Һынлы сәнғәт

Һынлы сәнғәт
	Һынлы сәнғәт
Продукция	картина[d]
	Һынлы сәнғәт Викимилектә

Живопись, һынлы һүрәт сәнғәте^[1] — һынлы сәнғәттең бер төрө, күргән образдарҙы төҫлө буяуҙар ярҙамында ҡағыҙҙа һүрәтләү; Ысынбарлыҡтағы төрлө күренеш һәм предметтарҙы буяуҙар менән һүрәтләй торған һынлы сәнғәт төрө һәм ошо сәнғәт төрөнөң әҫәре^[2]; төрлө төҫтәге майлы буяуҙар менән төшөрөлгән һүрәт^[3].

Һынлы сәнғәт 5 төргә бүленә: станоклы, ҙур күләмле, биҙәү, театр биҙәү, миниатюра^[4]. Станок менән төшөрөлгән һүрәтте төшөрөлгән урынынан икенсе урынға күсерергә мөмкин. Дөйөм алғанда, был картиналарҙы яҙғанда мольберт (станок) файҙаланыла. Мольберт ҡулланылған һүрәт сәнғәтендә күбеһенсә майлы буяуҙар һүрәтләнә, әммә башҡа төрлө буяуҙы ҡулланыуҙары мөмкин (темпера, акрил һәм башҡалар). Картиналар рамға тарттырылған йәки йәбештерелгән киндер туҡымала яҙыла. Элек уның урынына ағас таҡталар һәм йоҡа материалдар да киң ҡулланылған.

Ҙур күләмле живопись түшәмдә һәм стеналарҙа төшөрөлә. Элек һыулы буяуҙар менән дымлы, кибеп бөтмәгән штукатуркаға һүрәт төшөргәндәр (фреска). Италияла XVI быуатҡа тиклем кипкән «таҙа фрескала» деталдәр темпера ярҙамында төшөрөлгән.

Ҡағыҙҙағы төҫлө һүрәттәр (акварель, гуашь, пастель һәм башҡалар) формаль (мәҫәлән, урыны буйынса коллекцияла) графикаға һанала, әммә был һүрәттәр йыш ҡына живопись кеүек ҡабул ителә. Барлыҡ башҡа ысулдар менән эшләнгән төҫлө һүрәттәр графика тип атала, шул иҫәптән компьютер технологиялары ярҙамында төшөрөлгән һүрәттәр ҙә.

Киң билдәле живопись һүрәттәренә йоҡа материалдарҙа: киндер, ағас, полотно һәм башҡаларҙа эшләнгән һүрәттәр инә.

Шулай уҡ киндерҙә, картонда һәм башҡа шундай материалдарҙа майлы буяуҙар менән төшөрөлгән һүрәттәр ҙә живопистең бер төрө тип иҫәпләнә.

Һынлы сәнғәт

Академик һүҙлектәрҙә «живопись» (буяу менән һүрәт төшөрөү) «живописать» һүҙенә бәйләп аңлатыла — сағыу, тормошҡа оҡшаш итеп һүрәтләү. Урыҫ телендәге «живопись» һүҙе был сәнғәт төрөн майлы буяуҙар менән эшләү техникаһында станоклы һүрәт булараҡ формалашҡан саҡтағы реализм тенденцияһын күрһәтә. Был оҙайлы һәм күп яҡлы процесс Рәсәйҙә, көнбайыш Европа илдәрендәге кеүек үк, сәнғәт академияларының барлыҡҡа килеүе менән бәйле була.

Шуға ярашлы, живопись (һынлы сәнғәт) — кешенең ижади эшмәкәрлеге, «тормоштоң төрлө күренештәрен: тәбиғәтте, кеше, хайуандар донъяһын, кешеләрҙең йәмәғәт йә шәхси тормошонан ваҡиғаларҙы ҡабатлау һәләте…»"^[5].Һынлы сәнғәт, беренсенән, спектрҙың һәм валёрҙарҙың хроматик (төҫлө) тондарының йылы- һалҡын мөнәсәбәттәре ярҙамында төҫөн тапшырыуға һәм объекттарҙы яҡтыртыуға нигеҙләнгән^[6]. Икенсенән, ысынбарлыҡты матур ҡабул итеү тәбиғәткә алыҫ ҡарашҡа нигеҙләнгән, унда иң мөһиме — объектты киңлек һәм еңел һауа мөхитенә бәйле ҡабул итеү. Матур һүрәтте (живописный образ) полотно өҫтөнә, ағас таҡтаға, картонға йәки ҡағыҙға күсергәндә, һүрәттең өҫкө йөҙөн өс үлсәмле арауыҡҡа оҡшаталар. Был һынлы сәнғәт менән графика сәнғәтенең төп айырмаһы. Был «алыҫ визуаль образ» төшөнсәһе^[7].

