Сталин Иосиф Виссарионович битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Государственный деятель2
 |имя         = КОБА ГАМАРДЖОБА ДЖУГАШВИЛИ
 |оригинал имени    = Иосиф Виссарионович Джугашвили <br> {{lang-ka|იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი}}
 |изображение =
 |титул = СССР Министрҙар Советы председателе
 |флаг = Coat of arms of the Soviet Union (1946-1956).svg
 |порядок = 1
 |периодначало = [[19 март]] [[1946]]
 |периодконец = [[5 март]] [[1953]]
 |предшественник = ''Вазифа раҫланған;  СССР Халыҡ Комиссарҙары Советы председателе''
 |преемник = [[Маленков Георгий Максимилианович |Георгий Максимилианович Маленков]]
 |титул_2 = СССР Ҡораллы Көстәре Халыҡ комиссары
 |флаг_2 = Flag of the Soviet Union (1936–1955).svg
 |порядок_2 = 1
 |периодначало_2 = [[25 февраль]] [[1946]]
 |периодконец_2 = [[3 март]] [[1947]]
 |предшественник_2 = ''Вазифа раҫланған; СССР-ҙың Оборона Халыҡ комиссары''
 |комментарий_2 =  [[15 март]] [[1946]] — СССР Ҡораллы Көстәре министры
 |преемник_2 = [[Булганин Николай Александрович|Николай Александрович Булганин]]
 |титул_3 = СССР Оборона Халыҡ комиссары
 |флаг_3 = Flag of the Soviet Union (1936–1955).svg
 |периодначало_3 = [[19 июль]] [[1941]]
 |периодконец_3 = [[25 февраль]] [[1946]]
 |предшественник_3 = [[Тимошенко Семён Константинович|Семён Константинович Тимошенко]]
 |преемник_3 = ''Вазифа бөтөрөлә; СССР Оборона Халыҡ комиссары''
 |премьер_3 =
 |порядок_3 = 3
 |титул_4 = СССР Халыҡ комиссарҙары Советы председателе
 |флаг_4 = USSR COA 1936.png
 |порядок_4 = 4
 |периодначало_4 = [[6 май]] [[1941]]
 |периодконец_4 = [[15 март]] [[1946]]
 |предшественник_4 = [[Молотов Вячеслав Михайлович |Вячеслав Михайлович Молотов]]
 |преемник_4 = ''Вазифа бөтөрөлә; СССР Халыҡ комиссарҙары Советы председателе ''
 |титул_5 = РСФСР эшсе-крәҫтиәндәр инспекцияһы Халыҡ комиссары
 |флаг_5 = Flag of the Soviet Union (1936–1955).svg
 |порядок_5 = 1
 |периодначало_5 = [[24 февраль]] [[1920]]
 |периодконец_5 = [[25 апрель]] [[1922]]
 |предшественник_5 = ''Вазифа раҫлана; РСФСР дәүләт контроле халыҡ комиссары''
 |преемник_5 = [[Цюрупа Александр Дмитриевич| Александр Дмитриевич Цюрупа]]
 |титул_6 = РСФСР дәүләт контроле халыҡ комиссары
 |флаг_6 = Flag of the Soviet Union (1936–1955).svg
 |порядок_6 = 2
 |периодначало_6 = [[30 март]] [[1919]]
 |периодконец_6 = [[7 февраль]] [[1920]]
 |предшественник_6 = [[Ландер Карл Иванович]]
 |преемник_6 = ''Вазифа бөтөрөлә; РСФСР эшсе-крәҫтиәндәр инспекцияһы Халыҡ комиссары''
 |титул_7 = РСФСР милләт эштәре буйынса Халыҡ комиссары
 |флаг_7 = Flag of the Soviet Union (1936–1955).svg
 |порядок_7 = 1
 |периодначало_7 = {{СС|8|ноябрь|1917|26|октябрь}}
 |периодконец_7 = [[7 июль]] [[1923]]
 |предшественник_7 = ''Вазифа бөтөрөлә''
 |преемник_7 = ''Вазифа бөтөрөлә''
 |титул_8 = ЦК ВКП(б) Генераль секретары
 |флаг_8 = Hammer and sickle red on transparent.svg
 |порядок_8 = 1
 |периодначало_8 = [[3 апрель]] [[1922]]
 |периодконец_8 = [[10 февраль]] [[1934]]
 |предшественник_8 = ''Вазифа булдырыла''
 |преемник_8 = ''Вазифа бөтөрөлә''
 |партия = [[Советтар Союзының Коммунистар партияһы|КПСС]] ([[1898]]—[[1953]])
 |вероисповедание =
 |похоронен = В. И. Ленин һәм И. В. Сталин мавзолейы (1953—1961); Кремль стенаһында некрополь (1961)
 |дата рождения = 21.12.1879
 |место рождения = {{МестоРождения|Гори|Грузияла}}, [[Тифлисс губернаһы]], [[Рәсәй империяһы]]
 |дата смерти = 5.3.1953
 |место смерти = Волынское, Кунцев районы, {{МестоСмерти|Мәскәү өлкәһе}}, [[СССР]]
 |супруга = [[Сванидзе Екатерина Семёновна]] (1904—1907)<br>[[Аллилуева Надежда Сергеевна]] (1919—1932)|
 |отец = [[Виссарион Иванович Джугашвили]]
 |мать = [[Екатерина Георгиевна Геладзе]]
 |дети = '''улдары:''' [[Джугашвили Яков Иосифович|Яков]] (1907—1943) и [[Сталин Василий Иосифович|Василий]] (1921-1962)<br>'''дочь:''' [[Аллилуева Светлана Иосифовна|Светлана]] (1926—2011) <br>'''''приёмный сын:''''' [[Сергеев, Артём Фёдорович|Артём]] (1921-2008)
 | годы службы        = [[1918]]—[[1922]]<br>[[1941]]—[[1953]]
 | принадлежность     = {{Флагификация|РСФСР|1918}}<br>{{Флагификация|СССР|армия}}
 | звание             = {{СССР, Генералиссимус}} |Генералиссимус
 | командовал         = РВСР ағзаһы (1918—1922) <br>Төньяҡ Кавказ хәрби округы (1918)  <br> Көньяҡ фронта хәрби революцион советы председателе (1918)<br> СССР Ҡораллы Көстәренң Главнокомандующийы  (1941 йылдан)<br> СССР)|ГКО]] (1941—1945)
|награды =
{{(!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Медаль Золотая Звезда|1945}}{{!}}{{!}}{{Медаль Серп и Молот|1939}}
{{!)}}
{{(!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Орден Победа}} {{!!}} {{Орден Победа}}
{{!)}}
{{(!}}
{{!}}{{Орден Ленина|1939}}{{!}}{{!}}{{Орден Ленина|1945}}{{!}}{{!}}{{Орден Ленина|1949}}{{!}}{{!}}{{Орден Красного Знамени|19}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Красного Знамени|1919}}{{!}}{{!}}{{Орден Красного Знамени|1930}}{{!}}{{!}}{{Орден Суворова 1 степени|06.11.1943}}{{!}}{{!}}{{Медаль XX лет Рабоче-Крестьянской Красной Армии|1938}}
{{!}}-
{{!}}{{Медаль За оборону Москвы|1944}}{{!}}{{!}}{{Медаль За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.|1945}}{{!}}{{!}} {{Медаль За победу над Японией|1945}}{{!}}{{!}}{{Медаль В память 800-летия Москвы|1947}}
{{!)}}
{{(!}}
{{!}}{{Герой МНР|1949}}{{!!}}{{Орден Республики (Тува)|1943}}
{{!)}}
{{(!}}
{{!}}{{Орден Сухэ-Батора|1945}}{{!!}}{{Орден Сухэ-Батора|1949}}{{!!}}{{Медаль За Победу над Японией (Монголия)|1945}}{{!!}}{{медаль 25 лет  Монгольской Народной  Революции|1946}}
{{!)}}
{{(!}}
{{!}}{{Орден Белого льва|1945}}{{!!}}{{Орден Белого льва За Победу 1 степени|1945}}
{{!)}}
{{(!}}
{{!}}{{Чехословацкий Военный крест 1939}} (ике тапҡыр)
{{!)}}
[[Рәсем:Знак депутата ВС СССР.jpg|35px|Депутат ВС СССР]]
 |автограф = Stalin Signature.svg
 |викисклад = Joseph Stalin
 }}

'''Ио́сиф Виссарио́нович Ста́лин''' (ысын фамилияһы — '''Джугашви́ли''', {{lang-ka|იოსებ ჯუღაშვილი}}; {{СС2|18|декабрь|1878|6}} (рәсми мәғлүмәт буйынса {{ДатаРождения|21|12|1879|9}}), Гори, [[Тифлис губернаһы]], [[Рәсәй империяһы]] — {{ДатаСмерти|5|3|1953}}, Волынское, Кунцев районы, [[Мәскәү өлкәһе]], [[СССР]]) [[Рәсәй империяһы]] — революционер, совет сәйәси, дәүләт, хәрби һәм партия эшмәкәре; Халыҡ-ара коммунистик һәм эшселәр хәрәкәте эшмәкәре, марксизм-ленинизмдың теоретигы һәм пропагандисы.

Сталин йәшәгән осорҙа уның 1934 йылға тиклем яҙылған әҫәрҙәре 13 томда нәшер ителә. 1920 йылдарҙың аҙағынан [[1953 йыл]]да үлгәнгә тиклем СССР-ҙың алыштырғыһыҙ етәксеһе.

Сталин хакимыҡ иткән дәүерҙә СССР һәм донъя тарихында мөһим ваҡиғалар була: индустриалләштереү, коллективлаштырыу, кулактарҙы юҡҡа сығарыу, оло террор, репрессиялар, халыҡтарҙы депортациялау, ГУЛАГ лагерҙары булдырыу, 1932—1933 йылдарҙағы аслыҡ, Финляндияға баҫып инеү, СССР-ҙы Милләттәр Лигаһынан сығарыу, Ҡыҙыл Армияла репрессиялар, [[Икенсе донъя һуғышы]], Көнбайыш Европа һәм Көнсығыш Азия илдәрендә социалистик ҡоролош төҙөү, шәхес культы, тоталитаризм диктатураһы<ref name="encyclopediae">Большой энциклопедический словарь. / ''Под ред. А. М. Прохорова.'' 2-е изд. — М.: Норинт, 2004. ISBN 5-7711-0004-8</ref>, совет атом бомбаһын эшләү, [[һалҡын һуғыш]] башланыу.

Һаналған ваҡиғалар буйынса йәмғиәт фекере төрлөлөгө һәм күп осраҡта ҡапма-ҡаршылығы менән айырыла.

== Сығышы ==

=== Генеалогияһы ===
Иосиф Джугашвили грузин ғаиләһендә (ҡайһы бер сығанаҡтарҙа{{Efn|Существует версия, согласно которой фамилия Джугашвили — не грузинская, а [[Осетины|осетинская]]. Версии об осетинском происхождении семьи Сталина рассматриваются в работе российского историка [[Островский, Александр Владимирович (историк)|А. В. Островского]] (см.: {{книга|автор=Островский А. В.|заглавие=Кто стоял за спиной Сталина?|nodot=1|страниц=638|ссылка=https://books.google.com/books?id=uKzx-htVB0YC&pg=PA81&dq=%22Фамилия+Джугашвили+буквально+означает%22&cd=1#v=onepage&q=%22Фамилия%20Джугашвили%20буквально%20означает%22&f=false|isbn=5-7654-1771-X ; 5-224-02997-X|место=М.; СПб.|издательство=[[Олма медиа групп|Олма-Пресс]]; Нева|год=2002}}). Одноклассник Иосифа Джугашвили по семинарии [[Иремашвили, Иосиф|И. Иремашвили]] в своей книге «Сталин и трагедия Грузии», изданной в Германии на немецком в [[1932 год]]у в издательстве [[Verfasser]], утверждает, что отец Сталина Бесо Иванович Джугашвили ''«по национальности осетин»''}} Сталиндың ата-бабалары осетин сығышлы булған тип яҙыла) Тифлис губернаһы Гори ҡалаһында тыуған һәм сығышы буйынса түбән ҡатламдан булған<ref name=ReferenceE>''Даниель Ранкур-Лаферриер.'' Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 12.</ref>.

Сталин иҫән саҡта (һәм уның вафатынан һуң оҙайлы ваҡыт дауамында) ул 1979 йылдың 9 (21) декабрендә тыуған, тип һанала, әммә һуңынан тикшеренеүселәр<ref name="Когда родился и. В. Сталин">''Китаев И., Мошков Л., Чернев А.'' [http://www.hrono.ru/libris/stalin/16-17.php Когда родился И. В. Сталин] // [[Известия ЦК КПСС]], 1990. № 11.</ref><ref name=chernyavskij>''Георгий Чернявский.'' [http://kackad.com/kackad/когда-на-самом-деле-родился-сталин-и-по/ Когда на самом деле родился Сталин и почему это важно] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190602172605/http://kackad.com/kackad/%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%B4%D0%B0-%D0%BD%D0%B0-%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BC-%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B5-%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BB%D1%81%D1%8F-%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD-%D0%B8-%D0%BF%D0%BE/ |date=2019-06-02 }} // Каскад, № 210, 26.03.2004.</ref>Иосифтың тыуған датаһы — 1878 йылдың 6 (18) декабре һәм суҡыныу датаһы 1878 йылдың 17 (29) декабре, тип билдәләйҙәр{{Efn|Историк [[Чернявский, Георгий Иосифович|Г. И. Чернявский]] пишет, что в книге регистраций Успенского собора в г. Гори значится имя Иосифа Джугашвили и далее следует запись: ''«1878. Родился 6 декабря. Крестился 17-го декабря. Родители — жители города Гори крестьянин Виссарион Иванов Джугашвили и его законная жена Екатерина Георгиевна. Крёстный отец — житель Гори крестьянин Цихатришвили»''. Им делается вывод, что подлинной датой рождения Сталина является {{OldStyleDate|18|декабря|1878|6}} года. Отмечается, что, по сведениям Санкт-Петербургского губернского жандармского управления, датой рождения И. В. Джугашвили значится [[6 декабря]] [[1878 год]]а, а в документах Бакинского жандармского управления годом рождения помечен [[1880 год]]. В то же время встречаются документы полицейского ведомства, где годом рождения Иосифа Джугашвили значатся [[1879]] и [[1881 год]]ы. В документе, собственноручно заполненном И. В. Сталиным в декабре 1920 года, — анкете шведской газеты ''{{iw|Folkets Dagblad Politiken||en|Folkets Dagblad Politiken}}'' — значится год рождения — 1878-й.

Существует мнение, что дата рождения была перенесена на год вперёд самим Сталиным, поскольку 1928 г. мало подходил для празднования 50-летнего юбилея: в стране происходили волнения крестьян в связи с [[Ножницы цен (1923)|искусственным повышением цен на промышленные товары]], имелись и другие проблемы. Лишь к 1929 году Сталину удалось окончательно укрепить режим личной власти <!-- (см. [[Сталинская революция]])-->. Поэтому этот год и был выбран для празднования юбилея, соответственно чему была выбрана и подходящая официальная дата рождения(''Марк Крутов.'' [http://www.svoboda.org/content/article/1909503.html Когда родился Сталин?] // [[Радио «Свобода»]], 14 апреля 2014.)}}.

Сталиндың тән зәғифлектәре була: һул аяғында икенсе һәм өсөнсө бармаҡтары ҡушылған, йөҙө шаҙра<ref name=ReferenceE />. 1885 йылда Иосифты фаэтон бәреп китә<ref name="autogenerated6">''[[Рыбас, Святослав Юрьевич|Рыбас С. Ю.]]'' Сталин. / 2-е изд. — М.: [[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]], 2010. — ([[ЖЗЛ]]) — С. 11. — ISBN 978-5-235-03281-1</ref>, малайҙың аяғы һәм ҡулы ныҡ йәрәхәтләнә; бынан һуң ғүмере буйы уның һул ҡулы терһәктә тураймай һәм шуға күрә ситтән һул ҡулы уң ҡулынан бер аҙ ҡыҫҡараҡ күренә.

