И теле имләһе

И имләһе (йәки носу имләһе) — Ҡытайҙың ике провинцияһында таралған бер нисә ҡәрҙәш телдә яҙыу өсөн ҡулланылған тамғалар системаһы. Ул телдәр Ҡытай Халыҡ Республикаһында "и халҡы һөйләшә торған и теленең шиүәләре" тип танылһа, башҡа илдәрҙә танылыу алған тел классификацияһына ярашлы ул "шиүәләр" ундан ашыу үҙ аллы ҡәрҙәш телде тәшкил итә, и халҡының бер уртаҡ теле һис юҡ. Ошо шиүәләр араһында иң киң таралғандары  — носу (төньяҡта), насу (шәреҡтә), нису (көньяҡта), сани (көньяҡ-көнсығышта).

И телдәрендә яҙыу өсөн түбәндәге системалар ҡулланылғаны бар:

• Ғәҙәти (традицион) и имләһенең бер нисә варианты урта быуаттан алып XX быуаттың аҙағына тиклем киң ҡулланылған, әлеге мәлдә лә ҡулланылыштан сыҡманы.
• Төрлө системаларға нигеҙләнгән миссионер әлифбалары. Киң таралыу алмаған, егерменсе быуаттың башында ҡулланылған
• Латин әлифбаһының бер нисә варианты 1951—1960 йылдарҙа рәсми рәүештә ҡулланылған.
• И имләһенең бер нисә реформаланған варианты 1980 йылдарҙан бирле ҡулланыла. Әлеге мәлдә Ҡытайҙа рәсми статусҡа эйә була.

Ғәҙәти (традицион) и имләһе

Традицион и яҙмаһы менән яҙылған текст

Иҙар ҡулланған ғәҙәти имләһе ҡасан барлыҡҡа килгәнен теүәл билдәләп булмай. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр уны Хань династияһы дәүерендә (б.э.т. 206 й. — б.э. 220 й.) барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләһә, икенселәре уның Тан (618—907), йәки Мин (1368—1644) дәүерендә пәйҙә булғанын иҫбатлай. И яҙмаһының иң иҫке һаҡланған ҡомартҡыһы 1485 йылда яҙылған, унан тыш XVI быуаттан килгән күп текст та һаҡланған.

Иҙарҙың традицион имләһе пиктографик системанан логосиллабик имләһенә әүерелгән, тип иҫәпләнә. Уның барлыҡҡа килеүенә Ҡытай иероглификаһының тәьҫире бар булһа ла, и имләһе ҡытай яҙмаһы нигеҙендә барлыҡҡа килгән тип әйтеп булмай — тәьҫире яҙыу принцибы һәм ҡайһы бер графемалар менән сикләнгән. И имләһе хәҙерге Сычуань, Юньнань, Гуйчжоу провинцияларында киң таралыу алғанына ҡарамаҫтан, уның күп төрлө локаль (урындағы) варианты барлыҡҡа килгән. Быны иҙарҙың төрлө төркөмдәре бер-береһенән алыҫлығы һәм рельеф сәбәбенән айырылғанлығы менән аңлатырға була. Миҫал өсөн, Сычуандә ҡулланылған тамғалар һаны 10 меңгә еткән, ә ул ерҙә ҡулланылған носу телендәге ижектәр (силлабемалар) һаны күпкә әҙерәк. И төркөмөнә ҡараған нисуҙарҙың яҙмаһында "юҡ" һүҙе өсөн 103 төрлө тамға ҡулланылғаны билдәле.

XX быуатҡаса иң киң таралыу алған и имләһе варианттарына носу имләһе (Сычуань һәм Юньнандә), насу имләһе (Юньнань һәм Гуйчжоуҙа), Юньнандәге нису (уны аже төркөмө иҙары ла ҡулланылған), һәм сани варианттары. XX быуат реформаларынан һуң ғәҙәти и имләһе ғәмәлдән тулыһынса сыҡҡан тиерлек. Быға ҡарамаҫтан, ул имлә дини практикала киң ҡулланыла, төньяҡ Ҡытайҙың тарихсылары, этнографтары, тел белгестәре араһында ла ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра 1990 йылдарҙа ғәҙәти и имләһен мәктәптәргә кире ҡайтарыу тәҡдимдәре киң таралыу алмаған.

Миссионер алфавиттары

И телендә Поллард яҙмаһында яҙылған Инжил өҙөгө

XIX — XX быуаттарҙа христиан миссионерҙары иҙарҙың йәнле һөйләү телдәре өсөн 5 төрлө имлә (графика) системаһын булдырған. Шуларҙың тәүгеһе 1898 йылда барлыҡҡа килгән, авторы -- Франциянан Альфред Льетар (Alfred Lietard). Был имлә и халҡы араһында киң таралыу алмаған. 1917 йылда Көнсығыш Юньнань иҙары теле өсөн Поллард яҙмаһы ҡулланыла башлаған. Был әлифба 1920-40 йылдарҙа Инжил һәм башҡа сиркәү текстары сыҡҡан. Быларҙан тыш тағы ла 3 миссионер яҙмаһы ҡулланылғаны билдәле, улар Ҡытай һәм кана имләһенә нигеҙләнгән.  

Әҙәбиәт

• Minglang Zhou. Multilingualism in China: the politics of writing reforms for minority languages 1949-2002. — Berlin: Mouton de Gruyter, 2003. — ISBN 3-11-017896-6.
• 道布、谭克让. 中国少数民族文字. — 北京: 中国藏学出版社, 1992. — P. 96-103. — 253 p. — ISBN 7-80057-082-7.

Һылтанмалар

• Подробное описание стандартного письма носу и традиционного письма сани  (билдәһеҙ). Babelstone. Дата обращения: 23 апрель 2016.