Маасайҙар

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Маасайҙар
Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: 900 мең
Кения Кения - 350—453 мең кеше
Танзания Танзания - 447—550 мең кеше

Тел

масаи

Дин

традицион инаныуҙары, христианство

Туғандаш халыҡтар

самбуру

Маасай флагы
Маасай кешеһе

Масаи (Маасайҙар) — Кенияның көньяғындағы һәм Танзанияның төньяғындағы саваннала йәшәгән ярым күсмә африкан нилотик ерле халыҡтары. Маасайҙар — Көнсығыш Африканың иң билдәле ҡәбиләләренең береһе. Хәҙерге цивилизация үҫешенә ҡарамаҫтан, улар, йылдан-йыл ҡатмарлашһа ла, традицион йәшәү рәүешен тулыһынса тиерлек һаҡлап ҡалған. Маасай телендә һөйләшәләр.

Тасуирламаһы, тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Маасайҙар һаны яҡынса 900 000 кешенән миллионға тиклем, уларҙың 350 000-453 000 кешеһе Кенияла йәшәй. Дөрөҫөн әйткәндә, был статистиканың теүәллеге шикле, сөнки районда халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәһеҙ, сөнки халыҡтың паспорттары юҡ. Билдәле булыуынса, цесе себене осошо аша йоҡо ауырыуы эпидемияһынан һуң был кешеләр һаны һиҙелерлек кәмегән.

Маасай тел төркөмдәренең нилотик ғаиләһенә ҡарай һәм, моғайын, 1500 йылдан һуң Судандағы Нил үҙәненән Кенияның үҙәк һәм көньяҡ-көнбайышына күсеп, үҙҙәренең йорт малын алып килгәндер. Башҡа африка ҡәбиләләре цивилизациялар ҡороп, батшалыҡтар ойошторһа ла, маасайҙар бер ҡасан да үҙҙәренең ярым күсмә йәшәү рәүешенән ситләшмәгән. Һуңғы йылдарҙа урбанизация, шулай уҡ Масай-Мара һәм Серенгети милли ҡурсаулыҡтарын булдырыу арҡаһында күскенселәр өсөн ҡулай булған биләмәләр һиҙелерлек кәмей.

Маасайҙар XIX быуатта иң ҙур территорияны үҙ контроле аҫтына тотҡан. Бөтә Бөйөк Рифт үҙәне өҫтөндә тиерлек һуҙылған һәм төньяҡта Марсабит тауынан алып көньяҡта Додомаға тиклемге ерҙәрҙе үҙ эсенә алған[1]. XIX быуатта уҡ маасайҙар саванналарҙы тулыһынса контролдә тотҡан һәм европалылар менән компромисҡа барырға ризалашмаған. Әммә цесе себене таратҡан йоҡо ауырыуы эпидемияһының башланыуы маасайҙарҙың һиҙелерлек көсһөҙләнеүенә килтерә.

Маасай яугирҙары. Фрэнк һәм Фрэнсис Карпентер коллекцияһынан XX быуат башы фотоһы. Конгресс китапханаһы.

Маасайҙар аяуһыҙ яугир булараҡ танылыуға ҡарамаҫтан, мал үҙ мәҙәниәтенең үҙәгендә тора. Уларҙың изге инаныуҙарының береһендә әйтелгәнсә, ямғыр аллаһы Нгай бөтә малдарҙы маасай халҡына биргән, шунлыҡтан малға эйә булғандарҙың барыһына ла ниндәйҙер кимәлдә уларҙы маасайҙарҙан урларға тура килгән. Был бер нисә тапҡыр башҡа ҡәбиләләр менән етди конфликттарға килтерә, маасайҙар «үҙ мөлкәтен» кире ҡайтарырға тырыша. Маасай өйҙәре киптерелгән тиреҫтән төҙөлгән, ә һыйыр ҡаны эсеү уларҙың ҡайһы бер изге йолаларының бер өлөшө булып тора.