=== Ата-әсәһе ===
[[Файл:Vissarion Jughashvili.jpg|left|thumb|210x210px|Джугашвили Виссарион Иванович (яҡынса 1850—1909)]]
Атаһы — Виссарион (Бесо), Тифлис губернаһының Диди-Лило ауылы крәҫтиәндәренән, һөнәре буйынса итексе. Ҡайһы бер сығанаҡтарҙан билдәле булыуынса, эскелеккә бирелгән атай кеше ныҡ ярһыу хәленә инеп<ref name=autogenerated20130422-1>''Даниель Ранкур-Лаферриер.'' Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 68.</ref>, Екатеринаны һәм бәләкәй Сосоны ҡаты туҡмаған. Бала, әсәһен яҡлайым тип, атаһына бысаҡ ташлаған һәм үҙе сығып ҡасҡан осраҡ була<ref name="Allilueva">''Аллилуева С.'' Только один год. N.Y.: Harper & Row Publishers, 1969. С. 360.</ref>. Гориҙағы бер полицейскийҙың улы хәтерләүенсә<ref>''Davrichewy J.'' Ah! Ce qu’on rigolait bien avec mon copain Staline. Paris, 1979. P. 36—37</ref>, икенсе тапҡыр Виссарион Екатерина һәм бәләкәй Сосо булған йортҡа бәреп инә һәм уларҙы туҡмай башлай һәм баланың башын йәрәхәтләй.

Иосиф ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуа, тәүге икәүһе{{Efn|Михаил һәм Георгий}} сабый саҡта үлә. Иосиф тыуғандан һуң бер аҙ ваҡыттан атаһының эштәре хөртәйә, һәм ул эсә башлай<ref name="rybas10">''[[Рыбас, Святослав Юрьевич|Рыбас С. Ю.]]'' Сталин. / 2-е изд. — М.: [[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]], 2010. — ([[ЖЗЛ]]) — С. 10.</ref>. Ғаилә бик йыш йәшәү урынын алмаштыра. Ахырҙа Виссарион ҡатынын ташлай, бер үк ваҡытта улын үҙе менән алып китергә маташа, әммә әсәһе уны бирмәй<ref name="rybas10"/>.

Cocoға ун бер йәш булғанда, Виссарион «иҫерек ҡан-ҡойошта һәләк була — кемдер уға бысаҡ менән сәнсә»<ref>''Аллилуева С.'' Двадцать писем к другу. N.Y.: Harper & Row, 1967. P. 145</ref>. Ул осорға Сосо үҙе лә күп ваҡытын Гори йәш хулигандарының урам компанияһында уҙғара<ref>''Davrichewy J.'' Ah! Ce qu’on rigolait bien avec mon copain Staline. Paris, 1979.</ref>. Бер нисә тикшеренеүсе, Виссарион Иванович 1909 йылдың 25 авгусында Тифлис хәстәханаһында туберкулёздан, колиттан һәм хроник пневмониянан үлгән, тип белдерә. Шул уҡ мәғлүмәттәр буйынса, Телавила ерләнгән, әммә ҡәберлек урыны аныҡланмаған.
[[Файл:Ekaterina Dzhugashvili.jpg|left|thumb|197x197px|Джугашвили Екатерина Георгиевна (1858—1937)]]
Әсәһе — Екатерина Георгиевна — Гамбареули ауылындағы крепостной крәҫтиән (баҡсасы) Геладзе ғаиләһенән булған, көнлөксө булып эшләй. Бик ауыр эштән йонсоған ҡатын йыш ҡына үҙенең берҙән-бер иҫән ҡалған балаһын туҡмаған<ref name=autogenerated20130422-1 />, әммә уны сикһеҙ яратҡан<ref>''Iremaschuiili J.'' Stalin und die Tragodie Georgiens: Erinnerungen. В., 1932. p. 10—12, 28.</ref><ref>''Allilueva S.'' Only one year. N.Y., 1969., P. 360.</ref><ref>''Allilueva S.'' Twenty letters to a friend. N.Y., 1967., P. 153.</ref>. Сталиндың баласаҡ дуҫы Давид Мачавариани хәтерләүенсә, «Като Иосифты артығынан тыш әсә һөйөүе менән уратып алған, һәм, әсә-бүре кеүек, уны бөтәһенән яҡлаған. Ул, үҙенең иркә балаһын бәхетле итер өсөн, үҙен эш менән әлһерәгән хәлгә еткергән»<ref>''Davrlchewy J.'' Ah! Ce qu’on rigolait bien avec mon copain Staline. P., 1979., P. 34.</ref>. Шулай ҙа, ҡайһы бер тарихсылар раҫлауынса, Екатерина улы священник булып китмәгәненә бик ныҡ көйгән<ref name=autogenerated20130422-1 /><ref>{{начало цитаты}}''«Она осталась религиозной до последних своих дней и, когда отец навестил её, незадолго до её смерти, сказала ему: „А жаль, что ты так и не стал священником“… Он повторял эти её слова с восхищением; ему нравилось её пренебрежение к тому, чего он достиг — к земной славе, к суете…»'' — С. Аллилуева, Из воспоминаний. [history.wikireading.ru/195643]{{конец цитаты}}</ref>.<br><br>

== Үҫмер йылдары, революционер юлына баҫыу ==
{{Main|Сталиндың революцияға тиклемге биографияһы}}[[Файл:Stalin 1894 Colour.jpg|thumb|left|238x238px|<small>Сосо́ Джугашвили — Тифлис рухани семинарияһы уҡыусыһы (1894)</small>]]{{also|Тбилиси дини семинарияһы|Сталиндың уҡыу даирәһе}}

1886 йылда Екатерина Георгиевна Иосифты Гори православие рухани училищеһына уҡырға бирергә ниәтләй, әммә улы уҡырға инә алмай, сөнки бөтөнләй урыҫ телен белмәй. 1886—1888 йылдарҙа, әсәһе үтенесе буйынса, Иосифты урыҫ теленә өйрәтергә священник Христофор Чарквианиның балалары тотона. Һөҙөмтәлә 1888 йылда Сосо училище ҡарамағындағы беренсе әҙерлек класына түгел, ә икенсе әҙерлек класына ҡабул ителә, киләһе йылдың сентябрендә беренсе класҡа алына, һәм училищены 1894 йылдың июнендә тамамлай.

1894 йылдың сентябрендә Иосиф ҡабул итеү имтихандарын тапшыра һәм православие Тбилиси дини семинарияға уҡырға инә. Тап шунда ул тәүге тапҡыр [[марксизм]] менән таныша һәм 1895 йылдың башына ҡарата Кавказ аръяғына хөкүмәт тарафынан һөрөлгән революцион марксистарҙың подполье төркөмдәре менән бәйләнештәргә инә. Һуңғараҡ Сталин үҙе хәтерләй: ''«Революцион хәрәкәтенә мин, Кавказ аръяғында ул ваҡытта йәшәгән урыҫ марксистарының подполье төркөмдәре менән танышҡас, 15 йәштән индем. Был төркөмдәр миңә бик ҙур йоғонто яһанылар һәм йәшерен марксистик әҙәбиәтенә ылыҡтырҙылар»''<ref>''Сталин И. В.'' Сочинения. Т. 13. — {{М.}}: [[Политиздат|Государственное издательство политической литературы]], 1951. — С. 113.</ref>.
[[Файл:Свидетельство Сталина.jpg|thumb|330x330px|И. Джугашвилиның Гори рухани училищеһын тамамлау тураһындағы таныҡлығы (1894)]]

Инглиз тарихсыһы Саймон Себаг-Монтефиоре фекеренсә, Сталин, бөтә предметтарҙан: математика, дини тәғлимәт, грек теле, урыҫ теленән юғары баһалар алған ифрат һәләтле уҡыусы була. Сталинға шиғриәт оҡшай, һәм ул үҙе үҫмер саҡта грузин телендә шиғырҙар яҙа<ref name="autogenerated20130630-6">{{Cite web|lang=ru|url=https://inosmi.ru/panorama/20060728/229102.html|title=Секреты жизни и смерти Сталина|author=|website=|date=2006-07-28|publisher=ИноСМИ.Ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>, шиғырҙары күптәрҙең иғтибарын йәлеп итә<ref name="semanovkardashov" />.

1931 йылда немец яҙыусыһы [[Эмиль Людвиг]] менән интервьюһында: «Һеҙҙе нимә оппозиционлыҡҡа этәрҙе? Бәлки, ата-әсәйегеҙ яғынан насар мөнәсәбәттәрҙер?»'' тигән һорауына Сталин: ''«Юҡ. Ата-әсәйем миңә ҡарата һәйбәт мөғәмәлә булдылар. Башҡасараҡ эш — ул ваҡытта мин уҡыған рухани семинария. Мыҫҡыллаусан режимға һәм семинарияла булған иезуит ысулдарға ҡаршы протест йөҙөнән, мин революционер, марксизмды яҡлаусы булырға әҙер инем һәм ысынында булдым да…» тип яуаплай''<ref>Беседа Сталина с писателем Эмилем Людвигом // [[Огонёк]], № 23, 1932</ref>.

1898 йылда Джугашвили революционер Вано Стуруа фатирында эшселәр менән осрашыу ваҡытында пропагандасы тәжрибәһен үҙләштерә һәм тиҙҙән йәш тимер юлы эшселәренән торған түңәрәк менән етәкселек итә башлай<ref name="Островский">{{Google books|uKzx-htVB0YC|Островский А. В. Кто стоял за спиной Сталина?|страница=130}}</ref>, ул бер нисә эшселәр түңәрәктәрендә занятиелар үткәрә һәм хатта занятиелар үткәреү өсөн марксистик программаһы төҙөй<ref name="semanovkardashov" />. Шул уҡ йылдың авгусында Иосиф «Месаме-даси» («Өсөнсө төркөм») грузин социал-демократик ойошмаһына инә<ref>[http://simvolika.rsl.ru/index.php?doc=369 Всемирный биографический энциклопедический словарь.] — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998</ref>. В. З. Кецховели һәм А. Г. Цулукидзе менән бергә Джугашвили ошо ойошманың күпселеге «легаль марксизм» позицияларында торған һәм милләтселеккә тартылған революцион аҙсылығы йәҙрәһен ойоштора<ref name="ReferenceB">''[[Балаян, Лев Ашотович|Лев Балаян]].'' Сталин и Хрущёв. — М.: [[Эксмо]]; [[Алгоритм (издательство)|Алгоритм]], 2009. — ISBN 978-5-699-38331-3</ref>.

1899 йылдың 29 майында, семинарияның бишенсе курсында, ''«билдәһеҙ сәбәп буйынса имтиханға килмәгән өсөн»'' (ысынында, Иосиф Джугашвилиның семинарсылар һәм тимер юлы оҫтаханалары эшселәре араһында марксизмды пропагандалау буйынса эшмәкәрлеге уҡыуҙан ҡыуыу сәбәбе булыуы ихтимал<ref name="ReferenceC">''[[Чернобаев, Анатолий Александрович|Чернобаев А. А.]]'' Сталин Иосиф Виссарионович // Политические деятели России, 1917 г. Биографический словарь. / Ред. [[Волобуев, Павел Васильевич|П. В. Волобуев]] и др. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]], 1993. — 432 с. — ISBN 5-85270-137-8</ref><ref name=autogenerated1>{{книга|заглавие=Советская историческая энциклопедия. —  Советская энциклопедия|часть=Сталин|год=1973—1982|автор=Под ред. Е. М. Жукова|место=М.|язык=ru}}</ref>) семинариянан ҡыуыла. Ҡулына бирелгән таныҡлыҡта дүрт класс тамамлауы һәм башланғыс училищеларҙа уҡытыусы булып эшләй алыуы тураһында яҙыла<ref name=autogenerated6 />.

Семинариянан ҡыуылғандан һуң Джугашвили бер аҙ ваҡыт репетиторлыҡ ярҙамында икмәк-тоҙлоҡ аҡса эшләй<ref name="semanovkardashov" />. Уның уҡыусылары араһында, мәҫәлән, уның иң яҡын баласаҡ дуҫы Симон Тер-Петросян (буласаҡ революционер [[Камо (большевик)|Камо]]) була.

[[Файл:Stalin 1902.jpg|thumb|left|250x250px|Коба, марксистик түңәрәге ағзаһы (1902)]]

1899 йылдың аҙағынан Джугашвили Тифлис физик обсерваторияһына тикшереүсе — иҫәпләп сығарыусы сифатында ҡабул ителә<ref name="semanovkardashov">''[[Семанов, Сергей Николаевич|Семанов С. Н.]], [[Кардашов, Владислав Иванович|Кардашов В. И.]]'' [http://stalin-irk.narod.ru/index.files/STALIN_1/Stalin_5/I_Stalin/stalin.html Иосиф Сталин: жизнь и наследие.] — М.: Новатор, 1997. — ISBN 5-85862-057-4</ref>{{rp|с.25}}.

1900 йылдың 23 апрелендә Иосиф Джугашвили, [[Стуруа Иван Фёдорович|Вано Стуруа]] һәм [[Чодришвили Захар|Закро Чодришвили]] эшселәр маёвкаһын ойошторалар, унда 400—500 эшсе йыйыла. Башҡалар араһында митингыла Иосиф үҙе лә сығыш яһай. Әлеге сығыш Сталиндың күмәк кеше алдында тәүге күренеүе була. Шул уҡ йылдың авгусында Джугашвили Тифлис эшселәренең ҙур сығышын әҙерләүҙә һәм үткәреүҙә ҡатнаша — Баш тимер юлдары оҫтаханалары стачкаһында. Эшселәр протестарын ойоштороуҙа эшсе-революционерҙар: [[Калинин Михаил Иванович|М. И. Калинин]] (Петербургтан Кавказға һөрөлгән), [[Аллилуев Сергей Яковлевич|С. Я. Аллилуев]], ә шулай уҡ [[Бочоридзе Михаил Захарьевич|М. З. Бочоридзе]], [[Окуашвили Аракел Григорьевич|А. Г. Окуашвили]], [[Стуруа Иван Фёдорович|В. Ф. Стуруа]] ҡатнашалар. 1 августан 15 августҡа тиклем забастовкала дүрт меңгә яҡын кеше ҡатнаша. Һөҙөмтәлә биш йөҙҙән ашыу кеше ҡулға алына.

1901 йылдың 21 мартында полиция Джугашвили эшләгән һәм йәшәгән физик обсерваторияла тентеү үткәрә. Үҙе ул шулай ҙа ҡулға алыуҙан ҡотолоп ҡала һәм легаль булмаған хәлгә күсеп, революционер-подпольщик булып китә<ref name="semanovkardashov"/>{{rp|с.26—27}}.

== Власҡа юл ==
1901 йылдың сентябрендә [[Баҡы]]ла Ладо Кецховели ойошторған «Нина» типографияһында легаль булмаған «Брдзола» («Көрәш») гәзите сыға башлай. Беренсе һанының баш мәҡәләһен егерме ике йәшлек Иосиф Джугашвили яҙа. Әлеге мәҡәлә Сталиндың тәүге билдәле сәйәси хеҙмәте булып тора<ref name="semanovkardashov"/>{{rp|с.28}}.

1901 йылдың ноябрендә ул РСДРП-ның Тифлис комитеты составына индерелә, уның йүнәлтеүе буйынса шул уҡ айҙа [[Батум]]ға ебәрелә, унда ул СДК ойошмаһын ойоштороуҙа ҡатнаша<ref name="semanovkardashov" />. Партийная кличка '''Ко́ба'''.

1903 йылда, Рәсәй социал-демократтарының [[большевиктар]]ға һәм [[меньшевиктар]]ға тарҡалғандан һуң, Сталин большевиктарға ҡушыла<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Stalin|title=Joseph Stalin {{!}} Biography, World War II, & Facts|publisher=Encyclopedia Britannica|lang=en|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

1905 йылдың декабрендә РСДРП-ның Кавказ союзы делегаты булараҡ [[Тампер|Таммерфорста]] ([[Финляндия]]{{Efn|Финляндия ул ваҡытта Рәсәй империяһы составына инә}}) РСДРП-ның I конференцияһында ҡатнаша, унда тәүге тапҡыр шәхсән [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленинды]] осрата.

1906 йылдың майында Тифлистан делегат булып [[Стокгольм]]да РСДРП-ның IV съезында ҡатнаша, был уның тәүге сит ил сәйәхәте була.

[[Файл:Ekaterina Svanidze.jpg|thumb|200x200px|left|[[Сванидзе Екатерина Семёновна|Екатерина Сванидзе]] — Сталиндың беренсе ҡатыны]]
1906 йылдың 16 июле төнөнә ҡарата Тифлистағы Изге Давид сиркәүендә Иосиф Джугашвили [[Сванидзе Екатерина Семёновна|Екатерина Сванидзе]] менән никахҡа инә. Был никахтан 1907 йылда Сталиндың тәүге улы — [[Джугашвили Яков Иосифович|Яков]] тыуа. Шул уҡ йылдың аҙағында Сталиндың ҡатыны [[тиф]] ауырыуынан вафат була.

1907 йылда Сталин — [[Лондон]]да РСДРП-ның V съезы делегаты.

