Оло Урҙа

Оло Урҙа
Байраҡ
Нигеҙләү датаһы	1433
Рәсми тел	Ҡыпсаҡ телдәре
Административ үҙәк	Новый Сарай[d]
Идара итеү формаһы	монархия
Алдағы	Алтын Урҙа
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе	Нуғай Урҙаһы, Ҡырым ханлығы һәм Ҡазан ханлығы
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	1502

Оло Урҙа (Бөйөк Урҙа; татар. Улуг улус - татар ханлығын (орда, улус) билдәләү өсөн урта быуат сығанаҡтарында һәм хәҙерге заман историографияһында файҙаланылған термин. Ул Алтын Урҙаның (Джучи улусы) ҡалдыҡтары булып торған, унан һуң, XV быуат урталарында һәм башҡа ханлыҡтарҙа (орд) айырылған. Ҡазан (1438 йыл); Ҡырым (1441 йыл); Ағиҙел Урҙаһы (1428 йыл); Башҡалар.

Тәүҙә Оло Урҙа составына Днестр һәм Волга йылғалары араһындағы ерҙәр (далалар), 1456 йылда Молдавияға Османдар буйһонғандан һуң Волга һәм Днепр йй. араһындағы ерҙәр, шул иҫәптән Кавказ алды дала (Нучузия) ингән. Татар ҡәбиләләренән торған урҙа халҡы 300 000-гә яҡын кеше (башлыса күрше ерҙәргә сапҡындар, күсмә малсылыҡ менән шөғөлләнгән) иҫәпләнгән, ул примитив игенселек менән бергә алып барылған. Төп халыҡ татарҙар була. Ҙур Урҙа Замандаштары уны һис тә Алтын Урҙанан айырылмай, ә хандар элекке Жуси улусының барлыҡ тартар (татар) дәүләттәре сиктәрендә үҙен юғары хаким итеп һанай. Оло Урҙа биләмәһенә Дон һәм Волга буйы, Түбәнге Волга буйы һәм Төньяҡ Кавказ далалары араһындағы ерҙәр инә. Баш ҡалаһы - Һарай-Берке («Яңы һарай» йәки «Дворец Берке»). Ҙур Урҙаның тәүге ханы булып Сыңғыҙхан нәҫеле, Туҡтамыштың ейәне Сәйид Әхмәд I иҫәпләнә.

Тарих

XV быуат уртаһында Оло Урҙа Көнбайыш, Үҙәк һәм Көнсығыш Европаның сәйәси тормошонда мөһим роль уйнай. Ләкин, Алтын Урҙа кеүек үк, уны эске ҡаршылыҡтар систе. 1455-1456 Оло Урҙа Ҡырым ханы Хажи I Гиреяхисточниктан 1296 көн еңелгән.

1459 йылда Оло Урҙанан Әстрхан осоп китә, унда Мәхмүт хан (1459-1465 йылдарҙа хакимлыҡ итә) уға ҡаршы көрәшкән ҡустыһына ҡаршы сыға, бойондороҡһоҙ Әстрхан ханлығына нигеҙ һала. Әхмәт хан (1459-1481 йылдарҙа хакимлыҡ иткән) ваҡытында Ҙур Урҙа бер аҙ көсәйә, Польша короллеге һәм Бөйөк Литва һәм Рус кенәзлеге менән союз төҙөлә (1472 йыл) һәм Ғосман империяһы менән дуҫтарса мөнәсәбәттәр урынлаштырыла (1476 йыл). Әхмәттең көмөш тәңкәләре һаҡланған[4]. Ҡырым ханлығына (14741478) һәм Мәскәү кенәзлегенә хәрби походтар үткәрелә (Алексин янындағы алыш 1472 йылда һәм 1480 йылда Угрела Тороу). Әммә Әхмәт хандың нығынған Мәскәү дәүләте менән вассаллыҡ бәйлелеген ҡабаттан көсләп индерергә маташыуы уңышһыҙлыҡҡа осрай.

Литва-рус ерҙәренә уңышлы походтан һәм Мәскәүгә уңышһыҙ походтан һуң Әхмәт ғәскәрҙәрен тарата һәм үҙенең ставкаһында Ибак хан һәм Уға дуҫ нуғайҙар, Муса һәм Ямгурчи етәкселегендәге ҙур булмаған отряд тарафынан үлтерелә. Н.М. Карамзин Яҙа «Әхмәт Әсәһенең яҙмышына дусар була. Ул Литванан бай табыш менән сыға: Шибан, Йәки Төмән, Улустары Кенәзе, Ивак, уны тартып алырға теләп, нуғай Мырҙалары, Ямгурчей, Муса һәм ун алты мең Кәзә менән. Был юлы Ибак Ҙур Урҙала власты баҫып алырға тырышмай. Был үлтереү, күрәһең, Нуғайҙар һәм себер ханы Әхмәттең көсәйеүенән һәм уларҙың өҫтөнән власын тергеҙеү мөмкинлегенән ҡурҡҡанлыҡтан килеп сыҡҡан. Әхмәттең балалары бындай сәйәси йоғонтоға эйә булмай. Сәйет-Әхмәт-Хан, 1485 йылда армия йыйып, үҙенең өлкән ағаһы мортаза-ханды Һарайҙан ҡыуып сығара. Ул Себергә ҡаса, ә һуңынан ибак Ике йылдан Һуң Һарайҙы яңынан баҫып ала. 1486 йылда Оло Урҙа менән Ҡырым Араһында һуғыш башлана. Мортаза хан Ҡырым ғәскәре менән алышта һәләк була. Ҙур Урҙа ҡырым ханы Менгли I Гирей тарафынан ҡыйратыла. Ҙур Урҙа Ҡырымдың вассалы була. Ибак Волга Буйына баҫып инә һәм Һарайҙы баҫып ала. Ибак Себерҙәге ихтилал ваҡытында үлтерелә. Һарайҙа Ул Сәйет-Әхмәт-хандың улы Шәйех-Әхмәт Хан була. 1502 йылда Ҡырым ордаһы Оло Урҙаға һөжүм итә һәм Волга Буйын баҫып ала. Ҙур Урҙа юҡҡа сыға, һәм ҡырым хандары алтын урҙа дәрәжәһе уларға күсә тип иҫәпләй башлай. Волга аръяғы ерҙәре Нуғай Урҙаһы составына инә, Ә Дон һәм Волга араһындағы ерҙәр Формаль Рәүештә Ҡырымға күсә, әммә тиҙҙән, 1556 йылда, Рус дәүләтенә ҡушыла.

Хандар

Сәйет-Әхмәт-Хан, Тохтамыш ул, Оло Урҙа ханы (14331455)

Әхмәт-хан, Кичи-Мөхәммәттең улдары, Оло Урҙа ханы (14601481)

Шәйех Әхмәт-Хан, Оло Урҙа ханы (14811502)

Иҫкәрмәләр

1. Большая российская энциклопедия, 2004 — 2017 годы.
2. ↑ Большая Орда. tatarica.org. Дата обращения: 17 декабря 2022. Архивировано 17 декабря 2022 года.
3. ↑ Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
4. ↑ Пачкалов А. В. О монетах «Бик-Базара» и «Тимур Бик-Базара» (Джучиды, XV в.) // Российская археология. № 2. — М., 2007. — С. 33—38.

Әҙәбиәт

[1] Греков И. Б. Восточная Европа и упадок Золотой Орды (на рубеже 14-15 вв.). — М., 1975.

[2] Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск, 1960.