Кенияла туризм башланғас, маасайҙар саванналар өҫтөнән үҙ контроленән файҙалана алмай. Хакимлыҡ итеүсе ҡәбиләләр маасайҙарҙы бөтә хайуандарҙың традицион «милекселеге» тип таный һәм уларға ҡурсаулыҡтарҙы һаҡлау функцияһын да бирә, шул уҡ ваҡытта туризм сафари сәнәғәтен башҡа ҡәбиләләрҙән сикләнгән идарасылар төркөмө үҙ ҡулдарына ала. Һөҙөмтәлә маасайҙарҙың именлеген туризм әллә ни яҡшырта алмай. Ә хәҙер маасайҙар осраҡлы рәүештә туристарҙы «һөжүм итеүен» дауам итә, саҙаҡа һорай, ә сафаристарҙан юғары килемде бүлеүҙә ҡатнашмай. Маасайҙар үҙҙәрен түләүһеҙ бушлай фотоға төшөрөргә рөхсәт итмәй һәм «пират» фотоһүрәттәрен яңынан баҫтырыуға көнләшә.

Йолалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә донъя буйынса иҫәпһеҙ-һанһыҙ ялтырауыҡлы журналдарҙа, фильмдарҙа һәм фотоһүрәттәрҙә таралған стереотиплы образдың даими үрсеүе арҡаһында маасайҙар һәр кемгә еңел танылыу ала. Репортаждарҙа африка традиционализмының маасай иконалары һәм хәҙерге заман мәҙәниәте ҡиммәттәренә ҡаршы тороу символдары булып улар тора. Сағыу ҡыҙыл япма һәм мунсаҡлы биҙәүестәр кейгән ҡыйыу Маасай яугиры күҙ алдында беҙҙең көндәргә ҡарата изге ҡырағай образы барлыҡҡа килә, ул туристар өсөн шул тиклем баһалап бөткөһөҙ мауыҡтырғыс[2].

Маасайҙарҙың йәшәү рәүеше көйләнгән. Маасайҙарҙа бала саҡтан уҡ урын алған «йәш төркөмдәре» мөһим роль уйнай. Кесе малайҙар йөрөй башлағас, һарыҡ-быҙау көтә. Африканың маасай ҡәбиләһендә инициатива йолаһы малайҙы ҡатын-ҡыҙ булып кейенеп ҡатын-ҡыҙға әйләндереү йолаһын күҙ уңында тота[3]. Помимо игры, специальные ритуалы избиения детей используются для повышения их храбрости и выносливости. Ҡыҙҙар бәләкәй сағынан уҡ әсәләр менән өй эштәре, һауыу, аш-һыу әҙерләү менән шөғөлләнә[4]. Яҡынса һәр 15 йыл һайын яугирҙарҙың яңы быуыны (иль-муррандар) ҡуҙғатыла — улар 12 йәштән 25 йәшкә тиклемге, өлгөрөп еткән һәм алдағы йәш төркөмөнә инмәгән егеттәр. Яугир булыу өсөн анестезияһыҙ үткәрелгән сөннәткә ултыртыу («эморат») процедураһы үтергә тейеш. Сөннәткә ултыртыу йолаһы өсөн өлкәндәр үткер бысаҡтар ҡулланалар һәм бәйләү өсөн эре мөгөҙлө мал тиреһен әҙерләйҙәр[5]. Малайға операцияны тыныс үтергә кәрәк, һыҙланыуҙан ҡысҡырыу оят һәм ярайһы уҡ нескә процедура хаталарына килтереүе ихтимал. Яраларҙың төҙәлеүе 3-4 ай дауам итә, ул саҡта һейҙек бүлеп сығарыу ауыртыуҙар тыуҙыра. Был ваҡытта малайҙар 4-8 ай ҡара кейем кейә[6].