Төрҙәре

Сәнғәттең традицион тарихында һынлы сәнғәттең бер нисә төп төрө айырыла: станоклы һынлы сәнғәт (йәғни картиналар), монументаль-декоратив биҙәү (фрескалар һ. б.), театр-декоратив сәнғәт, цифрлы һүрәттәр, миниатюра.^[8]. Станок һынлы сәнғәткә рәссамдың станокта (йәғни мольбертта) эшләнгән һәм күргәҙмәлә, музейҙа, йәғни мөхиткә ҡарамай, үҙаллы күрһәтеү өсөн тәғәйенләнгән әҫәрҙәре инә.

Шуға күрә станоклы һынлы сәнғәт әҫәрҙәре (шулай уҡ графика) өсөн рама кәрәк була. Монументаль- декоратив һынлы сәнғәт дөрөҫөрәге роспись (һүрәт менән биҙәү) тип атала, сөнки ул биҙәлгән әйберҙең айырылғыһыҙ өлөшө булараҡ уйланылған һәм ижад ителә. Мозаика сәнғәтен шул уҡ сәбәптәр, ижади ысул һәм техника үҙенсәлектәре арҡаһында монументаль- декоратив сәнғәт төрө тип иҫәпләнә.

Таш быуаттың тәүтормош һунарсыларының петроглифтары, геоглифтары, ҡаялағы һүрәттәре «монументаль һынлы сәнғәттең» иң боронғо миҫалдары булып тора, мәҫәлән, Ласко, Альтамира, Шовет, Шүлгәнташ мәмерйәләренең һүрәттәре. Әммә улар синкретик (тылсымлы, ритуал, эпистемологик, аралашсы) функцияға эйә. Бындай образдарҙың эстетик сифаттары һәм художество-образлы мәғәнәһе әлегә тиклем асыҡланмаған, шунлыҡтан морфологик яҡтан билдәләнмәгән. Монументаль һынлы сәнғәт, мозаика йәки сграфотто туранан-тура биналарҙың һәм башҡа ҡоролмаларҙың стеналарында һәм түшәмдәрендә башҡарыла. Элек дымлы гипста (фреска) минераль һыулы йәки елемле буяуҙар менән биҙәү өҫтөнлөк иткән. Италияла, XVI быуат башына тиклем, «саф фреска» деталдәрен темпера менән буяп сығыу ғәҙәте булған. «Таҙа фреска» техникаһы рәссамдың айырым оҫталығын талап итә, шуға күрә башҡа технологиялар ҙа, мәҫәлән, ҡоро штукатурка өҫтөнә майлы буяуҙар менән һүрәт төшөрөү — секко ҡулланыла. Монументаль һынлы сәнғәт өсөн был бик ҡулай булмаған техника.

Живопись менән графика араһындағы айырма

Үтә күренмәле акварель буяуҙар ярҙамында яһалған төҫлө (полихром) һүрәттәр һынлы сәнғәткә түгел, ә графикаға ҡарай, сөнки был осраҡтарҙа һүрәттәр (материал ғына түгел) ҡағыҙҙың аҡ фонында яһала. Сангина йәки пастель менән төҫлө һүрәттәр ҙә графика сәнғәтенә ҡарай, әммә башҡа сәбәптәр — һүрәт төшөрөү ысулы һәм техникаһы арҡаһында. Компьютер технологиялары, веб-дизайн продукттары, анимация һәм график дизайндың башҡа формалары, граффити, урам сәнғәте, ғәмәли графика һәм визуаль аралашыу ысулдары ярҙамында эшләнгән һүрәттәр автономиялы классификация һәм морфологияны күҙ алдында тота. Һүрәттең алдан уйланылған тәрәнлеге, һүрәтләнгән объекттарҙың тирә- яҡ мөхиттәге күләме, уларҙың төҫө, яҡтыртылыуы, әйберҙең материалы, әлбиттә, һынлы сәнғәттә лә, графикала ла төрлө булырға мөмкин, шуға күрә ижади практикала ике төр өсөн сиктәш формалар: график һынлы сәнғәт, һүрәттәр, төҫлө графика, грисаль, акварель һәм гуахе йәшәп килә. Әммә рәссамдың һәм графиктың натураны «күреү» ысулының төп айырмаһы һаҡлана, әммә ижади процес барышында үҙгәрештәр була^[9]. Донъяның һынлы сәнғәт күҙлегенән ҡарағанда иң матур юғары сағылышы тип француз импрессионистары сәнғәтен атарға була. Әммә һәнлы сәнғәт алдында торған мәсьәләләр төрлө, сәнғәт төрҙәре араһында төрлө мөнәсәбәттәр була, шуға күрә һынлы сәнғәттең мөмкинлектәре лә күп төрлө у^[10].

