Монголдарҙа бүре тотемы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте

Бүре тотемы — монгол халыҡтары араһында киң таралған дини-социаль система, уның нигеҙен бүре культы нигеҙен тәшкил итә.

Тотем сығанаҡтары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бүре — Чонос ырыуы тотемы

Монгол мифологияһына ярашлы, бүреләр — күктәге хайуандар һәм улар ир-атҡа хийморь алып килә. Хийморь — үҙенә күрә уңыш төрө һәм кешенең йәшәү көсөн — уңыш килтереүсе йондоҙҙо аңлата. Бүреләр тураһында монголдар «ижил нэртэйд нь харагж, илүү тэнгэртэйд нь алагдана» тип әйтә (яҡынса тәржемәһе «кемдең уңышы буренеке менән бер иш, шул бүрене күрә, ә кемдең уңышы бүренекенән өҫтөнөрәк, шул уңыш таба»)[1].

Цзян Жундың өлөшләтә автобиографик булған «Чонон сулд» («Бүре тотемы») романында күсмә монголдар һөйләүенсә, бүреләрҙе күҙәтеп, монголдарға ҙур империя ойошторорға ярҙам иткән һуғыш тактикаһын, шулай уҡ тигеҙлектәрҙә экосистема балансының мөһимлеген аңлауҙы тапҡандар.

Бүре тотемының башы һунну, дунху һәм сяньби протомонголдары ваҡытына барып тоташа. Билдәле булыуынса, һунну ырыуының тотемы бүре булған[2][3]. Бүре тотемы ашин һәм боронғо төркиҙәр (дулга) ырыуында ла булған. Шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер сығанаҡтарҙа уларҙың тәүге монгол теле булыуы хаҡында әйтелә. Н.Я.Бисуринға ярашлы, ҡытай хроникаларында «тукюе» тип танылған халыҡ монгол халҡы булған һәм дулга халыҡ исеме менән билдәле булған[4].

Ашин нәҫеленең исеме монгол теленән «изге бүре» тип тәржемә ителә. «А» - ҡытай телендә ихтирам билдәһе префиксы. Ашиндың монгол теллелеге Л. Н.Гумилев, Н.Я.Бисурин, М.И.Артамонов хуплай. Л.Н. Гумилёв буйынса, ашинды берләштереү «тарих аренаһына сыҡҡас, уның бөтә вәкилдәренә лә ул замандағы ҡәбилә-ара тел - нәҫел-ара, йәғни боронғо монгол теле аңлайышлы булған»[5]. «Хазари асышы» китабында Тан империяһының иң күренекле кавалерия генералдарының береһе, император Ли Шиминяның элекке шәхси дуҫы Ашин Шоно (Бүре) телгә алына[6].

Монголдарҙа чонос этнонимы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Монголия халыҡтары араһында чонос этнонимы (шоно) таралған. Чонос, шулай уҡ чинос, шонос, шинос һәм шонод (күплектә), берлектә — монг. чоно монгол теленең төрлө диалекттарынан «бүреләр " тип тәржемә ителә. Чонос ырыу атамаһының барлыҡҡа килеүе боронғо монголдарҙа бүре тотемының булыуына туранан-тура бәйле[7].

Монголдар мөхитендә «бүре» мәғәнәһендәге этнонимдар киң таралған. Монгол чино этнонимының тәүге телгә алыныуының береһе сяньбиҙар Чинуһы менән бәйле, ул Сяньби аймаҡтарының береһен тәшкил итә[8]. Ҡайһы бер ғалимдар фекеренсә, чонос ырыуынан ҡыяттар һәм борджигиндар айырылған[9].

Аюудайн Очирға ярашлы, борджигин ырыуы атамаһы шулай уҡ бүре тотемына бәйле барлыҡҡа килгән. Монгол һүҙе бор (boru) «аҡһыл һоро, һоро, һоро төҫмөрлө, күкһел һоро» тип тәржемә ителә[7]. Монгол һүҙе бөртэ менән шулай уҡ бүре балаһын атайҙар[10]. Хәҙерге көнгә тиклем монголдарҙа бүрд йәки бурд (йәғни чоно, бүре) ырыуы һаҡланған[7]. Бүрәт телендә, буртэ һүҙе «хухэ буртэ шоно — һоро бүре» берләшмәләрендә бар[11], "буртэ-гэрхэн-һороҡай»[12] тимәк был һүҙҙең мәғәнәһе ~ һоро.

Бортэ-Чино-монголдарҙың легендар ата-бабаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Боронғо этноним монгол халыҡтарының легендар ата-бабаһының Бортэ-Чино исемендә сағылыш тапҡан. Монгол теленән Бортэ-Чино исеме һүҙмә-һүҙ «күк бүре» тип тәржемә ителә. Тарихи ҡомартҡыларҙа түбәндәге юлдар бар: Сыңғыҙхан Хангай тауҙарында һунар иткәндә былай тип ҡуша: "Ҡамауға Борте Чино һәм Гоа Марал эләгә. Уларға барма»[13]. Чино һәм Гоа Марал монголдарҙың алыҫ ата-бабалары, шулай уҡ онгондар була (ата-бабалар рухы менән). Ғалимдар был ваҡиғаны тикшереп, бүре һәм марал боронғо монголдарҙың тотемдары булған, шуға күрә уларға һунар итеү тыйылған, тигән һығымтаға килә[10].