Кесе яугир (моран) ритуаль жилеттарҙа

Был юлы әсәләр менән йыһазландырылған махсус урында (маньятта) йәшәргә тейеш. Тораҡ пункты ситтән кәртәләр менән һаҡланмаған, сөнки яугирҙәр үҙҙәре йәмғиәтте яҡлаусы булырға әҙерләнергә тейеш. Крааль да төҙөлмәй, сөнки был йәш төркөмөнөң әлегә мал-тыуары юҡ.

Артабан егеттәрҙе өлкән яугир статусына күсерәсәк киләһе йолаларҙы үтәү бурысы тора. Иң мөһим тантана — эуното (бәлиғ булыу, йәше етеү)[4].

Ил-морандарҙың яңы быуыны инициатива алғас, ҡарт яугирҙар төркөмө «кесе старшина» статусына күсә һәм уларға ҡәбилә яҙмышы тураһында сәйәси ҡарарҙар ҡабул итергә ҡушалар. Элекке «кесе» старшиналар «өлкән старшиналар» төркөмөнә тапшырыла[1][6].

Яугирҙар хәҙер шәхси бүлкәттәргә бүленмәгән һәм эре мөгөҙлө мал менән шөғөлләнәләр, маасай ерҙәре буйлап ирекле хәрәкәт итәләр. Улар инде сауҙаға ҡушыла һәм йорт мөлкәтен йыя, ә бәләкәй саҡтарында мөлкәткә эйә булмай һәм үҙҙәренә кәрәкле бөтә нәмәне урлай ала ине[4][7].

Маасай бейеүҙәре. Адуму

Йола буйынса, сөннәткә ултыртыр алдынан йәш маасай арыҫланды үлтерергә бурыслы. Хәҙер Көнсығыш Африкала был тыйыла, әгәр арыҫландар йорт хужалығына ҡамасаулаһа һәм малға һөжүм итһә - һунарға сығалар, хатта хәҙер ҙә арыҫланды үлтереү хөрмәтле тип һанала һәм егеттең социаль статусын арттыра.[8]

Ҡыҙҙар шулай уҡ сөннәткә ултыртыу йолаһын үтә («эмората»), был йолалар серияһының башы булып тора («эмуратаре»), шунан һуң улар никахҡа әҙер тип һанала[9]. Маасайҙар фекеренсә, был процедура мотлаҡ, ә ирҙәр был процедураны үтмәгән ҡатын-ҡыҙҙарҙан баш тартырға йәки бындай кәләште бик түбән хаҡҡа алырға хоҡуҡлы. Сөннәткә ултыртылыу үтмәгәндәр етерлек өлкән тип һаналмай. Малайҙарҙы сөннәткә ултыртыу, ҡағиҙә булараҡ, кире йоғонто яһамаһа ла, ҡатын-ҡыҙҙарҙы сөннәткә ултыртыу хроник һәм йоғошло ауырыуҙар хәүефе юғары, ә ҡатын-ҡыҙҙарҙы сөннәткә ултыртыу әлеге ваҡытта Кения һәм Танзания закондары менән тыйыла[10][11]. Сөннәткә ултыртылғандан һуң ҡыҙҙар ҡара кейем кейә, йөҙҙәрен махсус тамғалар менән буяй, тантана аҙағында йөҙҙәрен ҡаплай[4].

Никахта торған ҡатын-ҡыҙҙар йөклөлөк осоронда ауыр эштән — һауыуҙан һәм яғыулыҡ эҙләүҙән азат ителә. Шулай уҡ енси мөнәсәбәттәр тыйыла[4].