Техника һәм материалдар

Һынлы сәнғәт пигментты бәйләүсе матдәләр (төҫлө матдә), өҫкө йөҙҙәге пигментты беркетеүҙең технологик ысулдары менән айырыла.

Уны теләһә ниндәй нигеҙҙә башҡарырға мөмкин: таш, гипста, киндер туҡымала, ебәктә, ҡағыҙҙа, күндән (шул иҫәптән хайуандың йә кешенең тәнендә — татуировка), металл, асфальтта, бетонда, быялала, керамикала һ. б. башҡарыла ала.

Буяуҙарҙы тәбиғи һәм яһалма пигменттарҙан әҙерләргә мөмкин.

Һынлы сәнғәттең традицион алымдары: анкаустик, темпера (йомортҡа менән), стена (эзбиз), йәбештереү һәм башҡа төрҙәр.

XV быуаттан майлы буяу (майлы буяу) популярлыҡ яулай, ул быуаттар буйы иң популяры булып ҡала. Майлы буяу пигментты төҫлө пигмент менән бәйләү һөҙөмтәһендә алына. Буяу ҡатламы, ҡалынлығына ҡарап, ике көндән өс көндән бер нисә айға тиклем кибә.

Майлы буяу махсус грунт эшләүҙе талап итә. Ғәҙәттә ике өлөштән тора — аҫҡы ике йәбештереү ҡатламы (балыҡ елеме, желатин) майға туҡымаға йәки ағасҡа һеңергә бирмәй һәм артабан өс-биш өҫкө ҡатлам — йәбештереүҙе, йәғни буяуҙың грунт менән тоташыуын яҡшырта, уға ғәҙәттә елем, аҡбур, глицерин инә. Майлы буяу менән эшләү өсөн наураль һәм синтетик щеткалар, шулай уҡ башҡа ҡоралдар — мастихиндар, шпатулдар ҡулланыла. Майлы буяу кипкәндән һуң, картинаны япма лак менән ҡапларға мөмкин. Был буяу ҡатламын һаҡлау өсөн дә, уның өҫтөндәге сағылдырыусы ялтырауыҡ бер төрлөлө булһын өсөн дә эшләнә.

Башҡа төрҙәре: штукатурка өҫтөн һыу буяуҙары менән буяу — сеймал (фреска) һәм ҡоро (секко), балауыҙ биҙәү (энкавистика), йәбештереү эмаль, керамик буяуҙар менән буяу (бәйләүселәр — ҡушылмалы күҙлек, флюс, глазурь — керамикаға ут төртөү юлы менән нығытыла), силикат буяуҙар (бәйләүсе — ирегән быяла) һ.б. XX быуатта полимерҙар бәйләүсе синтетик буяуҙар (акрил, виник һ. б.), эшләү еңеллеге, киптереү тиҙлеге һ. б. арҡаһында бик популяр булып китә.

Жанрҙары

Дини һынлы сәнғәт

Портрет — ысынбарлыҡта булған кешенең йәки бер төркөм кешеләрҙең образы. «Портретта бетондың тышҡы ҡиәфәте (һәм уның аша эске донъя) ысынбарлыҡта, элек булған йәки хәҙерге заманда булған һүрәтләнгән».^[11].

Тарихи һынлы сәнғәт жанры — ренессанста барлыҡҡа килгән һәм реаль ваҡиғалар сюжеттары буйынса ғына түгел, шулай уҡ мифологик, Библия һәм Инжил картиналарын да үҙ эсенә алған һынлы сәнғәт жанры. Билдәле бер кешеләр йәки үткән замандың барлыҡ кешелек ваҡиғалары өсөн мөһим һүрәтләнгән.

Хәрби һынлы сәнғәт — һуғыш һәм хәрби тормош темаларына арналған һынлы сәнғәт жанры. Хәрби жанрҙа төп урынды ҡоро ер күренештәре, диңгеҙ алыштары һәм хәрби походтар биләй. Рәссам алыштың айырыуса мөһим йәки характерлы мәлен төшөрөргә, һуғыш батырлыҡтарын күрһәтергә, йыш ҡына хәрби ваҡиғаларҙың тарихи мәғәнәһен асырға тырыша.

Пейзаж Ҡалын яҙылыш— һынлы сәнғәт жанры, унда һүрәттең төп предметы булып тора, йәки ниндәйҙер кимәлдә кеше тәбиғәте тарафынан үҙгәртелгән. Боронғо замандан уҡ йәшәй, әммә урта быуаттарҙа әһәмиәтен юғалта һәм Яңырыу дәүерендә яңынан барлыҡҡа килә, яйлап иң мөһим һынлы сәнғәт жанрҙарының береһенә әйләнә. Айырым төрө: марина (диңгеҙ күренештәре).

