Дезик һәм Сиған

Дезик һәм Сиған
Ағзаларҙың эшмәкәрлек төрө	лётчик[d]

Де́зик һәм Сиған — В-1В (Р-1В) геофизик ракетаһында 1951 йылдың 22 июлендә Әстерхан өлкәһенең Капустин Яр полигонынан ВР-190 баллистик траектория буйынса ракетала кеше осороу проекты сиктәрендә юғары атмосфераға осҡан тәүге эттәр.

Эттәрҙе осороу экспериментының маҡсаты осоу мөмкинлеген тикшереү һәм баллистик ракеталарҙа ракета осоу шарттарында хайуандарҙың тәртибен күҙәтеү, шулай уҡ Ергә яҡын арауыҡта ҡатмарлы физик күренештәрҙе өйрәнеү була. Бынан тыш, пассажирҙар менән ракетаның авария-ҡотҡарыу системаһы һынауға алына. Ғалимдар физик һәм космик факторҙарҙың барыһын да тиерлек өйрәнә: гравитация үҙгәрешен, тирбәлеүҙәр, тауыш һәм шау-шыу төрлө тәбиғәт һәм көсөргәнешлек стимулдары, нурланыш тәьҫире, гиподиноз, гиподинамия, тирә-яҡ атмосфераның үҙгәргән газ составы, ағыулы факторҙар һ. б.

Ракета яҡынса 101 км бейеклеккә Кеҫә һыҙыҡтары сигенә (Ер һәм космос атмосфераһының шартлы сиге) барып етеп күтәрелә. Контейнер эттәр менән старт майҙансығынан бер нисә километр алыҫлыҡта имен килеп төшә.. Дезик һәм Сиған тарихта ул ваҡыттағы ҙур бейеклеккә ракета менән осоп, имен-аман кире ҡайтҡан беренсе хайуандар була. Йыһанда беренсе хайуандар емеш себене — дрозофилдар, булған һәм улар тере кире әйлнеп ҡайтҡан… Улар 1947 йылда АҠШ ғалимдары тарафынан 68 миль (109,4 км) бейеклеккә V-2 ракетаһында ебәрелә. Һуңынан, 1949 йылдан , АҠШ-та V-2 ракетаһында маймылдар ебәреп тәжрибәләр үткәрелә. Башта улар һәләк була, беренсе 1951 йылдың сентябрендә генә тере ҡайта

Эттәрҙең баллистик ракеталарҙа тәүге осоштары тураһында мәғлүмәт бик йәшерен була. Конструкторҙар, ғалимдар һәм хатта эттәр ҙә псевдонимдар менән була. Дезик һәм Сиған тураһында тәүге тапҡыр рәсми рәүештә төп ғилми эшмәкәрҙәр В. Б. Малкин һәм А. А. Гюрджиан тарафынан Калугала үткән ғилми конференцияла 18 сентябрь 1991 йылда белдерелә.

Проект тарихы

1940-сы йылдарҙың аҙағында Совет Хөкүмәтенең 1946 йылдың 13 майындағы илдең ракета сәнәғәте үҫешенә башланғыс биргән йәшерен ҡарарына ярашлы, атмосфераның өҫкө ҡатламдарына буласаҡ осош факторҙарының ҡатмарлы йоғонтоһон тикшереүҙе башларға кәрәк була. Һуңынан был осоштар йыһан осоштары тип атала. Шул уҡ йылда С. П. Королёв һәм уның арҡаҙаштары шыйыҡ пропеллентлы баллистик идара ителеүсе ракеталар системаһының баш конструкторҙары итеп тәғәйенләнә. Бындай осоштарҙың тере организмдарға йоғонтоһон һәм уларҙың йәшәүгә яраҡлылығын өйрәнергә кәрәк була. Ҡайһы бер сәбәптәр арҡаһында, шул иҫәптән этик сәбәптәр арҡаһында, бындай тикшеренеүҙәрҙе туранан-тура кешелә алып барыу мөмкин булмай. Шуға күрә юғары һөтимәрҙәрҙе тәжрибәләрҙә ҡулланырға ҡарар ителә

