Семантика

Семантика
Өйрәнеү объекты	Мәғәнә[d]
Өлөшләтә тура килә	семантика
Семантика Викимилектә

Сема́нтика бор. грек. σημαντικός «билдәләүсе») — тел берәмектәренең мәғәнәһен өйрәнеүсе лингвистика бүлеге.

Өйрәнеү ҡоралы сифатында семантик анализ ҡулланыла. XIX быуат аҙағында — XX быуат башында семантика йыш ҡына шулай уҡ семасиоло́гия (бор. грек. σημασία «билдә»; күрһәтмә) тип аталған. Семантика менән шөғөлләнгән ғалимдар әле һаман семасиологтар тип атала. Шулай уҡ «семантика» тип тел берәмектәренең ҡайһы бер класына ҡараған мәғәнәләр даирәһе билдәләнеүе мөмкин (мәҫәлән, «хәрәкәт ҡылымдары семантикаһы»).

Семантика тарихы

Борон-борондан уҡ философик фекер семантик проблемаларҙы тикшергән. Боронғо заманда аналогист һәм аномалистарҙың, Урта быуаттарҙа номиналистар, реалистар, концептуалистар араһындағы һүҙҙәрҙең мәғәнәләренең килеп сығышы һәм уларҙың йәшәйешкә һәм һәм фекерләүгә мөнәсәбәте тураһындағы бәхәстәр бына ошондай; суппозициялар тураһында, йәғни урта быуат философияһы һәм фекерләү стилистикаһы үҫешкән контексҡа һәм конкрет хәлгә бәйле һүҙ мәғәнәһенең үҙгәреүе тураһындағы схоластик тәғлимәт; тел буйынса фекерләүҙең һәм улар араһында ҡапма-ҡаршылыҡтарҙың берҙәй сағылышы, XVII—XVIII быуаттарҙағы философия күрһәткән фекерләүҙең һәм телдең үҫеш проблемалары ошондай. Әммә был проблемаларҙың барыһы ла лингвистик дисциплиналар, мәҫәлән, грамматика эшкәртеүҙәренә бәйле тикшерелмәгән. Лингвистик йәһәттән иһә XIX быуатҡа тиклем бер генә дисциплина — этимология ғына — бер һүҙҙәрҙең икенселәренән яһалғанын аңлатып, ул һүҙҙәрҙең мәғәнәһенең үҙгәреүен дә теркәргә мәжбүр булғанлыҡтан, семантика мәсьәләләренә ҡағылды. ХХ быуаттың икенсе яртыһында ғына һүҙҙең өн яғына ғына түгел, «психологик» яғына ла ҡыҙыҡһыныуҙың артыуына бәйле, мәғәнәнең үҙгәреүе тураһындағы тәғлимәт булараҡ семантик яҡтан тәүҙә һүҙҙәрҙе генә айырып күрһәтергә кәрәк була (ҡара: Семантик үҙенсәлек). «Семантика» терминын француз лингвисы Мишель Бреаль индергән. Тел семантикаһын тикшереүҙә ғәмәли мәсьәләләрҙең береһе ҡулланыусының һорауы буйынса мәғлүмәтте берҙәй эҙләү зарурлығы менән барлыҡҡа килә (ҡара: Релевантлыҡ). Семантик анализ теорияһы фразаның мәғәнәһен аңлау һәм эҙләү системаһына һорау биреү мөмкинлеге менән бәйле мәсьәләләрҙе хәл итеүгә йүнәлтелгән.

XIX быуат аҙағы — XX быуат башы

XIX быуат аҙағы — XX быуат башында семантика лингвистикалағы «психик процестар»ҙың шәхси аңында барған законлыҡтарҙы, семантик үҙгәрештәрҙең законлыҡтар нигеҙен табырға тырышҡан (Вундт, Розвадовский, Мартин, Яберг һ. б. эргәһендә йәйелдерелгән төҙәлмәләр) төрлө психологик йүнәлеш вәкилдәре тарафынан өйрәнелә. 1910—1920 йылдарҙа семантика байтаҡҡа күберәк иғтибарҙы йәлеп итә.

XIX һәм XX быуат лингвисттары һүҙҙәрҙең мәғәнәһен билдәләү мәсьәләһенә ҡағылышы юҡ тиерлек: философтарға һәм психологтарға был мәсьәләне хәл итеү юлын табып һәм һүҙҙең мәғәнәһен йәки ул предмет тип атаған нәмәне тиңләштереүҙән, йәки был предметты һөйләүсенең аңында күҙаллауҙан ҡәнәғәтләнеп, тел ғилеменә индерелгәндә лә, семантика буйынса махсус хеҙмәттәрҙә лә (Эрдманн, Кристофер Нюроп) ҡабатланған һүҙҙең мәғәнәһен билдәләү айырыуса киң таралған була. Һүҙ мәғәнәһенең бер яғы ғына лингвистикала — XIX—XX быуат баштарында ентекләберәк тикшереүгә дусар ителә — был уның этимологик мәғәнәһе, йәғни һүҙҙә уның этимологик анализы аша асылған мәғәнәһе, шулай уҡ йәки уға яҡын телдәрҙең башҡа һүҙҙәре менән бәйләнеш булдырыу. Был этимологик мәғәнә йәки, ҡыҫҡаһы, һүҙҙең бөтә эстәлегенә ҡарата этимон нисбәте проблемаһы Вильгельм Гумбольдттан башлап һүҙҙәрҙең тел ғилемендә тикшерелә; Гумбольдтың был нисбәттең предметҡа ҡарашын белдереүсе һүҙҙең эске формаһы булараҡ билдәләмәһе психологистар тарафынан предметты образлы итеп күрһәтеү (Штейнталь) йәки төшөнсәнең өҫтөнлөклө билдәһе (Вундт), ә уларҙың дошмандары — һүҙ йөкмәткеһе менән бәйле булмаған уның формаһының структуралығы (Марти) менән бәйле.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Фразеологизм
• Формаль семантика
• Семантик үҫеш
• Семантика (программалау)

Әҙәбиәт

• Кобозева И. М. Лингвистическая семантика. — М.: Едиториал УРСС, 2000. — 352 с. — ISBN 5-8360-0165-0.
• Васильев Л. М. Современная лингвистическая семантика. — М.: Высшая школа, 1990. — 176 с. — ISBN 978-5-397-00829-7.
• Лайонз Дж.. Лингвистическая семантика. Введение = Linguistic Semantics: An introduction / Пер. с англ. И. Б. Шатуновского, В. В. Морозова. — М.: Языки славянской культуры, 2003. — 400 с. — (Язык. Семиотика. Культура). — ISBN 5-94457-128-4.
• Семантика / Г. Б. Гутнер // Новая философская энциклопедия : в 4 т. / пред. науч.-ред. совета В. С. Стёпин. — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Мысль, 2010. — 2816 с.

Һылтанмалар

• Семантика Лингвистический энциклопедический словарь (1990)
• С. К. Булич. Семасиология // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Статья основана на материалах Литературной энциклопедии 1929—1939.