Жаңһар (эпос)

Жаңһар
	Жаңһар
Жанр	эпос[d] һәм Mongol epic poetry[d]
Автор	Ҡалмыҡтар
Нәшер ителеү ваҡыты	1804
Ҡайҙа өйрәнелә	джангароведение[d]
Статус нематериального культурного наследия	list of Representative Items of National Intangible Cultural Heritage[d], list of Representative Items of National Intangible Cultural Heritage[d], list of Representative Items of National Intangible Cultural Heritage[d], list of Representative Items of National Intangible Cultural Heritage[d] һәм list of Representative Items of National Intangible Cultural Heritage[d]
Авторлыҡ хоҡуғы статусы	🅮[d]
Вики-проект	WikiProject Intangible Cultural Heritage[d]
	Жаңһар Викимилектә

«Жаңһар» (ҡалм. Җаңhар) — .Бумбаның (Бумбе) бәхет һәм именлек иле һәм уның батырҙарының ҡаһарманлығы тураһында бәйән итеүсе ҡалмыҡ фольклор героик эпосы. Рух көсө һәм ватансылыҡ менән һуғарылған эпос үҙенең художестволы дәрәжәһе буйынса ауыҙ-тел ижадының иң яҡшы өлгөләренә ҡарай. «Жаңһар» һәм уны башҡарған рапсодалар — жаңһарсы халыҡта ҙур һөйөү һәм хөрмәт ҡаҙана.

Эпостың тарихы һәм өйрәнеү

Героик эпос «Жаңһар» күп быуаттар дауамында үҫешә. Эпостың барлыҡҡа килеү датаһы тураһында ғалимдарҙың фекере төрлөсә. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр уны XIII—XIV быуаттарға бәйләй. Ғалимдарҙың икенсе төркөмө, эпос XVII—XVIII быуаттарҙа барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләй. Эпосты өйрәнеү тарихы 200 йыл тәшкил итә.

1804 йылда лютеран пасторы, яҙыусы һәм тәржемәсе Вениамин Бергман (1772—1856) баҫтырып сығарған джангарсы тураһында бер йыр һәм легенда баҫтырып сығара. Ул «Жанһар»ҙың Европала документлаштырылған иң тәүге яҙмаһы һанала.^[6]

1855 йылда А.Бобровников эпостың бер бүлеген рус теленә тәржемә итә. 1862 йылда К. Ф. Голстунский етәкселегендә иҫке ҡалмыҡ яҙмаһында 2 бүлек нәшер ителә. Эпостың 10 бүлеген 1908 йылда джжангарсы (сәсән) Ээль Овлынан ҡалмыҡ ғалимы, этнограф, мәғрифәтсе, джангарҙар ғилеменә нигеҙ һалыусы Номто Очиров В. Л. урыҫ һәм поляк лингвисы Котвич етәкселегендә яҙып ала.

Хәҙерге ваҡытта «джангарология ғилеме» фәнни дисциплина бар, ул Калмыҡ гуманитар тикшеренеүҙәр институты ғилми эшмәкәрлегенең төп йүнәлештәренең береһе булып тора.

Элистала «Жаңһара» байрамы үткәрелә^[7]. «Джангар вариҫтары ерендә донъя эпостары» халыҡ-ара сәсәндәр фестивале 2005 йылдан алып уҙғарыла. Исеме менән ул «Джангар» ҡалмыҡ героик эпосына бурыслы. Әлеге ваҡытта республикала «Джангара» башҡарыу традицияһы тергеҙелә, яңы джангарчиҙар барлыҡҡа килде.

«Жаңһар» Ҡытайҙа

«Джангар» эпосы монгол эпосы «Гэсэр» һәм ҡырғыҙҙың "Манас"ы менән бергә Ҡытай этник аҙсылығының өс төп эпосы булараҡ билдәле^[8]

Бөгөнгө көндә Ҡытайҙа һәм Монголияла 100 000 юл оҙонлоғондағы 60 том йыйылған һәм яҙып алынған^[8].

2006 йылдың 20 майында «Джангар» Ҡытайҙың матди булмаған мәҙәни мираҫының милли исемлегенең беренсе партияһына индерелә.

2014 йылда Хобоксар-Монголия автономиялы округында, эпостың тыуған ере тип һналған Дзунгарияла, мәҙәниәт һәм сәнғәт һарайы асыла^[9]^[10].

