты ғәскәрҙәре ҡаланы азат итә.

Ҡаланың милли составы

2010 йылда Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса[8]:

Халыҡтар Иҫәбе,



кеше
Өлөшө



бөтә халыҡ, %
осетиндар 178 19 91,5 %
рус 1 164-се 5,6 %
әрмәндәр 131 0,6 %
башҡа 476 2,3 %
барыһы 949 20 100 %

Һәйкәлдәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • В. И. Ленин һәйкәле — 1926 йыл, скульпторы С. Козлов
  • И. В. Сталин һәйкәле
  • К. Л. Хетагуров һәйкәле
  • Т-34 танкы һәйкәле
  • Бабу Зангиевҡа таҡтаташ
  • Советтар Союзы Геройы П. К. Гужва обелискы

Спорт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • «Спартак» футбол клубы
  • ЛФК «Албарс», 2012 йылда нигеҙ һалынған.

Билдәле шәхестәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Агузаров Савелий Султанович (1946) — ирекле стилдә көрәшсе, РФ-ның атҡаҙанған тренеры, СССР-ҙың атҡаҙанған спорт мастеры, күп тапҡыр Европа һәм СССР-ҙың ирекле көрәш буйынса чемпионы.
  • Тамерлан Кимович Агузаров (1963—2016) — юрист, дәүләт эшмәкәре. Төньяҡ Осетия Республикаһы-Алания башлығы
  • Бутаева Фатима Асланбековна (1907—1992) — физик, Сталин премияһы лауреаты (1951), люминесцент лампаға нигеҙ һалыусыларҙың береһе.
  • Вазиев Махар Хәсән улы(1961) — балет артисы, балетмейстер, Ҙур театры балет труппаһының художество етәксеһе, РФ-ның атҡаҙанған артисы
  • Икаев Маирбек Сидамонович (1927—2004) — театр һәм кино актеры, Рәсәй Федерацияһының халыҡ артисы, РФ дәүләт премияһы лауреаты, СССР юғары советы депутаты
  • Кравцов Иван Александрович (1896—1938) — , ВКП(б) эшмәкәре.
  • Меняйло Сергей Иванович (1960) — дәүләт һәм хәрби эшмәкәре, Севастополь Губернаторы (2014 йылдың 9 октябренән алып РФ-ның Ҡара диңгеҙ флоты командующийы урынбаҫары (2009—2011),-вице-адмирал.
  • Хетаг Плиев (1984) — ирекле стилдә канада көрәшсеһе, панамерикан чемпионаты призеры.
  • Томаев Сослан Алиханович(1979) — ирекле стилдә көрәшсе, Рәсәй чемпионы (2001) һәм Европа чемпионатының көмөш призеры (2001).
  • Урумов Сафон Гагуевич (1872—1922) — Беренсе донъя һуғышы геройы.
  • Цахилова Земфира Аврамовна — театр һәм кино актрисаһы, педагог. РФ-ның Атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре.
  • Черчесов Станислав Саламович — футболсы, тренер, футбол буйынса Рәсәй йыйылма командаһының баш тренеры.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Топографик карта[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Лист карты K-38-29 Алагир. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1984 год. Издание 1988 г.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]