Натюрморт — һынлы сәнғәттә йәнһеҙ әйберҙәр образы. XV—XVI быуаттарҙа барлыҡҡа килгән, әммә үҙ аллы жанр булараҡ тик XVII быуатта ғына голланд һәм фламанд рәссамдары ижадында формалашҡан. Шул ваҡыттан алып һынлы сәнғәттә, шул иҫәптән рус рәссамдары ижадында ла, мөһим жанр булып тора.

Жанрлы һынлы сәнғәт һынлы сәнғәттә көнкүреш жанрының бер өлөшө булып тора. Антик дәүерҙәге көнкүреш күренештәре һынлы сәнғәт предметы булып тора, әммә жанрлы һынлы сәнғәт, яңы дәүерҙәге социаль үҙгәрештәр дәүерендә айырыуса көслө үҫеш алып, урта быуаттарҙа ғына үҫешә. Айырым төрө: архитектура һынлы сәнғәте.

Анималистик жанр — һынлы сәнғәт, уның төп предметы — хайуандар образы.

Абстракт һынлы сәнғәт — абстракт донъя образы уның төп предметы булған һынлы сәнғәт.

Һынлы сәнғәт тарихынан

Мәмерйә һынлы сәнғәте; Петроглифтар

Боронғо Мысыр сәнғәте

Крит-микен мәҙәниәте

Боронғо Грецияның ваза һүрәттәре

Боронғо Рим стена һүрәттәре

Иконография

Итальян Ренессанс һынлы сәнғәте

Барокко һынлы сәнғәте

Классицизм һынлы сәнғәте

Импрессионизм

Модернизм

Көнсығыш һынлы сәнғәте

Ҡытай һынлы сәнғәте

Япон һынлы сәнғәте

Тибет һынлы сәнғәте

Ву-син һынлы сәнғәте

Фарсы һынлы сәнғәте

Раджпут һынлы сәнғәте

Моголдар һынлы сәнғәте

Америка һынлы сәнғәте

Индеецтар сәнғәте

Иҫкәрмәләр

↑ Русско-башкирский словарь (З. Г. Ураксин, Ю. З. Ураксин, 2004)
↑ Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)
↑ Русско-башкирский словарь по изобразительному искусству (Р. Р. Фатихов)
↑ Владимирская А., Владимирский П. Искусство для простых смертных. М.: Вильямс, 2006.
↑ Аполлон. Изобразительное и декоративное искусство. Архитектура. Терминологический словарь. — М.: НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ—Эллис Лак, 1997. — С. 185—186
↑ Власов В. Г.. Тепло-холодные отношения тонов // Власов В. Г. Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. IX, 2008. — С. 484
↑ Гильдебранд А. Проблема формы в изобразительном искусстве и собрание — М.: Изд-во МПИ, 1991.— С.22—23
↑ Владимирская А., Владимирский П. Искусство для простых смертных. — М.: Вильямс, 2006.
↑ Власов В. Г. Теория «двух установок зрения» и методика преподавания искусства. // Пространство культуры. — М. : «Дом Бурганова» — 2009. — № 3. — С. 65— 76
↑ Власов В. Г.. Живописное начало в искусстве, живописность, живопись // Власов В. Г. Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. III, 2005. — С. 638—642
↑ Басин Е. Я. Портрет в изобразительном искусстве // Энциклопедия «Кругосвет».

[1] Русско-башкирский словарь (З. Г. Ураксин, Ю. З. Ураксин, 2004)

[2] Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)

[3] Русско-башкирский словарь по изобразительному искусству (Р. Р. Фатихов)

[4] Владимирская А., Владимирский П. Искусство для простых смертных. М.: Вильямс, 2006.

[5] Аполлон. Изобразительное и декоративное искусство. Архитектура. Терминологический словарь. — М.: НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ—Эллис Лак, 1997. — С. 185—186

[6] Власов В. Г.. Тепло-холодные отношения тонов // Власов В. Г. Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. IX, 2008. — С. 484

[7] Гильдебранд А. Проблема формы в изобразительном искусстве и собрание — М.: Изд-во МПИ, 1991.— С.22—23

[8] Владимирская А., Владимирский П. Искусство для простых смертных. — М.: Вильямс, 2006.

[9] Власов В. Г. Теория «двух установок зрения» и методика преподавания искусства. // Пространство культуры. — М. : «Дом Бурганова» — 2009. — № 3. — С. 65— 76

[10] Власов В. Г.. Живописное начало в искусстве, живописность, живопись // Власов В. Г. Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. III, 2005. — С. 638—642

[refname4-11] Басин Е. Я. Портрет в изобразительном искусстве // Энциклопедия «Кругосвет».

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]