Алтын һыбайлы һәйкәле

«Алтын һыбайлы» — «Жаңһар» халыҡ эпосы геройының һәйкәле. Алтын менән ҡапланған һигеҙ метрлыҡ һәйкәл яһалма ҡурғанға ҡуйылған 15 метрлыҡ стелала урынлашҡан^[11]. Архитектор идеяһы буйынса, «Алтын һыбайлы» Элистаның дала ынйыһын һәм унда йәшәүселәрҙе һаҡлап, күктә оса, уң ҡулында байраҡ, ә һулда — монгол йәйәһе. Һыбайлының һул яғында тоғро ярҙамсыһы ҡарсыға оса.

Иҫкәрмәләр

↑ https://www.ihchina.cn/project_details/12231/
↑ https://www.ihchina.cn/project_details/12229/
↑ https://www.ihchina.cn/project_details/12230/
↑ https://www.ihchina.cn/project_details/12228/
↑ https://www.ihchina.cn/project_details/23635/
↑ Bergmann B., Nomadische unter den Kalmüken/ Bd. II, Riga, 1804, стр. 205—211
↑ Вести Калмыкии. В Элисте прошла Джангариада (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 декабрь 2018. Архивировано 1 февраль 2021 года.
↑ ^8,0 ^8,1 冯骥才总主编. 中国非物质文化遗产百科全书史诗卷格萨（斯）尔、江格尔、玛纳斯. 北京：中国文联出版社.
↑ Jangar Palace Opens in Xinjiang’s Hoboksar {{{2}}}.
↑ 世界最大的江格尔文化艺术宫建成投用 (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 апрель 2022. Архивировано 2 апрель 2022 года.
↑ /Памятники Элисты

Әҙәбиәт

Bergmann B., Nomadische unter den Kalmüken/ Bd. II, Riga, 1804, бит 205—211; Bd. IV, Riga, 1805, стр. 181—214;
Т. А. Емельяненко, «Джангар» Ҙың иртә яҙмаларын, Ғалимдар яҙмаларын, КИТАПТАРЫН, вып. 7, филология серияһы, Элиста, 1969 йыл.
Джангар. Ҡалмыҡ халыҡ эпосы. М.1983.

Һылтанмалар

"Джангар "«Kalmykia» сайтында рус телендә Архивная копия 29 октября 2018 года на сайте Wayback Machine
Mongolian Epic Identity: Formulaic Approach to Janggar Epic Singing 2016 йыл 2 апрель архивланған.
«Джангар» — беҙҙең идеал! " Йәшлек «гәзите» йәмғиәт " киләсәгебеҙ булырмы? 2012 йыл 30 ноябрь архивланған. Архивная копия 30 января 2012 года на сайте Wayback Machine
(ҡыт.)«Джангар» ҡытай телендә 2022 йыл 9 февраль архивланған.
The Oirat Epic Cycle of Jangar (by Chao Gejin)
Mongolian Epic Identity: Formulaic Approach to Janggar Epic Singing 2016 йыл 2 апрель архивланған.

[_2ce494626f826eab-1] ttps://www.ihchina.cn/project_details/12231/

[_aa44ed6048e38923-2] ttps://www.ihchina.cn/project_details/12229/

[_371847ce50d570db-3] ttps://www.ihchina.cn/project_details/12230/

[_6e624658637bd6ef-4] ttps://www.ihchina.cn/project_details/12228/

[_bd75bf3d763a093f-5] ttps://www.ihchina.cn/project_details/23635/

[6] Bergmann B., Nomadische unter den Kalmüken/ Bd. II, Riga, 1804, стр. 205—211

[7] Вести Калмыкии. В Элисте прошла Джангариада (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 декабрь 2018. Архивировано 1 февраль 2021 года.

[:0-8] 8,0 ^8,1 冯骥才总主编. 中国非物质文化遗产百科全书史诗卷格萨（斯）尔、江格尔、玛纳斯. 北京：中国文联出版社.

[9] Jangar Palace Opens in Xinjiang’s Hoboksar {{{2}}}.

[10] 世界最大的江格尔文化艺术宫建成投用 (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 апрель 2022. Архивировано 2 апрель 2022 года.

[11] /Памятники Элисты

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]