Ҡайһы бер авторҙар фекеренсә, 1907 йылдың йәйендәге «[[Тифлис экспроприацияһы]]» ваҡиғаларына Сталиндың ҡағылышы бар<ref>''[[Рыбас, Святослав Юрьевич|Рыбас С. Ю.]]'' Сталин. / 2-е изд. — М.: [[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]]. 2010. — С. 29. —([[Жизнь замечательных людей]]) — ISBN 978-5-235-03496-9</ref> (урланған (экспроприацияланған) аҡса<ref name=autogenerated6 /><ref name="autogenerated5">''[[Радзинский, Эдвард Станиславович|Edvard Radzinsky]].'' Stalin: The First In-depth Biography Based on Explosive New Documents from Russia’s Secret Archives, Anchor, (1997) ISBN 0-385-47954-9, p. 61</ref> партия ихтыяжына тәғәйенләнә).
[[Файл:FichaPolicialDeStalinEnBakú19100323.jpg|thumb|Баҡы, 1910 йылдың 23 марты.]]
1909—1911 йылдарҙа Сталин ике тапҡыр Вологда губернаһы Сольвычегодск ҡалаһында һөргөндә була — 1909 йылдың 27 февраленән 24 июнненә тиклем һәм 1910 йылдың 29 октябренән алып 1911 йылдың 6 июленә тиклем<ref>{{Cite web|url=https://www.politpros.com/journal/read/?ID=152&journal=33|title=З.Н.Мехреньгина. О музее И.В.Сталина в Сольвычегодске {{!}} POLITPROS.COM|publisher=Онлайн-журнал Politpros.com|accessdate=2019-11-25}}</ref>. 1909 йылда һөргөндән ҡасҡандан һуң, 1910 йылдың мартында Сталин ҡулға алына һәм Баҡыла алты ултырғандан һуң ҡабаттан Сольвычегодсиға ебәрелә. Ҡайһы бер тарихсылар раҫлауынса, Сольвычегодск һөргөнөндә Сталиндың никахтан тыш улы тыуа — [[Кузаков Константин Степанович|Константин Кузаков]]<ref>''Торчинов В. А., Леонтюк А. М.'' Вокруг Сталина. Историко-биографический справочник. Санкт-Петербург, 2000.</ref><ref>[http://www.hrono.ru/biograf/bio_k/kuzakov.php Константин Степанович Кузаков] // [[Хронос (сайт)|Хронос. Биографический указатель]]</ref><ref>{{книга |автор = {{nobr|Гусляров Е. Н.}} |заглавие = Сталин в жизни : систематизированный свод воспоминаний современников, документов эпохи, версий историков: |ссылка = https://books.google.com/books?id=ap9AOAFweE0C |издательство = [[Олма медиа групп|Олма-Пресс]] |год = 2003 |серия = Биографические хроники |страниц = |язык = |isbn = 9785948500348 |ref = }}</ref>. Һөргөн срогы тамамланғандан һуң Сталин 1911 йылдың 6 сентябренә тиклем Вологдала йәшәй, унан, баш ҡалаларҙа йәшәү тыйылыуға ҡарамаҫтан, үҙенең Вологдалағы танышы, элекке ваҡытта шулай уҡ һөргөнсө, Петр Чижиковтың паспорты буйынса Санкт-Петербургка юллана; 1911 йылдың 5 декабрендә Петербургта сираттағы тотолоуҙан һуң ҡабаттан Вологдаға һөрөлә, унан 1912 йылдың 28 февралендә ҡаса<ref>{{статья|автор=Шубин С. И.|заглавие=Сольвычегодская ссылка Сталина|издание=Вестник Северного (Арктического) федерального университета. Серия: Гуманитарные и социальные науки|ссылка=http://cyberleninka.ru/article/n/solvychegodskaya-ssylka-stalina|год=2009|выпуск=№ 4|страницы=25—32}}</ref>.

1910 йылдан алып Сталин — партия Үҙәк комитетының Кавказ буйынса вәкиле («ЦК агенты»)<ref>{{книга|заглавие=Культурология. XX век. Энциклопедия|часть=Сталин|год=1998|автор=|язык=ru}}</ref>.

1912 йылдың ғинуарында ошо уҡ айҙа уҙғарылған РСДРП-ның Бөтә Рәсәй VI (Прага) конференцияһынан һуң үткән РСДРП, Үҙәк комитеты пленумында<ref name=autogenerated1 />, по предложению Ленина<ref>{{Cite web|url=https://www.booksite.ru/localtxt/gra/nd/rus/sia/ns/7.htm|title=100 великих россиян (7)|publisher=www.booksite.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref> Сталин ситтән тороп КПСС Үҙәк комитетына һәм РСДРП %ҙәк Комитетының урыҫ бюроһына кооптациялана. Уның биографы [[Святослав Рыбас]] Сталиндың әлеге һайланыуын уның сәйәси фигура булараҡ барлыҡҡа килеүе тип билдәләй<ref>[http://svom.info/events/ События — Свободная мысль<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200929081842/http://svom.info/events/ |date=2020-09-29 }}</ref>.

1912 йылда<ref name="psevd">''Похлёбкин В. В.'' [https://web.archive.org/web/20080927230913/http://www.geocities.com/capitolhill/parliament/7231/pohleb/pohleb.htm Великий псевдоним.]{{Dead link |url=http://www.geocities.com/capitolhill/parliament/7231/pohleb/pohleb.htm |id=20010406064035}} — М.: ТОО «ЮДИТ», КП «Алтай», — 1996, 158 с.</ref> Иосиф Джугашвили тулыһынса ''«Сталин»'' псевдонимын ҡабул итә<ref>''[[Похлёбкин, Вильям Васильевич|Похлёбкин В. В.]]'' [http://hrono.ru/biograf/bio_p/pohlebkin.php Как случилось, что И. В. Джугашвили избрал себе псевдоним «Сталин»? ]</ref>.

1912 йылдың апрелендә полиция тарафывнан ҡулға алына һәм Себергә һөргөнгә ебәрелә<ref name="О побеге из Нарыма">''Озолиньш, Эрнест''. [http://colonelcassad.livejournal.com/2422078.html Как Сталин бежал из Нарыма.] Воспоминания старого большевика. ([[Рига]]: «Латвиешу Балсс», 2002).</ref>. Был юлы һөргөн урыны булып Томск губернаһы [[Нарым]] ҡалаһы билдәләнә ([[Обь|Урта Обь]]). Бында, башҡа революцион партиялары вәкилдәренән башҡа, [[Смирнов Александр Петрович (дәүләт эшмәкәре)|Смирнов]], [[Свердлов Яков Михайлович|Свердлов]] һәм башҡа ҡайһы бер билдәле большевиктар йәшәйҙәр. Нарымда Сталин 41 көн була—1912 йылдың 22 июленән 1 сентябренә тиклем<ref name="О побеге из Нарыма" /><ref>{{Cite web|url=https://www.tomsk.ru/news/view/122436|title=Фотопутешествие в Парабельский район: месторождения, ссылка, курорт...|publisher=Городской портал tomsk.ru|lang=ru|accessdate=2019-11-25}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180203021839/http://www.tomsk.ru/news/view/122436 |date=2018-02-03 }}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.parabel.tomsk.ru/polits.html|title=Парабельский район :: Нарымский музей политссылки|publisher=www.parabel.tomsk.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>, шунан һуң ул һөргөндән ҡаса. Ул, охранканың күҙенә эләкмәйенсә, пароходта [[Обь]] һәм [[Томь]] йылғалары буйлап [[Томск]] ҡалаһына тиклем барып етеүгә өлгәшә, унда ул поездға ултыра һәм ялған паспорт менән Рәсәйҙең Европа өлөшөнә юллана. Артабан кисекмәҫтән [[Швейцария]]ға китә һәм унда [[Ленин Владимир Ильич|Ленин]] менән осраша.

Томск һөргөнән ҡасҡандан һуң, 1912 йылдың һуң көҙөнән алып 1913 йылдың яҙына тиклем, [[Санкт-Петербург]]та эшләй һәм беренсе большевистик «[[Правда (гәзит)|Правда]]» гәзитенең төп хәҙмәткәрҙәрҙең береһе була.

1913 йылдың мартында Сталин сираттағы тапҡыр ҡулға алына, төрмәгә ябыла һәм этап буйлап Йәнәсәй губернаһы Турухан крайына һөрөлә, унда ул 1916 йылдың аҙағына тиклем тотола Һөргөндә ул Ленин менән хатлаша.

Һуңғараҡ Сталиндың һөргөнө Ачинск ҡалаһында дауам итә һәм унан ул 1917 йылдың 12 мартында Петербургка әйләнеп ҡайта.

=== Февраль — октябрь 1917 ===
{{Төп мәҡәлә|Октябрь революцияһы}}
[[Февраль революцияһы]] һөҙөмтәһендә азат ителеп, Сталин Петроградҡа ҡайта. [[Ленин Владимир Ильич|Лениндың]] эмиграциянан ҡайтыуына тиклем ул РСДРП Үҙәк Комитеты һәм большевиктарҙың Петербург партия комитеты етәкселәренең береһе була, «[[Правда (гәзит)|Правда]]» гәзите мөхәрририәтенә инә.

Башта Сталин, демократик революцияның әле тамамланмауын һәм хөкүмәтте ҡолатыу практик бурыс булып тормауын иҫәпкә алып, [[Ваҡытлы хөкүмәт]]кә теләктәшлек белдерә<ref>''[[Ричард Пайпс]]''. Русская революция. Книга 2. Большевики в борьбе за власть 1917—1918.</ref>. Петроградта 28 мартта уҙғарылған большевиктарҙың Бөтә Рәсәй кәңәшмәһендә меньшевиктарҙың берҙәм партияға берләшеү мөмкинлеге тураһында башланғысы буйынса бәхәстә Сталин, «Циммервальд-Кинталь линияһы буйынса берләшеү мөмкин», тип белдерә. Әммә Ленин Рәсәйгә ҡайтҡандан һуң Сталин уның ''«буржуаз-демократик»'' февраль революцияһының пролетар социалистик революцияһына әүерелеү лозунгын яҡлап сыға.
[[Файл:Stamp Soviet Union 1954 CPA 1749.jpg|thumb|220x220px|<small>Сталин В. А. Серовтың ''«Ленин Совет власын иғлан итә»'' картинаһында. СССР маркаһы, 1954 йыл</small>]]

14—22 апрелдә большевиктарҙың I Петроград дөйөм ҡала конференцияһы делегаты була. 24—29 апрелдә [[РСДРП (б)-ның VII (Апрель) Бөтә Рәсәй конференцияһында доклад буйынса  пренияларҙа ағымдағы мәл тураһында сығыш яһай, лениндың ҡараштарына теләктәшлек белдерә, милли мәсьәлә буйынса сығыш яһай; РСДРП(б) Үҙәк Комитеты ағзаһы итеп һайлана<ref name="ReferenceC"/>.

Май — июнь айҙарында һуғышҡа ҡаршы пропагандалауҙа ҡатнаша;  Советтарҙы ҡабаттан һайлау буйынса ойоштороусыларҙың береһе була һәм Петроградта муниципаль кампанияла ҡатнаша. 3—24 июндә делегат булараҡ [[Эшсе һәм һалдат депутаттары Советтарының I Бөтә Рәсәй съезы]]нда ҡатнаша; большевиктар фракцияһынан ВЦИК һәм ВЦИК бюроһы ағзаһы итеп һайлана. Шулай уҡ 10 июнгә тәғәйенләнгән һәм үткәрелмәгән демонстрацияны һәм 18 июндәге демонстрацияны әҙерләүҙә ҡатнаша; «Правда» һәм «Солдатская правда» гәзиттәрендә бер нисә мәҡәлә баҫтыра<ref name="ReferenceC"/>.

Лениндың мәжбүри рәүештә подпольеға китеүе арҡаһында, Сталин РСДРП(б)-ның VI съезында (июль — август 1917) Үҙәк Комитетының отчет доклады менән сығыш яһай. 5 августа [[КПСС Үҙәк Комитеты|РСДРП(б) Үҙәк Комитеты]] ултырышында Үҙәк Комитетының тар составына һайлана. Август — сентябрь айҙарында башлыса ойоштороу-журналистика эшен алып бара. 10 октябрҙә РСДРП(б) Үҙәк Комитеты ултырышында ҡораллы ихтилал тураһындағы резолюция өсөн тауыш бирә, «яҡын арала сәйәси етәкселек өсөн» булдырылған Сәйәси бюроһы ағзаһы итеп һайлана<ref name="ReferenceC"/>.

6 октябргә ҡараған төндә Үҙәк Комитеттың киңәйтелгән ултырышында ихтилал тураһындағы ҡарарға ҡаршы тауыш биргән [[Каменев Лев Борисович|Л. Б. Каменев]] һәм [[Зиновьев Григорий Евсеевич|Г. Е. Зиновьевтар]]ҙың позицияһына ҡаршы сығыш яһай<ref name="ReferenceC"/>, шул уҡ ваҡытта л избран членом [[Петроград хәрби-революцион үҙәге]] ағзаһы итеп һайлана, әлеге үҙәк [[Петроград хәрби-революцион комитеты]] составына инә<ref>[http://statehistory.ru/books/pod-red--D--P--Nenarokova_Revvoensovet--Respubliki/24 под ред. Д. П. Ненарокова. Липицкий С. В. Сталин Иосиф Виссарионович. Реввоенсовет Республики. История России. Библиотека]</ref>.

24 октябрҙә (6 ноябрҙә), юнкерҙар тарафынан «[[Правда (гәзит)|Правда]]» гәзите типографияһы ҡыйратылғандан һуң, Сталин гәзиттең сығыуын тәьмин итә, унда ул Ваҡытлы хөкүмәтте ҡолатыу һәм уны «эшселәр, крәҫтиәндәр һәм һалдаттар вәкилдәре» һайлаған Совет хөкүмәте менән алыштырыу өндәүе менән «Беҙгә нимә кәрәк?» исемле мәҡәләһен баҫтыра{{Efn|См.: ''Сталин И.'' [http://www.hrono.info/libris/stalin/3-76.html Что нам нужно?] // www.hrono.info}}. Шул уҡ көндө Сталин һәм [[Троцкий Лев Давидович|Троцкий]] большевиктар — [[Эшсе һәм һалдат депутаттары Советтарының II Бөтә Рәсәй съезы]] делегаттары кәңәшмәһен үткәрәләр, унда Сталин сәйәси ваҡиғалар барышы тураһындағы доклад менән сығыш яһай. 25 октябргә (7 ноябргә) ҡараған төндә яңы. совет хөкүмәтенең атамаһын һәм структураһын билдәләгән РСДРП(б) Үҙәк Комитеты ултырышында ҡатнаша<ref name="ReferenceC"/>.

[[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышына һайлауҙар]]ҙа Петроград баш ҡала округы буйынса РСДРП(б)-нан делегат итеп һайлана.

=== 1917—1924 ===
{{Төп мәҡәлә|Сталиндың роле Граждандар һуғышында}}
{{См. также|Царицын конфликты}}

[[Октябрь революцияһы ]] еңгәндән һуң Сталин вошёл в [[РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы]]на (СНК) милләттәр буйынса халыҡ комиссары булараҡ инә (1912—1913 йылдар аҙағында уҡ Сталин «Марксизм һәм милли мәсьәлә» исемле мәҡәлә яҙа һәм шул ваҡыттан милли мәсьәләләр буйынса белгес тип иҫәпләнә).

29 ноябрҙә Сталин РСДРП(б) Үҙәк Комитеты Бюроһына, Ленин, Троцкий һәм Свердлов менән берлектә, инә. Был органға ''«бөтә ашығыс эштәрҙе хәл итеү хоҡуғы бирелә, әммә шул мәлдә Смольныйҙа булған бөтә Үҙәк Комитеты аҙзаларын мотлаҡ рәүештә йәлеп итеү шарты менән»''.

1918 йылдың яҙында Сталин икенсе тапҡыр өйләнә{{Efn|В то время в партийной среде мало уделяли внимания формальностям. Брак официально был зарегистрирован только [[24 марта]] [[1919 год]]а}}. Уның ҡатыны урыҫ революционеры [[Аллилуев Сергей Яковлевич|С. Я. Аллилуевты]]ң ҡыҙы — [[Аллилуева Надежда Сергеевна|Надежда Аллилуева]] була.

1918 йылдың 8 октябренән алып 1919 йылдың 8 июленә тиклем һәм 1920 йылдың 18 майынан алып 1922 йылдың 1 апреленә тиклем Сталин [[Революцион хәрби совет|РСФСР-ҙың Революцион хәрби советы]] ағзаһы булып тора. Сталин шулай уҡ Көнбайыш, көньяҡ, Көньяҡ-көнбайыш фронттары Реввонсоветтары составына инә.