Танзанияла маасайҙар мәктәбе

Йола буйынса, маасайҙар яугирҙәрҙең күпләп үлеүе арҡаһында барлыҡҡа килгән полигамия яҡлы. Полиандрия шулай уҡ осрай. Маасайҙар ҡыҙҙарын уларҙан күпкә олораҡ ирҙәргә биреүҙе өҫтөн күрә. Ҡағиҙә булараҡ, улар хатта таныш та түгел. Оҙон юлға сығыр алдынан атай кеше ҡыҙына башын һәм күкрәген һөт менән дымландырып фатихалай һәм шул уҡ ваҡытта: «Мекинчо енкай енкерра кумок» — «Алла һиңә бик күп бала бирһен», — тип әйтә. Туғандары һәм дуҫтары кәләште иҫкәртә: артҡа ҡарама, юғиһә ташҡа әйләнерһең. Маасайҙар араһында шундай риүәйәт бар. Юлда кәләште «паж» — кейәүҙең дуҫы оҙатып бара. Ул ҡатынға иң ауыр урындарҙа юл һала, шишмәләр аша уны ҡулында алып сыға. Йорттан алыҫ түгел кәләште боҫҡон көтә. Ҡатын-ҡыҙҙар — кейәүҙең туғандары — бәхетһеҙлекте булдырмаҫ өсөн уны мыҫҡыллап һүҙҙәр әйтә. Уның башына һыйыр тиҙәген һибәләр. Әгәр кәләш бөтә был һөжүмдәрҙе лайыҡлы ҡаршы алһа, тимәк, ул ғаилә тормошоноң ауырлыҡтарын намыҫ менән еңеп сығыр[12]. Ҡатын-ҡыҙ иренә генә түгел, тотош йәш төркөмөнә кейәүгә сыға. Ирҙәр ҙә, ҡунаҡсыллыҡ йолаһы буйынса, ҡатындарын йәш төркөмө ҡунаҡтарына төнгөлөккә ҡалдыралар, әммә интим мөнәсәбәттәргә инергәме-юҡмы икәнлеген ҡатын үҙе хәл итә. Балалар бер үк ваҡытта ирҙеке һәм уның вариҫтары тип һанала. Шулай уҡ төрлө сәбәптәр буйынса айырылышыуҙар була (китала), ҡайһы берҙә никах төҙөгәндә әйтелгән кәләш өсөн хаҡты кире ҡайтарыу осраҡтары ла була[4][13].

Билдәле маасайҙар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Дэвид Рудиша — 2012 йылғы Олимпия чемпионы, 800 метрға йүгереүҙә донъя рекордсыһы.
  • Боладжи Бадеджо — актер, «Ситьеркәсле» ( «Alien (film)») фильмында төшә, сит планета кешеһе ролендә.

Иҫкәрмә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ 1,0 1,1 Phillip Briggs. Northern Tanzania — The Bradt Safari Guide. — British Library, 2006. — ISBN 1 84162 146 3.
  2. ↑ Salazar N. B. Towards an anthropology of cultural mobilities // Journal of Migration and Culture. 2010. Vol.1. p. 61.
  3. ↑ Ворошилин С. И. Расстройства половой идентификации и суицидальное поведение // Суицидология. — 2011. — № 2. — С. 5.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Mohamed Amin, Duncan Willetts, John Eames. The Last of the Maasai. — Camerapix Publishers International, 1987. — ISBN 1 874041 32 6.
  5. ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  6. ↑ 6,0 6,1 Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  7. ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  8. ↑ Maasai Association. Maasai Association. Дата обращения: 28 февраль 2012. [no Архивировано] 30 май 2012 года.
  9. ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  10. ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  11. ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  12. ↑ Свадебные ритуалы Африки уходят во тьму веков // Известия. — 1999. — № 218.
  13. ↑ Spencer, P. (1988) The Maasai of Matapato: a study of rituals of rebellion Manchester University Press, Manchester. Spencer, P. (2003) Time, Space, and the Unknown: Maasai configurations of power and providence. Routledge, London.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Ворошилин С. И. Расстройства половой идентификации и суицидальное поведение. // Суицидология. 2011. № 2. Сс. 4-23.
  • Salazar N. B. Towards an anthropology of cultural mobilities // Journal of Migration and Culture. 2010. Vol.1. Рр. 1-37
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Маасайҙар&oldid=1142307» битенән алынған