Ҡайһы бер ер өҫтө стенд һынауҙары төрлө хайуан төрҙәрендә үткәрелгән, шуға күрә 1950 йылдың декабрендә СССР Фәндәр академияһының (СССР Фәндәр академияһы) һәм СССР Медицина фәндәре академияһының (СССР Медицина фәндәре академияһы) берлектәге сессияһында ракета осоштарына кемде ебәрергә кәрәк тигән бәхәс тыуа.? Дәғүәселәр, бер яҡтан, ҡомаҡтар, сысҡандар һәм башҡа лаборатор трифлдар (йәғни емеш себендәре); икенсе яҡтан, маймылдар, кешегә иң яҡын төр булараҡ; шулай уҡ лайыҡлы дәғүәселәр эттәр булған, улар Иван Петрович Павловтың билдәле тәжрибәләрендә элек-электән ҡулланылған. Ул ваҡытта Т. Д. Лысенко йоғонтоһо һәм уның ҡараштары арҡаһында емеш себендәрен ҡулланыу дөрөҫ булмаған. Маймылдарҙы өйрәтеү ауыр була һәм улар бик сыҙамһыҙ; бынан тыш, даими рәүештә тынысһыҙланалар, датчиктарҙы йолҡоп ала һәм тикшеренеүселәргә ҡамасаулағандар. Был бәхәсте эттәр менән эш итеүселәр Покровский Алексей Васильевич һәм Яздовский Владимир Иванович етәкселегендә һәм этте ҡулланыу яҡлылар еңәләр.. Уларға академик Анатолий Аркадиевич Благонравов ярҙам итә, уны СССР Фәндәр академияһы президенты Сергей Иванович Вавилов геофизик ракеталарҙы, шул иҫәптән хайуандарҙың осоштарын тикшереү буйынса Дәүләт комиссияһы рәйесе итеп тәҡдим итә.

Осошҡа әҙерлек

Файл:Rocket R-1.jpg

Ракетаны әҙерләү Р-1В стартҡа

1948 йылда уҡ С. П. Королёв совет космос биологияһына һәм медицинаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе В. И. Яздовскийға эттәрҙе баллистик ракеталарҙа осоуға өйрәтеү мәсьәләһен өйрәнергә тәҡдим итә. Королёвҡа С. И. Вавиловты һәм хәрби министр маршал А. М. Васильевскийҙы тәҡдим итәләр (подполковник Яздовский ул ваҡытта Авиация медицинаһы ғилми-тикшеренеү институты хеҙмәткәре була). 1950 йылда СССР Фәндәр академияһында академик А. А. Благонравов етәкселегендә атмосфераның өҫкө ҡатламдарын өйрәнеү буйынса комиссия ойошторола. Бөтә йүнәлештәр буйынса ла көсөргәнешле эштәр башлана, ә 1950 йылдың көҙөнә геофизик ракетаның ут стендона һынау үткәрелә. Уның баш отсегында (карапта махсус бүлмә) беренсе экипаж — эттәр Дезик һәм Сиған була. Был һынауҙарҙы улар уңышлы үтә. Яздовский әйтеүенсә, эттәрҙең хәле ҡәнәғәтләнерлек була, рефлекс бәйләнештәре һаҡланып ҡала. Эттәр экспериментаторҙар менән бик яҡшы бәйләнештә инә. Дезик менән Сиған .быға тиклем улар ҡәтғи һайлап алыу юлын үткән эттәр була. Ракеталар һәм ҡорамалдар етештереүселәр эттәрҙең сәләмәтлеге яҡшы булыуын һәм билдәле бер стандарттарға тап килеүен талап итә: ауырлығы 6-7 кг, бейеклеге 35 см-ҙан юғары түгел, йәше 2 йәштән 6 йәшкә тиклем. Бындай талаптар ракета ҡорамалдары параметрҙары һәм осоу ҡатмарлығы арҡаһында барлыҡҡа килә. Дезик һәм Сиған ябай булған тоҡомһоҙ эттәр Дезик (тип дөрөҫ әйтелеше — Дэ́зик) аҡ төҫтәге йөнлө, бурҙай (ата) эт; Сиған да бурҙай , ҡара төҫтәге аҡ таплы эт. Асыҡланыуынса, тоҡомһоҙ эттәр бәләкәй тоҡомло эттәрҙән күпкә сыҙамлыраҡ һәм урамда йәшәү шарттарында стресҡа яраҡлашҡан, шуға күрә тәжрибә үткәреүселәр уларҙы ҡуллана.