Тарих һәм хәрби фәндәре доктоы [[Гәрәев Мәхмүт Әхмәт улы|М. Ә. Гәрәев]] фекеренсә, Граждандар һуғышы ваҡытында Сталин күп кенә фронттарҙа бик ҙур ғәскәрҙәр менән хәрби-сәйәси етәкселек тәжрибәһен ала ([[Царицын оборонаһы]], Петроград, на фронтах против Деникинға, Врангелгә, аҡ поляктарға ҡаршы һәм башҡа фронттарҙа)<ref>''М. Гареев, президент Академии военных наук, генерал армии.'' [https://vpk-news.ru/articles/779 Сталин как верховный главнокомандующий] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180525063904/https://vpk-news.ru/articles/779 |date=2018-05-25 }} // [[Военно-промышленный курьер (газета)|ВПК]], 2 февраля 2005</ref>.

{{main|Царицын конфликты}}
Күп кенә тикшеренеүселәр билдәләүенсә, Царицынды обороналау ваҡытында Сталин һәм Ворошилов наркомвоенмор Троцкий менән үҙ-ара шәхсән талашалар. Һәр яҡ бер-береһенә ҡарата ғәйепләү һүҙҙәрен әйтә; Троцкий Сталин менән Ворошиловты буйһонмауҙа ғәйепләһә, яуап итеп «контрреволюцион» хәрби белгестәргә артыҡ ышаныс белдергән өсөн шелтәләнә.

1919 йылда Сталин «Хәрби оппозицияға» теләктәшлек белдерә, әммә рәсми рәүештә уға ҡушылып китмәй, был төркөмдө РКП(б)-ның VIII съезында Ленин шәхсән үҙе тәнҡитләй.

[[Кавбюро]] лидерҙары Орджоникидзе һәм Киров йоғонтоһо аҫтында Сталин 1921 йылда Грузияны советлаштырыу буйынса ыңғай сығыш яһай.

1921 йылдың 24 мартында Мәскәүҙә Сталиндың улы тыуа — [[Сталин Василий Иосифович|Василий]], ул ғаиләлә ошо уҡ йылда данъяға килгән [[Сергеев Артём Фёдорович|Артём Сергеев]] менән бергә тәрбиәләнә, Артемды Сталин үҙенең яҡын дуҫы — революционер [[Сергеев Фёдор Андреевич|Ф. А. Сергеев]] һәләк булғандан һуң уллыҡҡа ала.


1922 йылдың 3 апрелендә РКП(б) Үҙәк Комитеты Пленумында Сталин РКП(б) Үҙәк Комитеты Оргбюроһына һәм Политбюроһына, шулай уҡ РКП(б) Үҙәк Комитетының Генераль секретары итеп һайлана. Башта был вазифа партия аппараты менән етәкселек итеү өсөн булдырыла, ә партия һәм хөкүмәт лидеры итеп РСФСР-ҙың халыҡ Комиссарҙары Советы Рәйесе Ленин һанала.

1922 йылдан алып, ауырыу сәбәпле, Ленин ысынында сәйәси эшмәкәрлектән ситләшә. Политбюро эсендә Сталин, Зиновьев һәм Каменев Троцкийға ҡаршы тәьҫир итеү өсөн нигеҙләнгән ''«тройка»'' ойошторалар. Өс партия лидеры ла ул мәлдә бер нисә мөһим вазифалар биләйҙәр. Зиновьев абруйлы Петроград партойошмаһын етәкләй, бер үк ваҡытта Коминтерн Башҡарма комитеты рәйесе булып тора. Каменев возглавлял Мәскәү партойошмаһын етәкләй һәм бер үк ваҡытта бер нисә мөһим наркоматтарҙы берләштергән Хеҙмәт һәм оборона Советы рәйесе булып тора. Лениндың сәйәси эшмәкәрлектән ситләшеүе менән тап Каменев уның урынына Совнарком ултырыштарында рәйеслек итә. Сталин бер үк ваҡытта Секретариат һәм Үҙәк Комитеты Оргбюроһы етәкселеген берләштерә, ошо уҡ ваҡытта Рабкрин (Эшсе-крәҫтиән инспекцияһы) һәм РСФСР-ҙың милләттәр буйынса нарком (Милләттәр буйынса халыҡ комиссариаты) вазифаларын биләй.

«Тройкаға» ҡаршы булараҡ Троцкий Хәрби-диңгеҙ наркомы һәм Революцион-хәрби Советы рәйесе вазифаларында Ҡыҙыл Армияға етәкселек итә.

1922 йылдың сентябрендә Сталин тәүге тапҡыр сағыу рәүештә традицион рәсәй дәүләтселегенә (великодержавие) үҙенең ынтылышын күрһәтә.Үҙәк Комитеты ҡушыуы буйынсаул, милләттәр эштәре буйынса нарком булараҡ, Мәскәүҙең элекке Рәсәй империяһының советлашҡан милли төбәктәре менән үҙ-ара мөнәсәбәттәрен көйләү буйынса үҙенең тәҡдимдәрен әҙерләй. Сталин «автономиялаштырыу» планын тәҡдим итә (төбәктәрҙе РСФСР составына автономиялар хоҡуҡтарында индереү), мәҫәлән, Грузия Кавказ аръяғы республика составында ҡалырға тейеш була. Әлеге план Украинала бик ҡаты ҡаршылыҡҡа осрай, һәм бигерәк тә Грузияла, һәм Лениндың шәхсән баҫымы аҫтында кире ҡағыла. Сит төбәктәр (окраины) совет федерацияһы составына бөтә дәүләтселек атрибуттары менән союздаш республикалар хоҡуҡтарында инәләр. Федерация исеменән («СССР») «Рәсәй» һүҙе һәм башҡа географик атамалар алып ташлана.

1922 йылдың декабрь аҙағында — 1923 йылдың ғинуар башында Ленин «[[Съезға хат]]» яҙҙыра, унда ул партия буйынса үҙенең иң яҡын көрәштәренә, шул иҫәптән, Сталинға, тәнҡит ҡылыҡһырламалары бирә һәм Сталинды генераль секретары вазифаһынан бушатырға тәҡдим итә. Ситуацияны Лениндың һуңғы айҙарында Сталин менән [[Крупская Надежда Константиновна|Крупская Н. К]] араһындағы талаш ҡатмарлаштыра.

Лениндың хаты 1924 йылдың майында уҙғарылған РКП(б)-ның XIII съезы алдынан Үҙәк комитеты ағзалары араһында уҡып ишеттерелә. Сталин отставкаға бирә, әммә уны ҡабул итмәйҙәр. Съезд ваҡытында һәр делегацияға хатты уҡып ишеттерәләр, әммә съезд һөҙөмтәләре буйынса Сталин үҙ вазифаһында тороп ҡала.

== Партия эсендәге көрәштә ҡатнашыу ==
XIII съезда (1924) Троцкий емергес еңелеүгә дусар ителә. Съездан һуң Сталин «тройка» буйынса үҙенең элекке союздаштарына һөжүмен башлай. «Троцкизм менән әҙәби дискуссиянан» һуң (1924) Троцкий Ревленсовет рәйесе вазифаһынан отставкаға китергә мәжбүр була. Шул уҡ ваҡытта Сталиндың Зиновьев һәм Каменев менән блогы тарҡала.
XIV съезда (декабрь 1925 йыл) шулай уҡ «4-ҙең платформаһы» (Зиновьев, Каменев, Сокольников һәм Крупская (бер йылдан оппозициянан ситләшә) булараҡ билдәле булған «Ленинград оппозицияһы» тәнҡит утына тотола. Улар менән көрәшеү өсөн Сталин ул замандағы иң билдәле партия теоретиктарының береһе Н. И. Бухаринға һәм уға яҡын Рыков һәм Томскийға (һуңынан — «уң уклонистар») таяныуҙы кәрәкле таба. Съезд ғауғалы үтә. Ҡаршы яҡтар бер-береһен төрлө уклондарҙа ғәйепләй (Зиновьев, айырыуса «Байыйығыҙ» лозунгыһына иғтибарын йүнәлтеп, Сталин— Бухарин төркөмөн «яртылаш троцкизмда» һәм «кулак уклонында» ғәйепләй; яуап итеп ул «аксельродовщинала» һәм « середнякты баһалап етмәүҙә» ғәйепләүҙәр ала), Лениндың бай мираҫынан бер-беренә ҡаршы торған цитаталарын ҡулланалар. Эшкә шулай уҡ ҡапма-ҡаршылыҡлы таҙартыуҙар һәм контртаҙартыуҙарҙа ғәйепләүҙәр китә; Зиновьевты туранан-тура Ленинград «наместниғына» әүерелеүҙә һәм Ленинград делегацияһынан «сталинсылар» репутациялы кешеләрҙән таҙартып бөтөүҙә ғәйепләйҙәр.

Каменевтың, что «Сталин иптәш большевистик штабын берләштереүсе ролен башҡара алмай» тигән белдереүе урындарҙан: «Фаш ителдегеҙ!», «Беҙ һеҙгә юғары етәкселек бирмәйәсәкбеҙ!», «Сталинды! Сталинды!», «Бына ҡайҙа партия берләшә! Большевистик штаб берләшергә тейеш!», «Үҙәк Комитет йәшәһен! Ура!» тигән күмәк тауыштар менән бүлдерелә.

Сталин Генераль секретарь булараҡ төрлө вазифалар һәм ташламалар, хатта санаторийҙарға пүтевкаларға тиклем, бүлеп биреүсегә әүерелә. Был хәлде ул илдәге бөтә мөһим вазифаларға үҙ фекерҙәштәрен ултыртыуға һәм партия съездарында ныҡлы күпселекте тәьмин итеү өсөн оҫта файҙалана. 1924 йылғы «Ленин призывы» һәм партияға ярым наҙан эшселәрҙе партияға массауи рәүештә ҡабул итеүҙәр (улар !«партияны эшселәндереү») лозунгы аҫтында үтә) Сталиндың еңеүенә айырыуса булышлыҡ итә. Тикшеренеүсе Восленский М. С. билдәләүенсә, «Ленинизм нигеҙҙәре тураһында» исемле үҙенең хеҙмәтенең беренсе битендә Сталин «демонстратив рәүештә»: «Ленин призывына арнайым», тип яҙа. «Ленин призывы новобранецтары» башлыса ул ваҡыттағы ҡатмарлы идеологик бәхәстәрҙе аңлап етмәй һәм Сталин өсөн тауыш биреүҙе яҡшыраҡ күрә. Партия ағзаларының яҡынса 75 % башланғыс белемле була, улар хатта уҡый-яҙа белмәй, тап ошо ваҡытта үтә ҡатмарлы теоретик дебаттар башлана.

1926 йылдың февралендә Сталиндың Светлана исемле ҡыҙы тыуа (киләсәктә — тәржемәсе, филолгия фәндәре кандидаты, мемуарсы).

Троцкий Сталиндың, бер илдә социализмдың еңеүе мөмкин, тигән теорияһын хупламай һәм 1926 йылдың апрелендә Зиновьев һәм Каменевҡа ҡушыла. «Берләштерелгән оппозиция» тип исемләнгә төркөм барлыҡҡа килә, ул «утты уң яҡҡа — нэпманға, кулакка һәм бюрократҡа» ҡаршы йүнәлтәбеҙ" лозунгын иғлан итә.

20-се йылдарҙың партия эсендәге көрәштә Сталин «яраҡлаштырыусы» («миротворец») ролен уйнарға тырыша. 1924 йылдың аҙағында ул хатта Троцкийҙы Зиновьевтың ғәйеп ташлауҙарынан яҡлай, Зиновьев Троцкийҙы хәрби түңкәрелеш әҙерләҙә ғәйепләп, партиянан сығарыуҙы талап итә. Сталин «салями тактиһын» (ҙур булмаған дозалы һөжүмдәр) ҡулланыуҙы өҫтөн күрә. Уның ысулдары 1926 йылдың 15 июнендәге Молотовҡа һәм Бухаринға яҙған хатынан асыҡ күренә, был хатта Сталин «Гришаның кәрәген бирергә» (Зиновьевтың) һәм Троцкий менән унан «Шляпников кеүек мөртәттәр» эшләргә йыйына (Шляпников — элекке «эшселәр оппозицияһы» лидеры, бик тиҙ арала маргинал булып китә).

1927 йылда Сталин шулай уҡ үҙен «яраҡлаштырыусы» итеп күрһәтеүен дауам итә. Уның союздаштары, киләсәктә «уң уклонистар» Рыков һәм Томский, был ваҡытта унан да ҡанһыҙыраҡ сығыштар яһайҙар. XV съезындағы сығышында (1927) Рыков асыҡтан-асыҡ һул оппозицияны төрмәгә ябырға кәрәк тиһә, Томский 1927 йылдың ноябрендәге Ленинград өлкә конференцияһында «пролетариат диктатыраһы хәлендә ике йәки дүрт партия булыуы мөмкин, әммә бер шарт менән: бер партия власта була, ә ҡалғандары — төрмәлә» тип белдерә<ref>[http://trst.narod.ru/rogovin/t1/xxxvi.htm#ftnref_03 XXXVI. Что осталось от «атмосферы горных высот» — Была ли альтернатива? — В. Роговин]</ref>.


1926—27 йылдаҙа партия эсендәге мөнәсәбәттәр айырыуса киҫкенләшә, Сталин яйлап, әммә эҙмә-эҙлекле оппозицияны легаль ялан сиктәренән ҡыҫырыҡлайУның сәйәси дошмандары араһында революцияға тиклемге тәжрибелә бик күп кеше була.
Агитация әҙәбиәтне нәшер итеү өсөн ппозиционерҙар легаль булмаған типография булдыралар. Октябрь революциһы йыллығына, 1927 йылдың 7 ноябрендә, улар «параллель» оппозиционн демонстрация үткәрә. Был ғәмәлдәр өсөн Зиновьев һәм Троцкий партиянан сығарыла (1927 йылдың 16 ноябрендә). 1927 йылда ҡапыл совет-инглиз мөнәсәбәттәре киҫкенләшә., илдә хәрби психоз башлана. Сталин өсөн бындай хәл һулдарҙы тар-мар итеүгә бик уңайлы шаррттар тыуҙыра.

Әммә киләһе йылда хәлдәр ҡырҡа үҙгәрә. 1927 йылғы иген әҙерләү көрсөгө йоғонтоһо арҡаһында Сталин, НЭП-тың кире яҡтары менән ҡәнәғәт булмаған студент йәштәре һәм радикаль эшселәр араһында һаман популяр булған троцкистик лозунгыларын үҙләштереп, «һул боролош» яһай.
1928—1929 йылдарҙа Сталин Бухаринды һәм уның союздаштарын «уң уклонда» ғәйепләй һәм НЭП-ты бөтөрөү һәм тиҙләтелгән индустриялләштереү буйынса ысынбарлыҡта «һулдарҙың» программаһын бойомға ашыра башлай. Тар-мар итеүсе «уңдар» араһында «троцкист-зиновьевсылар блогы» тип исемләнгән төркөм менән әүҙем көрәшеүсе Рыков, Томский, Угланов һәм Рютин һәм бик күп башҡалар була, улар троцкистарҙы Мәскәүҙә ҡыйратыу менән етәкселек итә. РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советының өсөнөсө рәйесе Сырцов та оппозиционер булып китә.