Бурәтай-Мәргән бүрәт ырыуҙарының ата-бабаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һуңынан бури — чину этнонимдарының ҡайһы бер өлөштәре — чину ҡушылырға һәм Байкал буйында булырға мөмкин, артабан риүәйәттәрҙә буртэ-чино ~ буритай-чино тип атала. Буртэ-Чино бүрәт риүәйәттәрендә Бүрәтай була. Б.Е. Нанзатов буйынса, Бүрәтай һәм Буртэ-бер үк һүҙҙең фонетик варианттары. Риүәйәттәргә ярашлы, Бүрәтай — Барға-Баторҙың улы, Оледой менән Хоридойҙың ағаһы, Ихирид менән Булагаданың атаһы. Ихирид (Әхирид) һәм Булагад эхиреттар һәм булагаттарҙың, Хоридой хори бүрәттәрҙең, Олёдой сэгэнут-олёттарҙың ырыу башлыҡтары булып китә. Барға-Батор исемендә боронғо баргуттарҙың этнонимдары сағылдырыла.

Б. Р. Зориктуев Байкал яны төбәгенең монгол теле факторы булып был ерҙәргә боронғо монголдарҙың Бүрте-Чино ҡәбиләһе килеүе тора, тип иҫәпләй[14]. В. Ушницкийға ярашлы, Добун-Мәргән һәм Алан-Гоа ирле-ҡатынлы союзына бүртэ-чинослыларҙың хори һәм баргуттар менән берләшеүенең этник процесы һөҙөмтәһе кодланған[15]. Бүрәттәр араһында шоно этнонимы Д.Д.Нимаев уйлауынса сяньби чинына ҡағыла[16] , уларҙың хәҙерге күп һанлы монгол чиностары менән бәйләнеше тураһында Г. Сухбааттар күрһәтә[17]. Б. Е. Нанзатовҡа ярашлы, шоно этнонимының таралыуы сяньби традицияларына ҡарай һәм сяньби тамырҙарына эйә[8].

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Волки помогли монголам построить империю  (рус.). 29 ноябрь 2018 тикшерелгән.
  2. ↑ Сүхбаатар Г. Хүннү нарын аж ахуй, нийгмийн байгуулал, соёл, угсаа гарвал (МЭӨ IV--МЭ II зуун). Улаанбаатар, 2000. 298 х.
  3. ↑ Сүхбаатар Г. Сяньби. — Улаанбаатар, 1971. — 217 с. — С. 50-51.
  4. ↑ Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. — Москва-Ленинград: Академия наук СССР, 1950. — С. 220.
  5. ↑ Гумилев Л. Н. Древние тюрки. II. Предки. gumilevica.kulichki.net. Дата обращения: 20 ноябрь 2018. Архивировано 20 март 2012 года.
  6. ↑ Гумилёв Л. Н. Открытие Хазарии. VII. Могилы и 2018 йыл 25 июль архивланған. размышления 2018 йыл 25 июль архивланған..
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Очир А. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов / д.и.н. Э. П. Бакаева, д.и.н. К. В. Орлова. — Элиста: КИГИ РАН, 2016. — 286 с. — ISBN 978-5-903833-93-1.
  8. ↑ 8,0 8,1 Нанзатов Б. З. Этногенез западных бурят (VI—XIX вв.) 2021 йыл 22 ғинуар архивланған.. — Иркутск, 2005. — 160 с. — ISBN 5-93219-054-6.
  9. ↑ Гонгор Д. Халх товчоон-1. Улаанбаатар, 1970. 340 х.
  10. ↑ 10,0 10,1 Лубсан Данзан. Алтан Тобчи. Золотое сказание. Перевод Н. П. Шастиной / Румянцев Г. Н. — Москва: Наука, 1973. — 439 с.
  11. ↑ Бурятско-русский словарь. Сост. К. М. Черемисов. — М., 1973. — 804 с. — С. 124
  12. ↑ Русско-Бурят-монгольский словарь. Под ред. Ц. Б. Цыдендамбаева. — М., 1954. — С. 583.
  13. ↑ Altan tobči. Эртний хаадын үндэслэсэн төр ёсны зохиолыг товчлон хураасан Алтан товч хэмээх оршив. Улаанбаатар, 1990. 177 х.
  14. ↑ Зориктуев Б. Р. Об этническом составе населения Западного Забайкалья во второй половине I — первой половине II тысячелетия н. э. // Этническая история народов Южной Сибири и Центральной Азии. — Новосибирск, 1993. — С. 124.
  15. ↑ Ушницкий В. В. Основные версии происхождение бурятского народа // Известия Лаборатории древних технологий. — 2015. — В. 4 (17). — С. 52—60. — ISSN 2415-8739. Архивировано из первоисточника 13 декабрь 2020.
  16. ↑ Нимаев Д. Д. Буряты: этногенез и этническая история. — Улан-Удэ, 2000. — 190 с. — С. 151.
  17. ↑ Сухбаатар Г. Сяньби. — Улаанбаатар, 1971. — 217 с . — С. 50.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Монголдарҙа_бүре_тотемы&oldid=1231856» битенән алынған