Ғалимдар индивидуаль реакция мөмкинлеген булдырмау һәм объектив һөҙөмтәләр алыу өсөн бер контейнерҙа бер юлы ике этте ебәрергә ҡарар итә. Был осраҡта иң яраҡлы эттәрҙе һайлап алалар. Эттәрҙең юғары классификациялы әҙерлеге Мәскәүҙә Хәрби-һауа көстәре авиация медицинаһы институтының күҙгә күренмәгән, «Динамо» стадионынан алыҫ түгел, бинаһында үтә. Күнекмәләр ваҡытында эттәрҙе барокамераларҙа, тоталар, центрифугаларҙа әйләндерәләр, вибростендтарҙа һелкетәләр. С. П. Королёв тикшеренеүселәргә ракета контейнеры ебәрә, эттәр уға күнегеп, унда үҙҙәрен уңайлы тойһон өсөн, Эттәрҙе бик яҡшы ашаталар. Дезик менән Сиғанды осошҡа башҡа эттәр менән бергә бер йыл самаһы әҙерләгәндәр. С. П. Королев эттәрҙе бик ярата һәм осош алдынан полигонда күнекмәләр үткәрелгәндә уларҙың хәле менән шәхсән ҡыҙыҡһына.

Ракета

Хайуандарҙы Ергә яҡын арауыҡҡа оҙатыу өсөн В-1В модификацияһының Р-1 тибындағы шыйыҡ бер баҫҡыслы ракета ҡулланыла, ул 100 км бейеклектә фәнни тикшеренеүҙәр һәм эксперименталь эштәр комплексы өсөн ҡулланылған тәүге совет геофизик ракеталарының береһе булып тора. Йәшерен предприятиела НИИ-88 булдырыла. Беренсе старт 1948 йылдың 10 октябрендә Капустин Яр полигонында үтә. Эттәр осоу өсөн ике тәрилкәле герметик кабина төҙөлә. Дезик менән Сиғанды был тәрилкәләргә ҡайыш менән бәйләйҙәр. Кабинала осош ваҡытында эттәрҙе төшөрөү өсөн ябай плёнкалы кинокамера эленә.

Ракетаны осороу һәм осоу яҡшы күренһен өсөн, уның корпусы аҡ төҫкә буяла, сөнки ул ваҡытта бейеклеккә осоуҙы күҙәтеү өсөн махсус техника булмай. Пассажир-эттәрҙән тыш, ракета бортында фәнни һәм диагностик аппаратура комплексы була, уның ярҙамында ғалимдар атмосфераның өҫкө ҡатламдарының физик һәм химик үҙенсәлектәре тураһында мәғлүмәттәр ала.

Осош

Дезик һәм Сиғандың осоу схемаһы:' 1 Старт. 2 баш өлөшөнөң Бүлексәһе (юғары. 87,7 км). 3 Максималь бейеклек. 4-эшләп бөткән ракетаның Ҡолауы. 5 баш өлөшөнөң парашютын Асыу (юғары. 7 км). 6 баш өлөшөнөңем Төшөүе.

Старт көнө Дәүләт комиссияһы ҡарары менән билдәләнә. Старт алдынан ракетаны ангарҙан алып сығалар һәм старт өҫтәленә беркетәләр. Бер нисә осоуға дәғүә ителгән этте стартҡа бер көн ҡалғас полигонға алып киләләр. Дезик менән Сиғанды осошҡа ебәрергә ҡарар ителә, улар бөтә һынауҙарҙа ла көнләшерлек тыныслыҡ һәм сыҙамлыҡ күрһәтә. С. П. Королев эттәр кандидатураһын һайлауға ыңғай ҡарай.