Сталин 1929 йылды «бөйөк боролош» тип нарыҡлай. Стратегик дәүләт бурыстары итеп индустриялләштереү, коллектилаштырыу һәм мәҙәни революция иғлан ителә.
Рютин төркөмө иң ааҙҡҡы оппозицияларҙың береһе була. В своей программной работе 1932 йылда үҙенең программа рәүешендәге «Сталин и кризис пролетарской диктатуры» («Рютин платформаһы» булараҡ киң билдәле) хеҙмәтендә автор тәүге тапҡыр шәхси Сталинға етди ғәйепләүҙәр менәнсығыш яһай. Сталин был хеҙмәтте терроризмға өндәү тип ҡабул итеүе һәм Рютинға атып үлтереү хөкөмөн сығарыуҙы талап итеүе билдәле. Әммә ул ваҡытта был тәҡдимде ОГПУ кире ҡаға һәм Рютинды 10 йылға хөкөм (һуңғараҡ, 1937 йылда, атып үлтерелә).
[[Файл:17th Congress AUCP-4.jpg|thumb|right|300x300px|Сталин Үҙәк Комитеттың рәсми сәйәси отчеты менән ВКП(б)-ның XVII съезында сығыш яһай. 1934 йыл]]
Ричард Пайпс сталинизм режимының күсәгтлешлегенә иғтибар итә. Власҡа килеү өсөн Сталин уға тиклемге механизмдарҙы ҡуллана. Партия эсендәге ниндәй булһа ла оппозицияларҙы тыйыуға яйлап күсеү шәхсән Ленин баҫымы аҫтында Х съезда (1921) ҡабул ителгән «Партияның берҙәмлеге» тарихи резолюцияһына таяна. Уға ярашлы яңы партияларға әүерелә алған фракциялар тарҡалышҡа алып килеү ихтималлығын көсәйтә, сөнки улар дөйөм партия программаһынан айырмалы рәүештә айырым фракция органдарын һәм хаттта үҙҙәренең фракцияпрограмма документтарын булдыра аласаҡ һәм фракция эсендәге дисциплинаны дөйөм партия дисциплинаһынан өҫтән ҡуясаҡ. Пайпс баһаһы буйынса, Ленин партия эсенә башҡаса фекер йөрөтөүҙе баҫтырыу режимын индерә, ә партиянан ситтә был режим инде урынлаштырылған булған.
1927 йылда Зиновьевты һәм Троцкийҙы партиянан сығарыу 1921 йылда эшселәр оппозицияһы менән көрәшеү маҡсатында Ленин тарафынан шәхсән әҙерләнгән механизм ярҙамында эшләнә — Х съезда ҡабул ителгән «Партия берҙәмлеге тураһында»ғы резолюцияһына ярашлы Үҙәк Комитеты һәм партия контроле органдарының берлектәге пленумында.
Сталиндың власть өсөн көрәштә бөтә төп конкуренттары үҙе кеүек демократияның дошмандары булалар.. Троцкий 1919—20 йылдарҙа «Терроризм һәмкоммунизм» исемле хеҙмәт яҙа, әлеге хеҙмәт иң ҡаты диктатура апологетикаһы менән тулы, уны ул Граждандар һуғышының ауыр шарттары менән аҡлай. X съезда (1921) Троцкий, «эшселәр оппозицияһы» «демократизм» лозунгыһынан «фетиш» яһай, һәм партия эшселәр исеменән үҙ диктатураһын яҡларға ниәтләнә, тип белдерә. Аҙсылыҡта ҡалғас, Троцкий бик тиҙ демократия тураһында иҫләй башлай. Зиновьев һәм һуңынан «уңдар» ошондай уҡ эволюция юлын үтәләр; власть башында торған саҡта оппозицияның ауыҙын ябалар. Үҙҙәре оппозицияға әйләнгәс, кисекмәҫтән демократия һәм фекерҙәр азатлығы төшөнсәләрен иҫкә төшөрәләр.
Ленинградтағы урта мәктәп директоры Р. Куллэ яҙғанынса<ref>''[[Измозик, Владлен Семёнович|Измозик В. С.]], [[Старков, Борис Анатольевич|Старков Б. А.]], Рудник С., Павлов Б. А.'' Подлинная история РСДРП-РКПб-ВКПб. Краткий курс. Без умолчаний и фальсификаций. С. 275.</ref>:
{{Цитата башы}}
1925 йылдың 30 декабре. Нимә өсөн улар һуғышып бөттөләр, белергә ине. Ситтән ҡараһаң, Лениндың шул уҡ иҫке ыштанынан: кем уның еҫен яҡшыраҡ һиҙә; 1926 йылдың 1 авгусы… Донъя диктаторҙы көтә… Алыш шәхес өсөн генә: кем кемде ашар.{{Цитата аҙағы}}

«Еңеүселәр съезы» тип нарыҡланған ВКП(б)-ының XVII съезы (1934) Х съезд резллюцияһы тулыһынса үтәлде, партияла башҡа оппозициялар юҡ, тип тәүге тапҡыр беолерә. Күп кенә элекке оппозиционерҙар күмәк кеше алдында «үҙ ғәйебен танығандан һуң» партияға кире алыналар. Үҙ вазифаларын бушатмаҫ өсөн, ошондай уҡ телмәрҙәр менән Зиновьев, Каменев, Карл Радек, Бухарин, Рыков, Томский, Пятаков, Преображенский, Ломинадзе сығыш яһайҙар. Күп кенә делегаттарҙың сығыштары Сталин адресына маҡтау һүҙҙәрен ҡыҫтырыу менән айырыла. Роговин В. З. иҫәпләүенсә, Сталиндың исеме съезда 1500 апҡыр телгә алына.
Сталин алдында шәхсән Зиновьевтың телмәре айырыуса ҡолдарса була, Каменев үҙен «сәйәси мәйет» тип нарыҡлай, ә Преображенский күп кенә ваҡытын үҙенең элекке көрәштәше Троцкийҙы ғәйепләүгә сарыф итә. 1928 йылда Сталинды Сыңғыҙханға тиңләгән Бухарин съезда уны «пролетар көстәре фельдмаршалы» тип исемләй. Радектың тәүбә итеү телмәре генә бер аҙ айырылып тора, ул бик күп шаярта, уның телмәре бер нисә тапҡыр көлөү менән аралаша.

== Сәйәси ҡараштары ==
[[Файл:Сталин Иосиф Виссарионович, партийный билет.jpg|thumb|300px|0000002-cе партия билеты, 1936 йыл]]
Грузияла меньшевизм бик популяр булыуына ҡарамаҫтан, йәш Сталин большевиктарға ылыға. Ул заманда полиция эҙәрлекләүе арҡаһында сит илдә булырға мәжбүр булған большевистик партияһында идеологик һәм етәкселек иткән йәҙрә була. Эмиграцияла ғүмеренең байтаҡ өлөшөн үткәргән большевизм лидерҙары Ленин, Троцкий йәки Зиновьевтан айырмалы рәүештә Сталин Рәсәйҙә легаль булмаған партия эшендә ҡалыуҙы хуп күрә , бер нисә тапҡыр һөрөлә.
Сталиндың революцияға тиклемге сит илгә бер нисә генә сәфәре тураһында билдәле: Таммерфорс, Финляндия (РСДРП-ның I конференцияһы, 1905), Стокгольм (РСДРП-ның IV съезы, 1906), Лондон (РСДРП-ның V съезы, 1907), Краков һәм Вена (1912—1913). Сталин үҙен һәр саҡ «практик» тип нарыҡлай һәм ярһыу идеологик ҡапма-ҡаршылыҡлы революцион эмиграция мөхитенә ерәнеү тойғоһон кисерә. 1909 йылда «Баҡы пролетарийы» гәзитенең ике һанында баҫтырылған Үҙенең тәүге хеҙмәттәренең береһе — «Партия көрсөгө һәм беҙҙең бурыстар» мәҡәләһендә Сталин «урыҫ ысынбарлығынан» айырымланған сит ил етәкселек үҙәген бер аҙ тәнҡитләй.

Большевик В. С. Бобровскийға 1911 йылдың 24 ғинуарында бер хатында: «Сит илдә „бер стакан һыуҙағы дауыл“ тураһында, әлбиттә, блоктар ишетте: бер яҡтан — Ленин менән Плехановты һәм икенсе яҡтан — Троцкий-Мартов-Богдановты. Эшселәрҙең беренсе блокка мәнәсәбәте, минең белеүемсә, бик ыңғай. Әммә сит илгә эшселәр кәмһетеп ҡарай башлайҙар: „Әйҙә, йәнәһе, күңелдәре булғансы, тырышһындар, ә беҙҙеңсә, кемгә хәрәкәттең мәнфәғәттәре ҡәҙерле, ул эшләй, ә ҡалғандары ҡушылыр“. Был, минеңсә, яҡшыға ғына», — тип яҙа.

Йәш саҡта уҡ Сталин грузин милләтселегенән баш тарта, йылдар үтеү менән уның ҡараштары Рәсәй бөйөк дәүләтселегенә көслөрәк тартыла башлай. Ричард Пайпс яҙыуынса,
{{начало цитаты}}
ул әллә ҡасандан коммунизм төп көсөн урыҫ халҡынан алыуын аңлаған. 1922 йылда партиялағы 376 мең ағанан 270 меңе йәки 72 %, урыҫ булған, ә ҡалғандарының күпселек өлөшө — яртыһы урыҫлашҡан йәки ассмиляциялаған украиндар һәм өстән ике өлөшө йәһүдтәр. Бынан тыш, Граждандар һуғышы барышында һәм унан да асығыраҡ Польша менән һуғышта коммунизм һәм урыҫ милләтселеге төшөнсәләрнең аңғармаҫтан ҡушылыуы күҙәтелә. Совет дәүләтен Рәсәй ҡеүәтенең берҙән-бер яҡлаусыһы һәм уның эмигранттарын тыуған илгә ҡайтырға өндәүсеһе булараҡ, урыҫ сит иленең консерватив өлөшө араһында популярлыҡ яулаған «Дәүерҙәр алмашыныуы» хәрәкәте бының иң сағыу күренеше булып тора… Сталин кеүек шөһрәт-дан яратҡан сәйәсмән өсөн бындай үҫеш ҡурҡыныс хәл булып түгел, ә, киреһенсә, бындай хәлдәрҙең бергә тура килеүе бик уңайлы була. Партия карьераһының иң башынан һәм үҙенең диктаторлығының һәр йылынан Сталин торған һайын милли аҙсылыҡтар мәнфәғәттәренә зыян итеп, урыҫ милләтселеге позицияларына<ref>''[[Пайпс, Ричард|Ричард Пайпс]].'' [http://www.krotov.info/libr_min/16_p/ay/ps_43.htm Русская революция]</ref>.''
{{конец цитаты}}

Әммә шул уҡ ваҡытта Сталин үҙен һәр саҡ интернационалист итеп күрһәтергә тырыша. Үҙенең бер нисә мәҡәләһендә һәм сығыштарында ул «бөйөк урыҫ шовинизмы ҡалдыҡтары» менән көрәшергә саҡыра, «дәүерҙәр алмашыныу» идеологияһын тәнҡитләй (хәрәкәткә нигеҙ һалыусы Устрялов Н. В. 1937 йылда атып үлтерелә). Сталиндың иң яҡын даирәһе үҙ составы буйынса ғәйәт интернациональ була; улар араһында урыҫтар, грузиндар, йәһүдтәр, әрмәндәр бик күп.
{{начало цитаты}}
Тик урыҫ коммунистары ғына бөйөк урыҫ шовнинизмы менән көрәште үҙ өҫтөнә ала һәм уны аҙағына тиклем еткерә алалар. Урыҫ шовинизмына ҡаршы тайпылыш юҡ тип кем әйтә ала? Бөтә съезд бит үҙ күҙе менән күреп, урындағы шовинизм, грузин, башҡорт һәм башҡалар барына, уның менән көрәшергә кәрәклегенә ышанды. Урыҫ коммунистары татар, грузин, башҡорт шовинизмы менән көрәшә алмай, сөнки, әгәр урыҫ коммунисты үҙ өҫтөнә татар йәки грузин щовинизмы менән ауыр бурысты үҙ өҫтөнә алһа, был көрәш бөйөк урыҫ шовинистының татарҙарға һәм грәзиндарға ҡаршы көрәш булараҡ баһаланасаҡ. Был бөтә эште бутар ине. Тик татар, грузин һәм башҡа коммунистар татар, грузин һәм башҡа шовинизмға ҡаршы көрәшә ала, тик грузин коммунистары үҙенең грузин милләтселеге йәки шовинизмына ҡаршы уңышлы көрәшә ала. Урыҫ булмаған коммунистарҙың бурысы шул<ref>Заключительное слово по докладу о национальных моментах в партийном и государственном строительстве на XII съезде РКП(б) 25 апреля 1923 г.</ref>.
{{конец цитаты}}

Сталиндың төп булмышы уның 1922 йылда партия аппараты башлығы вазифаһына тәғәйенләү менән күренә. Ул ваҡыттағы иң билдәле большевиктарҙың береһе лә бындай эшкә һәләтле булманы, башҡа партия лидерҙары «күңелһеҙ» тип табалар: хатлашыуҙы алып барые, күп һанлы персональ тәғәйенләштәр, көндәлек канцеляр эше. Был тәғәйенләнеүгә бер кем көнләшмәй. Әммә Сталин үҙенең Генераль секретары вазифаһын үҙ фекерҙәштәрен илдәге мөһим урындарға ҡуйыу өсөн бик оҫта файҙалана.

Үҙен Лениндың алмаштырыусыһы итеп күрһәтеп, Сталин тиҙҙән, ул замандағы ҡараштар буйынса, бындай роль эре теоретик һәм идеолог репутацияһын талап итеүен аңлап ҡала. Ул бер нисә эш яҙа, улар араһында, мәҫәлән, «Ленинизм нигеҙҙәре тураһында» (1924), «Ленининзм мәсьәләләренә» (1927) кеүек эштәрҙе билдәләп була. «Ленинизм, дөйөм алғанда, пролетар революцияһының теорияһы һәм практикаһы һәм пролетариат диктатураһының теорияһы һәм практикаһы» тип билдәләп, Сталин үҙәк урынға «пролетариат диктатураһының марксистик доктринаһын ҡуя.

Сталиндың идеологик эҙләнеүҙәре өсөн максималь рәүештә ябайлаштырылған һәм популялаштырылған схемаларҙың өҫтөнлөгө хас, сөнки партия ағзаларының 75 % иң түбән белемле була. Сталин өсөн дәүләт — ул „машина“. В подходе Сталина государство это „машина“. В Организационном отчёте ЦК на XII съезда (1923) Үҙәк Комитеттынң ойоштороу отчетында ул эшселәр синыфын „партия армияһы“ тип нарыҡлай һәм партия йәмғиәт менән „приводлы билдектәр“ ярҙамында нисек идара итеүен тасуирлай. 1921 йылда Сталин үҙенең ҡаралмаларында (наброски) компартияны „меченосецтар ордены“ тип атай»<ref>''[[Боффа, Джузеппе|Боффа Дж.]]'' История Советского Союза. НЭП. Сталин. Генеральный секретарь. «Орден меченосцев» и «приводные ремни»</ref>.
Дж. Боффа, бындай идәяларҙа ул ваҡытта бер ниндәй яңылыҡ булмаған, атап әйткәндә, «приводлы билдектәр» төшөнсәһе шул уҡ контекста элегерәк, 1920 һә 1921 йылдарҙа, Ленин тарафынан да ҡулланған, тип билдәләй.

Сталин өсөн хас булған хәрби-командалыҡ, милитаристик фразеология һәм демократияға ҡаршы ҡараштар донъя һәм граждандар һуғыштарын үткән ил өсөн ярайһы уҡ ғәҙәти хәл була. Партияның күп кенә вазифаларында командлыҡ тәжрибәле кешеләр торған. Улар хатта тышҡы ҡиәфәтендә хәрбилекте һаҡлаған. Большевизмдың диктатураны урынлаштырыу факты шулай уҡ көтөлгән хәл була; 1921 йылда Мартов, Лениндың Рәсәйҙә демократлашыуҙан баш тартыу осрағында, Рәсәйҙә «Хәрби-бюрократик диктатура» урынлашасаҡ тип туранан-тура әйтә; Троцкий 1904 йылда уҡ, Лениндың партия төҙөлөшө ысулдары «партия үҙе менән Үҙәк Комитетты алыштырыу һәм, ниһайәт, диктатор үҙе менән Үҙәк Комитетты алыштырыу» менән тамамланасаҡ, тип фаразлай.

1924 йылда Сталин «айырым алынған илдә социализм төҙөү» доктринаһын уйлап таба һәм тулыһынса «донъя революцияһы» идеяһынан баш тарта. Әлеге доктрина төп иғтибарҙы рәсәйгә йүнәлтә. Был ваҡытта Европала революцион тулҡыны яйлап һүнә бара. Большевиктар башҡаса Германиялағы революцияның тиҙ еңеүенә өмөтөн юғалталар. Партия илдә тулы ҡанлы дәүләт идаралығын ойоштороуға, хужалыҡ проблемаларҙы хәл итеүгә күсергә мәжбүр була.

1928 йылда, 1927 йылғы иген әҙерләү көрсөгө һәм крәҫтиән сығыштары көсәйеүе йоғонтоһо аҫтында Сталин «социализм төҙөү барышында синфи көрәштең көсәйеү» доктринаһы менән сығыш яһай. Әлеге доктрина террорҙы идеологик аҡлау өсөн бик уңайлы була, һәм тик Сталиндың вафатынан һуң компартия етәкселеге тарафынан кире ҡағыла
Тикшеренеүсе Михаил Александров үҙенең «Сталиндың тышҡы сәйәсәт доктринаһы» исемле эшендә, 1928 йылда Үҙәк Комитетының ноябрь пленумында Сталин урыҫ батшаһы Бөйөк Петрҙың модернизаторлыҡ эшмәкәрлеге тураһында маҡтап һөйләй.