1951 йылдың 22 июле. Иртәнге сәғәт 4-тә Р-1 ракетаһы тирәләй старт өҫтәленең цемент нигеҙендә конструкторҙар, хәрбиҙәр, инженерҙар һәм медиктар һуңғы тикшереүҙәр үткәрә. С. П. Королев һуңғы бойороҡто бирә.

Осош йомғаҡтары

Дезик менән Цыгандың ракетала беренсе осошо йыһанды тикшереү юлында алға ҙур аҙым була. Осоштан һуңғы ентекле тикшереүҙәр күрһәтеүенсә, уларҙың физиологик торошонда айырым үҙгәрештәр асыҡланмаған.. Улар артыҡ йөкләнештәрҙе камил кисергән, ваҡытлыса ауырлыҡһыҙлыҡ торошо уларҙың тәненә зарарлы йоғонто яһамаған. Сиғандың еңелсә йәрәхәтләнеүе берҙән-бер иҫкәрмә булып тора, ул ергә төшкәндә ала. Был тайпылыштар рөхсәт ителгән физиологик сиктәрҙә була. Шулай уҡ киләһе аҙналарҙа һәм айҙарҙа ғәҙәти тәртиптән тайпылыу һәм физиологик функциялар торошоноң үҙгәреүе күҙәтелмәгән. Осоштан һуң эттәрҙә шартлы рефлекстар тулы хәлдә һаҡланған.

Был осош һәм артабанғы осош ваҡытында орбиталь осоштоң ҡайһы бер хәүефһеҙлек мәсьәләләре хәл ителә. Мәҫәлән, 100 км бейеклеккә тиклем һәм сәғәтенә 4000 км-ға тиклем тиҙлек менән ракетала осҡанда ҙур булмаған күләмдәге баҫымлы салонда хайуандарҙың тере ҡалыуы һәм әүҙемлеге проблемаһы сиселә; бәләкәй салондың тығыҙлығы һәм һауаны регенерациялау системаһы ракетала тормошсан шарттарҙы тәьмин итә; ракетала осош ваҡытында тирә-яҡ мөхит факторҙарына, ҡағиҙә булараҡ, хайуандар түҙеп торҙо; Диагностик ысулдар (цинографик һәм осциллографик) тәүге тапҡыр осоу шарттарында физиологик параметрҙарҙы теркәргә мөмкинлек бирә: тын алыу йышлығы һәм тәрәнлеге, тән температураһы, тирә-яҡ мөхит факторҙары тәьҫирендә дөйөм хәле һәм тәртибе. Элек индерелгән ракетаның баш өлөшөн ҡотҡарыу системаһы хайуандарҙың һәм приборҙарҙың ышаныслы төшөүен һәм ултырыуын тормошҡа ашырырға мөмкинлек бирә. Дезик менән Сиғандың осоуы юғары атмосфераға ракета осоу тере организмдар өсөн хәүефһеҙ булыуын иҫбатлай

Артабанғы ваҡиғалар

Файл:Dezik in Space Dogs 3D Movie.jpg

Анимация фильмында Дезик һәйкәле «Аҡҡош һәм Уҡсы. Йондоҙло эттәр»

Беренсе старттан һуң бер аҙна үткәс, 29 июлдә Дезик һәм Лиса ҡушаматлы эт икенсе һынау осошонда ҡатнаша. Ғәҙәттәгесә күккә V-1B (R-1B) ракетаһы күтәрелә, әммә күтәрелгәндән һуң яҡынса 18 минут үткәс барлыҡҡа килергә тейеш булған парашют әлегә тиклем күренмәй. Күпмелер ваҡыт үткәс, ракетаның ергә төшкән өлөшөн эҙләй башлау тураһында бойороҡ бирелә. Ярты сәғәттән уны табалар. Асыҡланыуынса, төшкән саҡта парашют асылмай (ул контейнерҙа бикләнгән килеш ҡала). 110 км бейеклектән ҡолап, кабина ергә бәрелә һәм эттәр һәләк була. Дезик космосты яулаған һәм яңы ғына үҫешә башлаған космос программаһының беренсе ҡорбаны була. Был хаҡта Королев ныҡ борсолған