1930-сы йылдарҙа Сталин тарихсы-марксист М. Н. Покровскийҙың хеҙмәттәрен тыйыуға булышлыҡ итә<ref>[http://mkonf.iriran.ru/papers.php?id=119 ''Гордина Елена Дмитриевна''. (доктор исторических наук, профессор, завкафедрой «Методология, история и философия наук») «„Историческую науку — на уровень великих задач“: „поворот к патриотизму“ и советская историография в середине 1930-х годов»]</ref>. 1934 йылда Энгельстың оты Энгельстың «Урыҫ батшалығының тышҡы сәйәсәте тураһында» исемле эшен «Большевик» журналында баҫтырыуғка ҡаршы сыға<ref>[https://www.google.com/books/edition/Кючук_кайнарджийский/A6MsDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&dq=Сталин+«О+внешней+политике+русского+царизма»&pg=PA8&printsec=frontcover ''Дружинина Е. И.'' Кючук-кайнарджийский мир 1774 года (его подготовка и заключение)]</ref><ref>''Романовский Н. В.'' (доктор исторических наук, профессор). [http://ecsocman.hse.ru/data/233/864/1217/006_romanovskij.pdf «Сталин и Энгельс: забытый эпизод кануна Великой Отечественной»] // [[Социологические исследования]] 2005, № 5</ref>.

1940-сы йылдарҙа Сталин тулыһынса Рәсәй бөйөк дәүләтселеге яғына боролош яһай. 1941 йылдың 3 июлендә үк уның сығышында коммунистик риторика булмай һәм коммунист өсөн ғәҙәти булмаған «аға-энеләр һәм апай-һеңлеләр» һүҙбәйләнеше ҡулланыла, шул уҡ ваҡытта триадицион рәсәй патриотизмына ишаралар яһала. Ошо курсҡа ярашлы, һуғыш, 1812 йылғы Ватан һуығышы менән аналогия буйынса, рәсми рәүештә «Бөйөк Ватан» исемен ала.

1935 йылда уҡ рмияла персональ хәрби званиелар индерелә, 1936 йылда казак ғәскәрҙәре тергеҙелә. 1942 йылда ғәскәрҙәрҙә комиссарҙар институты бөтөрөлә һәм, ниһайәт, 1943 йылда РККА-ның команда-етәкселек составы рәсми рәүештә «офицер» тип исемләнә башлай, ә айырыу билдәләре сифатында погондар тергеҙелә.
Һуғыш йылдарында шулай уҡ агрессив дингә ҡаршы кампанияһәм һәм сиркәүҙәрҙе ябыу туҡтатыла. Сталин РПЦ-ның юрисдикцияһын мөмкин тиклем киңәйтеү яҡлы була; мәҫәлән, 1943 йылда дәүләт тулыһынса яңырыу /обновленчество хәрәкәтенә булышлыҡ итеүҙән баш тарта (Троцкий фаразлауынса, ул РПЦ-ла протестантизмдың католик сиркәүгә ҡарата ролен үтәргә тейеш була), Украинала грек-католик сиркәүенә баҫым ойошторола. Шул уҡ ваҡытта , Сталиндың йоғонтоһо аҫтында, РПЦ 1943 йылда Грузин православие сиркәүенең автокефалияһын тулыһынса таный.

1943 йылда Сталин Коминтернды тарҡата. Уға ҡарата Сталиндың ҡарашы скептик була; ул әлеге ойошманы — «лавочка», ә уның функционерҙарын — файҙаһыҙ «нахлебниктар» тип атай.

1945 йылда Сталин «Урыҫ халҡы өсөн!» тип тост күтәрә һәм уны «Советтар Союзы составына ингән бөтә милләттәр араһында иң күренекле милләт» тип атай. Ысынында, тостың йөкмәткеһе ике мәғәнәле; тикшеренеүселәр уның йөкмәткеһенә бөтөнләй төрлө, шул иҫәптән, ҡапма-ҡаршылыҡлы, мәғәнә һала.

== Ил башында ==

=== Коллективлаштырыу. Аслыҡ ===
Төп мәҡәләләр: [[СССР-ҙа коллективлаштырыу]] һәм [[СССР-ҙа аслыҡ]] (1932—1933)

''Шулай уҡ ҡарағыҙ:'' [[Кулактарҙы эҙәрлекләү]]

ВКП(б)-ның XV съезында (1927 йылдың 2 декабренән 19 декабренә тиклем үтә) СССР-ҙа ауыл хужалығын коллективлаштырыуын үткәреү буйынса ҡарар ҡабул ителә — шәхси крәҫтиән хужалыҡатрын бөтөрөү һәм уларҙы коллектив хужалыҡтарға(колхоздарға) берләштереү. Коллективлаштырыу 1928—1933 йылдарҙа үткәрелә<ref name="kollektivizatsiya">{{книга |автор= |часть= Коллективизация СССР|заглавие= Большой Энциклопедический словарь|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство= |год= 2000|том= |страницы= |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref= }}</ref>(Украина һәм белоруссияның көнбайыш райондарында, ә шулай уҡ 1939—1940 йылдарҙа СССР-ға ҡушылдырылған Молдавияла, Эстонияла, Латвияла һәм Литвала — һуғыштан һуңғы 1949—1950 йылдарҙа).

Коллективлаштырыуға күсеү өсөн 1927 йылғы иген әҙерләү көрсөгө булышлыҡ итә, илдәге хәлде хәрби психоз һәм беренсе кәрәк-яраҡ тауарҙарын күпләп һатып алыу ҡатмарлаштыра. Крәҫтиәндәр, икмәккә хаҡты күтәреү өсөн, уны һатмайҙар (кулак икмәк стачкаһы) кеүек фекерҙәр нығына. 1928 йылдың 15 ғинуары — 6 февралендә Сталин шәхсән үҙе Себергә сәфәр ҡыла, уның барышында ул «спекулянттарға һәм кулактарға» баҫымды көсәйтеүҙе талап итә<ref>{{Cite web|url=http://zaimka.ru/shishkin-stalin/|title=Поездка И.В. Сталина в Сибирь (15 января - 6 февраля 1928 г.)|author=Шишкин В.И|date=2013-04-01|publisher=Сибирская Заимка|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

1926—1927 ылдарҙа «троцкист-зиновьевсылар блогы» «генераль линияһын» яҡлаусыларын кулак хәүефлеген баһалап етмәүҙә ғәйепләй, ауылдағы етеш ҡатламдар араһында ҡаты хаҡтар буйынса «мәжбүри икмәк заемын» ойоштороуҙы талап итә. Сталин ысынында хатта «һулдарҙың» талаптарын күпкә арттыра, имәкте тартып алыу күләме бик ныҡ арттырыла һәм бөтә ауырлыҡ урта хәллеләргә төшә. Быға шулай уҡ статистиканы фальсификациялау булышлыҡ итә, сөнки мәғлүмәттәр буйынса крәҫтиәндәр ысынлап та бик күп иген булыуы хаҡында ялған һүҙ таратыла. Граждандар һуғышы тәжрибәһенән сығып, шулай уҡ ауылдың бер өлөшөн икенсе өлөшөнә һөсләтеү ҡулланыла; тартып алынған игендең 25 % тиклеме ауыл ярлыларына бирелә. Мәҫәлән, Лев Троцкий үҙенең «Сталиндың енәйәттәре» исемле китабында яҙа:
<blockquote>…Әммә 1931—1932 йылдарҙа, илдең бөтә организмы мәжбүри һәм тотанаҡһыҙ коллективлаштырыуҙың иҫ киткес эҙемтәләре арҡаһында ҡанһыраған саҡта, Зиновьев һәм Каменев, күп кенә башҡалар кеүек, баштарын күтәрҙе һәм үҙ-ара яңы дәүләт сәйәсәте ҡурҡыныстары тураһында сәйнәшә башланылар.</blockquote>

Коллективлаштырыу «кулактарҙы эҙәрлекләү» (ҡайһы бер «крәҫтиәндән сығарыу» тураһында һүҙ йөрөтә<ref>{{Cite web|url=https://echo.msk.ru/programs/staliname/594569-echo/|title=Интервью / Сталинское раскрестьянивание. Политика. Практика. Цена / Сергей Красильников|author=Красильников Сергей|publisher=Эхо Москвы|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>)) — сәйәси репрессиялар менән оҙатыла<ref name="vsrfraskulachivanie">Определение Верховного Суда РФ от 30.03.1999 // «Бюллетень Верховного Суда РФ», 1999, № 7</ref>, улар 1930 йылдың 30 ғинуарындағы ВКП(б) Үҙәк Комитеты Политбюроһының «Тотош коллективлаштырыу райондарында кулак хужалыҡтарын бөтөрөү буйынса саралар тураһында» исемле ҡарарына ярашлы административ рәүештә урындағы власть органдары тарафынан<ref name="vsrfraskulachivanie"/>.
 
[[Файл:Famine en URSS 1933.jpg|thumb|right|СССР-ҙағы аслыҡ картаһы (1932—1933)|349x349пкс]]
ОГПУ-ның 1930 йылдың 6 февралендәге 44.21-се бойороғона ярашлы «беренсе категориялы» 60 мең кулакты ҡулға алыу буйынса операция башлана. Беренсе көндә үк ОГПУ 16 мең кешене ҡулға ала, 1930 йылдың 9 февраленә ҡарата 25 мең кеше «тотола».
Бөтәһе 1930—1931 йылдар эсендә, ГУЛАГ ОГПУ-һының күсенеүселәр буйынса Бүлеге белешмәһендә күрһәтелеүенсә, махсус ултыраҡтарға дөйөм һаны 1 803 392 кешенән торған 381 026 ғаилә күсерелә. 1932—1940 йылдарҙа махсус ултыраҡтарға тағы ла 489 822кеше өҫтәлә.
Властарҙың коллективлаштырыуҙы үткәреү буйынса саралары крәҫтиәндәр араһында массауи ҡаршылашыуҙы булдыра 1930 йылдың бер март айында ғына ОГПУ 6500 боланы иҫәпкә ала, уларҙың һигеҙ йөҙөн ҡорал ҡулланып баҫтыралар. Дөйөм алғанда, 1930 йыл дауамында яҡынса 2,5 миллион крәҫтиән коллективлаштырыуға ҡаршы 14 мең сығышта ҡатнаша<ref>{{книга
 |автор         = Куртуа С., Верт Н., Панне Ж-Л., Пачковский А., Бартосек К., Марголин Дж-Л.
 |заглавие      = [[Чёрная книга коммунизма]]
 |оригинал      = Le Livre Noir du Communisme
 |место         = М.
 |издательство  = «Три века истории»
 |год           = 2001
 |страницы      = 158
 |isbn          = 2-221-08-204-4
}}</ref>.

1929—1932 йылдарҙа илдәге хәл граждандар һуғышын хәтерләтә. ОГПУ хәбәрәҙренә ярашлы, болаларҙа ҡайһы бер осраҡтарҙа урындағы совет һәм партия хеҙмәткәрҙәре ҡатнаша, ә бер осраҡта — хатта район ОГПУ вәкиле. Ҡыҙыл Армияның составы демографик сәбәптәр арһында башлыса крәҫтиәндәрҙән тороуы хәлде киҫкенләштерә.
1930 йылдың 2 мартында Сталин «Правда» гәзитендә «Уңыштарҙан баш әйләнеүе. Колхоз хәрәкәте мәсьәләләренә» тигән мәҡәләһен баҫтыра, мәҡәләлә бөтә яуаплылыҡты ул үтә ныҡ әүҙем башҡарыусыларға йөкмәтә.
1932—1933 йылдарҙа СССР-ҙың ҡайһы бер төбәктәрен (Украина, Поволжье, Кубань, Белоруссия,Көньяҡ Урал,Көнбайыш Себер һәм Ҡаҙағстан) аслыҡ баҫа. С лета 1932 йылдың йәйенән алып дәүләт аслыҡ кисергән райондарға «продссуда», «семссуд» рәүешендә байтаҡ ярҙам күрһәтә, иген әҙерләү пландары бер нисә тапҡыр кәметелә, әммә хатта кәметелгән рәүештә лә улар үтәлмәй ҡала. Архивтарҙа, мәҫәлән, Днепропетровск обкомы секретары Хатаевичтың 1933 йылдың 27 июнендәге шифротелеграммаһы һаҡлана, унда Хатаевич өлкәгә өҫтәмә рәүештә 50 мең бот икмәк биреүҙе үтенә; документта Сталиндың резолюцияһы бар: «Бирергә кәрәк. И. Ст.»<ref>{{Cite web|url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/1003087|title=Шифротелеграмма секретаря Днепровского  обкома КП(б)У М.М. Хатаевича  секретарю ЦК ВКП(б) И.В. Сталину  с просьбой выделить дополнительную  продовольственную ссуду|publisher=www.alexanderyakovlev.org|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

СССР-ҙа аслыҡтан ошо осорҙа 4 миллиондан 8 миллионға тиклем кеше ҡырыла (төрлө баһалар буйынса). Британника энциклопедияһының электрон версияһы 6 миллиондан 8 миллионға тигән һан килтерә<ref name="britannica">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Ukraine|title=Ukraine {{!}} History, Geography, People, & Language|publisher=Encyclopedia Britannica|lang=en|accessdate=2019-11-25}}</ref>. Брокгауз энциклопедияһы 4—7 миллион һанын бирә.<ref>Данный абзац в статье «Украина», раздел «История» энциклопедии Брокгауз выглядит следующим образом (перевод с немецкого):
{{начало цитаты}}
Сталин проводил насильственную коллективизацию сельского хозяйства в СССР (с 1929 года) с использованием государственного террора, что привело, особенно в УССР, к высоким потерям населения. После плохих урожаев 1931 и 1932 годов были произведены, часто с применением войск, изъятия запасов зерна, принадлежащего крестьянам. При этом от голода погибли от 4 до 7 млн человек.{{конец цитаты}} Brockhaus Enzyklopädie. 21. Aufl. in 30 Bde. Leipzig-Manheim, 2006. — Bd. 28, S.243. ISBN 3-7653-4128-2</ref>.

Билдәле яҙыусы М. А. Шолохов Сталинға бер нисә хат яҙа, уларҙа ул Төньяҡ Кавказ крайы Вёшенск районындағы катастрофа тураһында туранан-тура бәйән итә. Ивницкий билдәләүенсә, 1933 йылдың 4 апрелендәге Шолоховтың хатына яуап итеп Сталин телеграмма һуға: «Һеҙҙең хатты алдым ун бишендә. Хәбәр өсөн рәхмәт. Мөмкин булғандың барыһын да эшләрмен. Кәрәкле ярҙам күләметураһында хәбәр итегеҙ. Һанын яҙығыҙ», шунан ул Молотовҡа «Шолоховтың үтенесен тулыһынса ҡәнәғәтләндерергә» тигән күрһәтмә бирә, Вешенс районына 120 мең бот һәм Үрге Донға 40 мең бот аҙыҡ-түлек ярҙамы биреләИке аҙнана, 1933 йылдың 6 майында, Сталин Шолоховҡа оҙон хат юллай, хатта ул, ҡайһы берҙә беҙҙең хеҙмәткәрҙәр, дошманды еңәп тип, яңылыш дуҫтарға бәреләләр һәм садизмға тиклем барып төшәләр, тип таный, әммә шул уҡ ваҡытта крәҫтиәндәрҙе, ҡалаларҙы һәм армияны икмәкһеҙ ҡалдарырға теләүҙә — «итальян забастовкаһында» ғәйепләй. Ивницкий яҙыуынса, 1933 йылдың 4 июлендә ВКП(б) Үҙәк Комитеты Политбюроһы Вешенск районындағы «перегибтарҙы» таныған ҡарар ҡабул итә, әммә «ысынында уларҙы аҡлау» рәүешендә таныу булып сыға. Иң әүҙем башҡарыусарҙың береһе Пашинский партиянан сығарыла һәм атып үлтереүҙә хөкөм ителә, әммә был суд ҡарары юҡҡа сығарыла, һәм Пашинскийға ҡаты выговор биреү менән сикләнәләр.
В. В. Кондрашин фекеренсә, первопричиной голода 1932—1933 йылдарҙағы аслыҡтың төп сәбәбе — сталинизмдың булмышы һәм Сталиндың шәхесе менән бәйле колхоз төҙөлөшөн һәм сәйәси режимды репрессиялар аша менән нығытыу<ref>{{Cite web|url=http://scepsis.net/library/id_2241.html|title=3. Ложные утверждения // Александр Дюков|publisher=scepsis.net|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

Ошо уҡ ваҡытта ҡалаларҙа Торгсиндың бик күп вәкиллектәре асыла, унда граждандар иркен рәүештә алтынға. көмөшкә һәм валютаға аҙыҡ-түлек һатып ала. Шулай итеп, Октябрь революцияһынан, Граждандар һуғышынан һуң һаҡлап ҡалынған һәм НЭП осоронда йыйылған бөтә "валюта байлыҡтары индрустриаллек пландарын үтәү өсөн халыҡтан тартып алыу иҫәбенә эшләнә. Табыштың күпселек өлөшө 1932—1933 йылдарҙағы ҡаты аслыҡ ваҡытында аҙыҡ-түлек һатыу иҫәбенә алына<ref name=":5">[[Осокина, Елена Александровна|Осокина Е. А.]]'' Алхимия советской индустриализации: время Торгсина. — М.: Новое литературное обозрение, 2019.''</ref>. Ошо уҡ ваҡытта СССР-ҙан иген экспорты кәмеүгә ҡарамаҫтан, ошо осорҙа ла туҡтатылмай һәм йылына бер нисә миллион тонна тәшкил итә.

Украинала аслыҡтан һәләк булыусылар һаны (3 миллион 941 мең кеше) 2010 йылдың 13 ғинуарындағы Киев ҡалаһы Апелляция суды хөкөмөнөң УКраин ССР-нда 1932—1933 йылдарҙа массауи аслыҡты ойоштороусыларға — Иосиф Сталинға һәм СССР һәм УССР власының башҡа вәкилдәренә — ҡарата ғәйепләү өлөшөнә инә<ref>[https://archive.is/20120805081416/www.memory.gov.ua/ua/509.htm Постановление Апелляционного Суда г. Киева]{{ref-uk}}</ref><ref name="Суд">{{Cite web|url=http://khpg.org/index.php?id=1266828078|title=Постановление апелляционного суда г. Киева по уголовному делу по факту совершения геноцида в Украине в 1932–1933 гг.|publisher=Права Людини в Україні|accessdate=2019-11-25}}</ref>.
Тәүге таҡыр троцкист иҡтисадсыһы Е. А. Преображенский уйлап тапҡан «баштағы социалистик байыу» доктринаһына ярашлы 1925—1926 йылдарҙа ауыл унан средстволар һәм дәүләт ихтыяжына эш көсөн тартып алыу өсөн резервуарға әүерелә. Коллективлашыу арҡаһында бөлгөнлөккә төшкән крәҫтиәндәр миллионлап индустриаллек төҙөлөштәрҙә эшләү өсөн ҡалаларға юлланырға мәжбүр ителә. Шейла Фицпатрик күрһәтеүенсә, коллективлаштырыу СССР-ҙа бығаса булмаған халыҡ миграцияһына килтерә: 1920-се йылдар аҙағында ауылдарҙан ҡалаларға уртаса 1 млн тирәһе кеше күсһә, 1930 йылда — 2,5 млн, 1931 йылда 4 млн кеше күсенә. 1928—1932 йылдар осоронда ҡалаларға яҡынса 12 млн кеше күсенә<ref>[https://archive.is/20120805081416/www.memory.gov.ua/ua/509.htm Постановление Апелляционного Суда г. Киева]{{ref-uk}}</ref><ref name="Суд"/>.
Беренсе биш йыллыҡ шарттарында эшсе ҡулдары етешмәү шарттарында элекке крәҫтиәндәрҙең күбеһе үҙенә эште бик еңел таба.

Рәсәй өсөн ғәҙәти булған аграр өҫтөнлөгө юҡҡа сыға. Ашаусылар һаны артыуы сәбәпле 1929 йылда икмәккә карточка системаһы индерелә — миграция һөҙөмтәләренең береһе. 1932 йылдың декабрендә революцияға тиклемге паспорт системаһын тергеҙеү миграцияның икенсе һөҙөмтәһе булып тора. Ошо уҡ ваҡытта тиҙ үҫешкән сәнәғәт эшсе ҡулдарын ауылдарҙан ҡалаларға килеүен талап итә. Миграцияға бер аҙ тәртип «оргнабор» ярҙамында 1931 йылда индерелә.
Ауыл өсөн, дөйөм алғанда, эҙемтәләр фажиғәле булып сыға. Коллективлаштырыу һөҙөмтәләре буйынса баҫыу майҙандары 1/6 өлөшөнә артыуға ҡарамаҫтан, игендең тулайым йыйыуы, һөт, ит етештереүе кәмей, ә уртаса иген уңышы түбәнәйә. Ш. Фицпатрик фекеренсә, ауыл тарҡала башлай. Крәҫтиәндәрҙең үҙҙәре араһында крәҫтиән хеҙмәтенең абруйы ныҡ төшә, яҡшы тормош артынан ҡалаға китер кәрәк тигән фекер нығына.
Беренсе биш йыллыҡ осороноң фажиғәһе 1933 йылда ғына рәткә инә башлай, сөнки ошо йылда бик күп иген йыйыла<ref>С. Рудник, Борис Арсеньевич Павлов, Борис Анатольевич Старков, Владлен Семёнович Измозик: «Подлинная история
РСДРП-РКПб-ВКПб. Краткий курс. Без умолчаний и фальсификаций» с. 296</ref>. 1934 йылда Сталиндың хәле тотороҡлана, нығына.

1930-сы йылдар аҙағында аграр секторында эштәр яйға һалына. Ауыл хужалығы етештереүе үҫә бара. Электрификация һәм механизация индерелеү менән хеҙмәт етештереүсәнлеге лә арта (мәҫәлән, 1940 йылда СССР-ҙа 182 мең иген комбайны эшләй). Хеҙмәт етештереүсәнлегенең артыуы 18, 5 млн кешене бушата, улар сәнәғәт һәм төҙөлөш эшселәренә әүреләләр<ref>''[[Нефёдов, Сергей Александрович (историк)|Нефёдов С. А.]]'' О предпосылках сталинской коллективизации // Россия XXI. — 2012. — № 6. — С. 107.</ref>. Тарихсы С. А. Нефёдов билдәләүенсә, коллективлаштырыу сәйәсәте илдең индустриаль үҫешенә, ә шунан сығып, Бөйөк Ватан һуғышында еңеүгә лә булышлыҡ итә<ref name="Нефёдов - итоги коллективизации">{{книга |автор=[[Нефёдов, Сергей Александрович (историк)|Нефёдов С. А.]] |часть= |ссылка часть= |заглавие=Аграрные и демографические итоги сталинской коллективизации |ссылка=http://book.uraic.ru/elib/Authors/NEFEDOV/Science/Russia/collectivization.pdf |викитека= |ответственный=Ответственный редактор: доктор исторических наук, профессор В. В. Канищев |издание= |место=Тамбов |издательство=Издательство ТГУ |год=2013= |страницы=252 |серия= |isbn=978-5-89016-883-2 |тираж=500 }}</ref>.

=== Индустриалләштереү һәм ҡала төҙөлөшө ===
{{main|Индустриалләштереү СССР-ҙа|Сталин архитектураһы}}
1928 йылда Сталин тарафынан раҫланған 1,5 завод төҙөү буйынса биш йыллыҡ план сит ил технологияларын һәм ҡоролмаларҙы һатып алыу өсөн бик күп аҡса талап итә<ref name=autogenerated20130630-3>Профессор Принстонского университета Роберт Такер / Robert Tucker. «Сталин. История и личность. Путь к власти. 1879—1929. У власти. 1928—1941» / Весь мир, 2006. С. 383</ref>. Көнбайыштан һатып алыуҙы финанслау өсөн Сталин снймал экспортын, башлыса нефть, тире, шулай уҡ иген экспортын арттырыу буйынса<ref name=autogenerated20130630-3 /> ҡарар итә. Иген етештереү проблемаһы хәлде баер аҙ ҡатмарлаштыра. Мәҫәлән, 1913 йылда революцияға тиклемге Рәсәй 10 млн тонна иген сығарһа, 1925—1926 йылдарҙа йыл һайын 2 млд тонна ғына экспортлана<ref>Baykov Alexander. Soviet Foreign Trade. Princeton. 1946. App.Table IV.</ref>. Сталин фекеренсә<ref name=autogenerated20130630-3 />, колхоздар иген экспортын тергеҙеү өсөн ойошторола, уның ярҙамы менән хәрби ихтыяждарына йүнәлтелгән индустриаллекте финанслау өсөн кәрәкле ауыл хужалығы продукцияһын дәүләт ауылдан тартып ала<ref name=autogenerated20130630-3 />,

В. З. Роговин күрһәтеүенсә, иген экспорты СССР экспорт килеменең төп статьяһы булмаған. Мәҫәлән, 1930 йылда ил иген экспортынан барыһы 883 млн һум ала, нефтепродукттар һәм урман материалдары — 1 млрд 430 млн, тире һәм етен яҡынса 500 млн һум биргән. 1932—33 йылдарҙағы һөҙөмтәләр буйынса иген экспорт килеменең 8 % ғына биргән.

Индустриалләштереү һәм коллективлаштырыу бик ҙур социаль үҙгәрештәргә алып килә. Миллионлаған кеше колхоздарҙан ҡалаларға юллана. Эшселәр һәм хеҙмәткәрҙәр һаны 1928 йылдағы 9 млн кешенән 1940 йылда 23 миллионға тиклем арта. Ҡала халҡы һаны ҡырҡа арта, мәҫәлән, Мәскәүҙә 2 миллиондан 5 миллионға тиклем, Свердловскиҙа — 150 меңдән 500 меңгә тиклем. Бер үк ваҡытта торлаҡ төҙөү темптары ҡала халыҡ һанынан күпкә ҡалыша. 30-сы йылдарҙа коммуналь фатирҙар һәм барактар, ә ҡайһы бер осраҡтарҙа ер өйҙәре/землянкалар, ғәҙәти торлаҡҡа әйләнә.

1933 йылда Үҙәк Комитеттың ғинуар пленумында Сталин, беренсе бишъйыллыҡ 4 йыл һәм 3 ай эсендә үтәлде, тип белдерә. Беренсе бишъйыллыҡ йылдарында 1500 тирәһе яңы предприяте төҙөлә, яңы тармаҡтар (тракторҙар эшләү, авиация сәнәғәте һәм башҡалар) барлыҡҡа килә. Әммә ысынында үҫеш «А» сәнәғәт төркөмө иҫәбенә үтәлә, «Б» төркөмө буйынса план үтәлмәй йәки 50 % күләмендә генә үтәлә. Бынан тыш, ауыл хужалығы етештереүе ҡырҡа кәмей. Мәҫәлән, эре мөгөҙлө мал иҫәбе 1927—1932 йылдарҙа 20—30 %-ҡа артырға тейеш була, әммә уның урынына ике тапҡырға кәмей.

Беренсе бишъйыллыҡ эйфорияһы план күрһәтмәләрен артырыуға сәбәпсе була. Роговинға ярашлы, XVI партконференцияла һәм Советтарҙың V Съезында ҡабул ителгән һәм XVI съезында (1930) раҫланған беренсе бишъйыллыҡ планы ысынында үтәлмәй ҡала. Мәҫәлән, 10 млн суйын урынына 6,2, 1932 йылда 100 мең автомобиль урынына 23, 9 мең етештерелә. «А» сәнәғәт төркөмөнөң төп күрһәтмәләре буйынса план заданиелары 1933—1935 йылдарҙа ғына үтәлә, ә суйын, тракторҙар һәм автомобилдәр буйынса арттырып алынған пландар — 1950, 1956 һәм 1957 йылдарҙа.

Рәсми пропаганда производство алдынғыһы Стахановты, осоусы Чкаловты, Магнит, Днепрогэс, Уралмаш төҙөлөштәрен арымай-талмай данлай, маҡтай. Икенсе бишъйыллыҡ осоронда СССР-ҙа торлаҡ, һәм, мәҙәни революция барышында, театрҙар һәм ял итеү йорттарын төҙөүҙә һиҙелерлек үҫеш күҙәтелә. Стаханов хәрәкәте башы менән күренгән Тормош кимәленең бер аҙ күтәрелеүен һыҙыҡ аҫтына алып, 1935 йылдың 17 ноябрендә «[[Йәшәүе  яҡшыраҡ булып китте, йәшәүе күңеллерәк булып китте!]]» тип әйтә. Ысынлап та, ошо белдереүҙән бер ай элек кенә СССР-ҙа карточкалар бөтөрөлә. Әммә шул уҡ ваҡытта 1913 йылғы тормош кимәленә ҡабаттан тик 50-се йылдарҙа ғына өлгәшелә (рәсми статистика буйынса, 1913 йылғы тормош кимәленә 1934 йылда өлгәшелә).

1936 йылда совет пропагандаһында шулай уҡ яңы лозунг барлыҡҡа килә: «[[Иптәш Сталинға беҙҙең бәхетле баласаҡ өсөн рәхмәт!]]».

Сталин иҡтисади моделе иҡтисади үҫештең юғары темптарын тәьмин итә. Атап әйткәндә, беренсе һәм икенсе бишъйыллыҡтар йылдарында СССР-ҙың тулайым эске продукты (ВВП) йылына 14—15 % арта бара<ref name="Милов">История России XX — начала XXI века / А. С. Барсенков; А. И. Вдовин; С. В. Воронкова; под ред. [[Милов, Леонид Васильевич|Л. В. Милова]]. — М.: Эксмо, 2006. — 960 с. — ISBN 5-699-18159-8.</ref>, мәҙәни революция сәйәсәтен әүҙемләштерә<ref>{{книга |автор=[[Фицпатрик, Шейла|Sheila Fitzpatrick]]|заглавие=Cultural revolution in Russia, 1928-1931|ссылка=https://books.google.ru/books?id=oOYNAQAAMAAJ&dq=culture+revolution+ussr&hl=ru&source=gbs_book_similarbooks|место=USA|издательство=[[Indiana University Press]]|год=1984|страниц=|страницы=|isbn=0-253-20337-6}}</ref>. Импорт ҡырҡа әҙәйә, эшһеҙлек бөтөрөлә. Икенсе бишъйыллыҡ аҙағына сәнәғәт продукция күләме буйынса СССР, АҠШ-тан ҡалышып, донъяла икенсе урын биләй<ref>{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/forsirovannaya-modernizatsiya-sovetskoy-ekonomiki-demodernizatsiya-ili-industrialnyy-proryv|автор=Мальцев А. А.|заглавие=Форсированная модернизация советской экономики: «Демодернизация» или индустриальный прорыв?|год=2010|издание=Известия Уральского государственного экономического университета|номер=6|страницы=91—97}}</ref>. [[1941 йыл]]ға яҡынса 9 мең яңы завод төҙөлә<ref name="Проблемы современной экономики. 2002">''[[Колесов, Николай Дмитриевич|Колесов Н. Д.]]'' [http://www.m-economy.ru/art.php?nArtId=119 Экономический фактор победы в битве под Сталинградом] // Проблемы современной экономики. 2002. № 3.</ref>. Н. Д. Колесов фекеренсә, Советтар Союзы барыһы 13 йыл эсендә Сталин индустриаллегенә тиклем булған ҡалышыуҙы бөтөрөүгә өлгәшә<ref name="Проблемы современной экономики. 2002" />.

Шуның менән бергә, индустриаллек төҙөлөштәренең ғәҙәттән тыш үҙенсәлеге, төҙөлөштәргә килгән кисәге крәҫтиәндәрҙең юғары булмаған белем кимәле йышы ҡына түбән хеҙмәт һаҡлау кимәленә, производство аварияларына, ҡиммәтле ҡоролмаларҙың боҙолоуына килтерә. Пропаганда аварияларҙы фетнәселәр — ҡоротҡостарҙың эше тип һанай, Сталин шәхсән үҙе, синыфтар, капиталистик даирә булған саҡта, ҡоротҡостар бар һәм булыр, тип белдерә.
[[Файл:Christ saviour explosion.jpg|thumb|left|200x200px|Христос Ҡотҡарыусы Храмын емереү. (1931)]]

Эшселәрҙең тормош кимәле түбән булыуы ярайһы уҡ яҡшыраҡ йәшәгән техник белгестәренә ҡарата дөйөм ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. Илдә «белгестәр» истерияһы башлана, ул [[Шахты эше]]ндә (1928) һәм тағы бер нисә артабанғы процеста ([[Промпартия эше]] (1930), [[Хеҙмәт крәҫтиән партияһы]] һәм башҡа бик күп процестарҙа үҙ сағылышын таба.

Сталин осоронда башланған төҙөлөш объекттары араһында [[Мәскәү  метрополитены]] була.