Дәүләт Комиссияһы рәйесе Анатолий Аркадьевич Благонравов Цыганды башҡаса осоштарға индермәҫкә ҡуша. Уны йәлләйҙәр һәм тарих өсөн ҡалдырырға ҡарар итәләр. Сиған тирә-яҡ эттәр араһында танылған юлбашсы була. Сиған Благонравов янында ун йылдан ашыу йәшәгән.

Хәтер

• Әстерханда Дезик һәм Сиғандың осоуына а 70 йыл тулыу уңайынан Үҙәк департамент магазины бинаһына тематик граффити урынлаштырыла (Крупская өлкә китапханаһы ҡаршыһында).
• Әстерхан өлкәһенең Знаменск ҡалаһында Капустин Яр уҡыу майҙансығында космосты яулап алған эттәргә һәйкәл ҡуйылған.

Мәҙәниәттә

.Рәсәй компьютер анимацияһы «Белка һәм Стрелка .Йондоҙло эттәр» фильмындағы (2010 йыл), эпизодтарҙың береһендә космонавт эттәр Белка, Стрелка һәм ҡомаҡ Веня ракета менән старт майҙансығына йүнәлә. Бинанан сығыр алдынан улар йыһандан ҡайтмаған эттәрҙең иҫтәлекле статуялары менән мемориаль галерея буйлап йөрөйҙәр. Йәнһүрәт ысынбарлыҡтағы ваҡиғаларға нигеҙләнгән, шуға күрә таҡталарҙағы ҡайһы бер яҙыуҙар ысынбарлыҡта һәләк булған эттәрҙең ҡушаматтарына тап килә. Улар араһында — мәрхүм Дезиктың йәнһүрәт статуяһы ла бар.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Лайка (космонавт-эт)
• Белка һәм Стрелка
• Ветерок и Уголёк

Әҙәбиәт

• Голованов Ярослав Кириллович. Лайка // Космонавт №1. — М.: Известия, 1986. — С. 152—160.
• Сисакян Н.М., Парин В.В., Черниговский В.Н., Яздовский В.И. Некоторые проблемы изучения и освоения космического пространства // Проблемы космической биологии. — М.: АН СССР, 1962. — Т. 1. — С. 5—16.
• Шашков B.C., Антипов В.В., Раушенбах М.О. и др. Влияние факторов космического полета на уровень серотонина в крови животных // Проблемы космической биологии. — М.: АН СССР, 1962. — Т. 1. — С. 258—264.
• Яздовский В.И. На тропах Вселенной. — Москва ГНИИИА и КМ, 1990. — Рукопись p.
• Уманский Семён Петрович (под редакцией Ю. Н. Коптева). Геофизические ракеты. Космодром Капустин Яр // Ракеты-носители. Космодромы. — М.: Рестарт+, 2001. — С. 34, 122. — ISBN 5-94141-002-6.

Һылтанмалар

• Созведие дворовых псов. Как собаки открыли человеку дорогу в космос., ТАСС (22 июль 2021). 12 апрель 2024 тикшерелгән.
• Павел Шубин, историк космонавтики. Цыган и Дезик первые суборбитальные туристы в истории, N+1. 12 апрель 2024 тикшерелгән.
• Дезик и Цыган - неизвестные дворняжки-космонавты, которые опередили Белку и Стрелку почти на 10 лет, Культурология (202-07-12). 12 апрель 2024 тикшерелгән.
• Чеплыгин В. И. Один день моей Всемирной истории. — 45 с.
• Они полетели в космос на десять лет раньше Гагарина, RCRU (2021-04.-10). 12 апрель 2024 тикшерелгән.
• Павел Шубин, историк космонавтики. Цыган и Дезик первые суборбитальные туристы в истории, N+1. 12 апрель 2024 тикшерелгән.