Стратегик дәүләт маҡсаттарҙың береһе тип мәҙәни революция иғлан ителә. Уның сиктәрендә [[ликбез]] кампаниялары уҙғарыла (1920 йылда башланалар), мәктәптәр, техникумдар, вуздар селтәре киңәйтелә. 1930 йылдан алып илдә тәүге тапҡыр дөйөм башланғыс белем иғлан индерелә. 30-сы йылдар аҙағынанаҙанлыҡ менән көрәштә байтаҡ уңыштарға өлгәшелә: 1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы халыҡтың белемле өлөшө 87,4 % тәшкил итә<ref>Грамотность // Большая Советская Энциклопедия М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.</ref>. Ял итеү йорттары, музейҙар, парктар менән бер рәттән шулай уҡ агрессив рәүештә дингә ҡаршы кампания үткәрелә. [[Һуғышсан аллаһыҙҙар союзы]] (1925 йылда нигеҙләнә) 1932 йылда «Аллаһыҙ бишъйыллыҡ» иғлан итә. Сталин ҡушыуы буйынса Мәскәүҙә һәм Рәсәйҙең башҡа ҡалаларында йөҙләгән сиркәүҙәр шартлатыла<ref>{{книга
 |автор         = Куртуа С., Верт Н., Панне Ж-Л., Пачковский А., Бартосек К., Марголин Дж-Л.
 |заглавие      = Чёрная книга коммунизма
 |оригинал      = Le Livre Noir du Communisme
 |место         = М.
 |издательство  = «Три века истории»
 |год           = 2001
 |страниц       = 864
 |страницы      = 36
 |isbn          = 2-221-08-204-4
}}</ref>. Атап әйткәндә Христос Ҡотҡарыусы храмы шартлатыла, уның урынында Советтар һарайын төҙөү күҙаллана.

== Репрессив сәйәсәт ==
''Төп мәҡәләләр:'' [[Сталин  репрессиялары]] һәм [[Оло террор]]

Большевизмдың оҙайлы дәүләт терроры тарихы була. Октябрь революцияһы алдынан ил өс йылдан ашыу кеше ғүмерен осһоҙландырған донъя һуғышында ҡатнаша, йәмғиәт күмәк үлемгә һәм үлем язаһына өйрәнә. 1918 йылдың 5 сентябрендә рәсми рәүештә «ҡыҙыл террор» иғлан ителә. Граждандар һуғышы ваҡытында төрлө ғәҙәттән тыш, судтан тыш органдары хөкөмдәре буйынса 140 мең тирәһе кеше атып үлтерелә.

1920-се йылдарҙа ла дәүләт репрессиялары үҙ күләмен кәметһә лә, тулыһынса туҡтамай, ә 1937—1938 осоронда айырыуса емергес көс менән тоҡана, 1934 йылда Кировты үлтергәндән һуң «килешеү» курсы яйлап ифрат аяуһыҙ репрессиялар курсына алышына. Марксистик синфи ҡарашҡа ярашлы коллектив яуаплылыҡ принцибынан сығып, ттотошлай халыҡ төркөмдәре: элекке «кулактар», төрлө партия эсендәге оппозицияларҙа ҡатнашыусылар, «икеләтә лояллектәге» шикле сит ил граждандары (айырыуса «поляк линияһы» буйынса репрессиялар киң тарала), һәм хатта хәрбиҙәр шик аҫтына эләгә. Күп кенә хәрби начальниктар 1923 йылғы партия эсендәге дискуссия осоронда Троцкийға теләктәшлек күрһәтәләр. Роговин шулай уҡ, РККА составы буйынса башлыса крәҫтиәндәрҙән торған һәм уның мөхитенә коллективлашыу һөҙөмтәләре менән ҡәнәғәтһеҙлек үтеп инә, тип билдәләй<ref>''[[Роговин, Вадим Захарович|В. Роговин]].'' [http://trst.narod.ru/rogovin/t4/xlvi.htm 1937. XLVI. Причины расправы с генералами]</ref>. Ниһайәт, НКВД үҙе лә ниндәйҙер кимәлдә шик аҫтына эләгә; Наумов, уның структураһында ҡәтғи структуралы ҡыйшайыуҙар күҙәтелә, тип яҙа, мәҫәлән, уның составында большевистик сығышлы булмаған хеҙмәткәрҙәр 38 % тәшкил итә,социаль составы буйынса эшселәр һәм 25 % була<ref>''[[Наумов, Леонид Анатольевич (историк)|Наумов Л. А.]]'' [http://www.fedy-diary.ru/?page_id=4680 Сталин и НКВД. Ч. I.]</ref>.

[[Файл:Иосиф Сталин на выборах (1937).png|thumb|left|300px|Сталин, Молотов, Ворошилов һәм Ежов 1937 йылғы һайлауҙарҙа]]
Тарихсы В. Н. Земскова мәғлүмәттәренә ярашлы, 1937—1938 годах төрлө енәйәттәр өсөн 1 344 923 кеше хөкөм ителгән, шул иҫәптән юғары үлем хөкөмөнә — 681 692 кеше<ref>{{Cite web|url=https://www.politpros.com/journal/read/?ID=783|title=О масштабах политических репрессий в СССР|author=В.Н. Земсков|website=Онлайн-журнал Politpros.com, №1 (66)|date=2012|publisher=POLITPROS.COM|accessdate=2021-02-19}}</ref>. Таҙартыуға күрһәтмә ВКП(б) Үҙәк Комитетының 1937 йылдың февраль-марттағы пленумында бирелә; үҙенең «Партия эшенең етешһеҙлектәре һәм троцкист һәм башҡа двурушниктарҙы юҡҡа сығарыу саралары тураһында» исемле докладында Сталин определил троцкистарҙы эшселәр синыфы эсендәге хәрәкәт итеп түгел, ә сит ил дәүләттәре разведкалау органдары мәнфәғәтенә хеҙмәт иткән уның дошмандар бандаһы тип нарыҡлай. «Хәҙерге троцкизм менән көрәштә иҫке ысулдар түгел, ә яңы ысулдар, фашлау һәм ҡоротоу ысулдары кәрәк», — тип әйтеп, ул хуш күңеллелектән баш тартырға һәм Советтар Союзы дошманса капиталистик ҡамауында йәшәүен һәм үҫешеүен иҫтә тоторға саҡыра<ref>{{Cite web|url=http://istmat.info/node/30245|title=3 марта 1937 г. Вечернее заседание. Доклад т. Сталина.|author=Материалы февральско-мартовского пленума ЦК ВКП (б) 1937 года|website=istmat.info|date=1995|publisher=Проект «Исторические Материалы», «Вопросы истории», 1995, № 3, стр. 3-15|accessdate=2021-02-19}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210228071214/http://istmat.info/node/30245 |date=2021-02-28 }}</ref>.

1937—1938 йылдарҙағы «Оло террор» йәки «ежовсылыҡ» совет етәкселегенең быға тиклем булмаған күләмдәрҙә үҙ-үҙен юҡҡа сығарыуға әүерелә; мәҫәлән, 1937 йылғы февраль-март пленумында сығыш яһаған 73 кешенән 56 кеше атып үлтерелә. Шулай уҡ ВКП(б)-ның XVII съезы делегаттарының абсолют күпселеге һәм ошо съезд һайлаған Үҙәк Комитеты составының 78 % һәләк була. НКВД органдары дәүләт террорының төп һөжүм көсө булыуына ҡарамаҫтан, улар үҙҙәре лә иң ҡаты таҙартыу ҡорбандары була; репрессияларҙың төп ойоштороусыһы нарком Ежов үҙе лә таҙартыуҙар ҡорбанына әүерелә.

Таҙартыу барышында Сталиндың иң яҡын даирәһендәге кешеләр һәләк була; уның иң яҡын дуҫы [[Енукидзе Авель Сафронович|Енукидзе А. С.]] атып үлтерелә, ә [[Орджоникидзе Серго Константинович|Орджоникидзе Г. К.]] әлегә тиклем асыҡланмаған хәлдәрҙә вафат була.

Н. Верт һәм уның «Коммунизмдың ҡара китабы» буйынса авторҙаштары фекеренсә, массауи репрессиялар Сталин дәүерендә дәүләт һәм йәмғиәт менән идара итеү формаһы була<ref>{{книга|автор=Куртуа С., Верт Н., Панне Ж-Л., Пачковский А., Бартосек К., Марголин Дж-Л.|заглавие=[[Чёрная книга коммунизма]]|оригинал=Le Livre Noir du Communisme|место=М.|издательство=Три века истории|год=2001|страницы=257|isbn=2-221-08-204-4}}</ref>.

[[Каганович Лазарь Моисеевич|Каганович Л. М.]] террорға ошолай аңлатма биргән:

{{начало цитаты}}
''…улар бит бөтәһе лә хөкүмәт ағзалары ине. Троцкист хөкүмәте булды, зиновьвсылар хөкүмәте булды, рыковсылар хөкүмәте булды, былар барыһы ла бик хәүефле һәм ошолай ҡалдырып булмай ине. Сталинға ҡаршы тороусыларҙан өс хөкүмәт барлыҡҡа килеүе бар ине… Нисек итеп уларҙы иректә ҡалдыраһың? …яҡшы ойоштороусы булараҡ Троцкий ихтилалды етәкләй ала ине… Ҡарт, тәжрибәле конспираторҙар булараҡ, большевистик конспираторлығын һәм большевистик ойошмаһының бөтә булған тәжрибәһен файҙаланып, ошо кешеләр үҙ-ара бәйләнештәр булдырмаҫ һәм ойошма төҙөмәҫ тип кем ышана алыр ине?''
{{конец цитаты}}

Таҙартыуҙарҙа иң әүҙемдәр Сталиндың иң яҡын даирәһенән булалар, мәҫәлән, Молотов, Каганович, Жданов, Маленков. Сталин террорҙың төп «идарасыһы» була<ref name=autogenerated20130630-6 />. Атап әйткәндә, ул яңғырауыҡлы суд процестары өсөн үҙе шәхсән ғәйепләү телмәрҙәрен яҙа<ref name=autogenerated20130630-6 />. Имеются сотни записок, сделанных рукой Сталин ҡулы менән эшләнгән йөҙләгән яҙмаларбар, уларҙа ул чекистарҙан үлем язаһын күберәк биреүҙе талап итә<ref name=autogenerated20130630-6 />. Хөкөмдө ул ҡыҙыл ҡәләм менән күрһәтә. Ҡайһы бер исемдәр тапҡырына ул: «Тағы өҫтәгеҙ», — тип яҙа. Күп һанлы биттәрҙең аҫҡы өлөшөндә: «Бөтәһен дә атып үлтерергә», — тип яҙыла<ref name=autogenerated20130630-6 />. Ҡайһы бер көндәрҙә Сталин үлем язаһына 3000 халыҡ дошманын тарттыра<ref name=autogenerated20130630-6 />. Мемориал ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса 1936—1938 йылдарҙа ғына Сталин һәм ВКП(б) Үҙәк комитеты Политбюроһы ағзалары исемлектәргә индерелгән 43 768 кешене хөкөм итәләр{{Efn|Цифра ориентировочная: «…Реальное число людей в списках, по нашим подсчётам, — 43 768 (или меньше, так как часть повторов мы могли не обнаружить — например, из-за опечаток)».<br>[http://stalin.memo.ru/images/intro.htm Состав и численность осуждённых по спискам в 1937—1938 гг.]}}, уларҙың күпселеге атып үлтереүгә дусар ителә<ref>[http://stalin.memo.ru/images/intro.htm Состав и численность осуждённых по спискам в 1937—1938 гг.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, әлеге исемлектәр «[[Сталин исемлектәре]]» булараҡ билдәле. Оло террор осоронда НКВДбашлығы Николай Ежов Сталинға һәр регион өсөн атып үлтереү йәки ГУЛАГ-ка һөрөү буйынса исемлектәр ебәрә, һәм Сталин «таҙартыуҙарҙың» статистик планын билдәләй<ref name=autogenerated20130630-6 />. Урындарҙа, райондарҙа планды үтәү буйынса ярыш бара. Һәм һәр саҡ план үтәлгәндән һуң, урындағы НКВД хеҙмәткәре «пландан тыш язалауға» рөхсәт һорай<ref name=autogenerated20130630-6 />, һәм һәр саҡ Сталин рөхсәт итә<ref name=autogenerated20130630-6 />.

{{См. также|Сталин исемлектәре}}

Ю. Н. Жуков фекеренсә, репрессиялар Сталиндың ҡатнашлығынан тыш үткәрелеүе бар. 1934 йылға тиклем партияла репрессиялар фракциялар көрәшен сиктәренән сыҡмай һә башлыса юғары вазифаларҙан төшөрөү һәм партия эшенең абруйһыҙ участкаларына күсереү менән сикләнгән, йәғни, ҡулға алыуҙар булмаған. Эшселәр, крәҫтиәндәр һәм интеллигенцияға ҡарата репрессияларға килгәндә, Ю. Н. Жуков фекеренсә, башлыса интеллигенцияға ҡаршы, инженерҙарға ҡаршы йүнәлтелгән 1920-се йылдарҙағы процестар [[Бухарин Николай Иванович|Бухарин]] башланғысы менән үткәрелә, ул СССР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарамағындағы ОГПУ эшмәкәрлеген контролдә тотҡан һәм бөтә ҡулға алыуҙарға, бөтә сәйәси процестарға санкциялар биргән<ref name="Sabov">{{Cite web|url=http://stalinism.ru/stalin-i-gosudarstvo/zhupel-stalina.html|title=Жупел Сталина|publisher=stalinism.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>. Профессор О. Хлевнюк, Сталиндың террорға ҡыҫылышы булмау «көсһөҙ диктатор» һәм юлбашсының демократик ниәттәре тураһындағы теория бер ниндәй факттар һәм документтар менән раҫланмаған, тип билдәләй. Шулай уҡ, Сталин репрессиялары коррупцияға ҡаршы йүнәлтелгән тигән фекерҙәр шулай уҡ уйҙырма булып тора. Ысынында номенклатура чиновниктары репрессиялар ҡорбандары араһында бик мөсһөҙ процент тәшкил итә. Хрущев пропагандаһы партияны террорға булышлыҡ итеүҙә ғәйепләүҙән яҡлау өсөн был мифты уйлап сығарған<ref>{{Cite web|url=https://www.forbes.ru//mneniya-column/istoriya/305279-stalin-istoricheskii-mif-i-sotsialnaya-otvetstvennost|title=Сталин: исторический миф и социальная ответственность {{!}} Мнения|author=Олег Хлевнюк|website=Forbes.ru|date=2015-11-11|publisher=|accessdate=2021-02-13}}</ref>.

Роговин В. З., архив мәғлүмәттәренә һылтанып, террор ҡорбандарының киләһе һанын күрһәтә<ref name="autogenerated16">{{Cite web|url=https://shalamov.ru/context/4/|title=Партия расстрелянных // Вадим Роговин|publisher=shalamov.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>:

* СССР генпрокуроры [[Руденко Роман Андреевич|Руденко]], эске эштәр министры [[Круглов Сергей Никифорович|Круглов]] юстиция министры [[Горшенин Константин Петрович|Горшениндар]]ҙың 1954 йылдың февралендәге аңлатма запискаһында, 1921 йылдың 1 февраленән 1954 йылдың 1 февраленә тиклем «контрреволюцион енәйәттәр» тип исемләнгән ғәйепләүҙәр буйынса 3 770 380 кеше хөкөм ителгә, шул иҫәптән юғары язаға төрөнә 642 980,в лагерҙарҙа һәм төрмәләрҙә тотоуға 2 369 320, һөргөнгә һәм ҡыуыуға 765 180 кеше хөкөм ителгән, тип яҙыла;
* КГБ хеҙмәткәрҙәре «1990-сы йылдар башындағы» мәғлүмәттәргә ярашлы 3 778 234 кеше репрессияларға дусар ителгән, уларҙан 786 098 кеше атып үлтерелгән;
* Рәсәй Федерацияһы Хәүефһеҙлек министрығының архив бүлеге 1992 йылда биргән мәғлүмәттәргә ярашлы, 1917—1990 йылдар осоронда дәүләт енәйәттәрендә ғәйепләү буйынса 3 853 900 кеше хөкөм ителә, уларҙан 827 995 кеше атып үлтерелә.

Роговин күрһәтеүенсә, 1921—1953 йылдар осоронда ГУЛАГ аша яҡынса 10 млн кеше үткән, уның һаны 1938 йылда 1882 мең кеше тәшкил итә; ГУЛАГ-та тотҡондарҙың максималь һаны 1950 йылда 2561 мең кеше тәшкил итә.

1930—1953 йылдар осоронда, төрлө тикшереүселәр мәғлүмәттәре буйынса, сәйәси ғәйепләүҙәр буйынса ғына 3,6 миллиондан 3,8 миллион кешегә тиклем ҡулға алына, улар араһынан 748 меңдән 786 меңгә тиклем кеше атып үлтерелгәнтысяч<ref name=litvin>''[[Литвин, Алтер Львович|Алексей Литвин]].'' [http://www.infran.ru/vovenko/60years_ww2/demogr7.htm Российская историография большого террора]</ref><ref name="vysshaya">{{Cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema02.php|title="Высшая мера наказания"|publisher=www.demoscope.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2007/0313/analit02.php|title=Статистика политических репрессий|publisher=www.demoscope.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

[[Файл:Element-652515-misc-Postanovlenie-proekt-2.jpg|thumb|344x344px|<small>СССР Үҙәк башҡарма комитеты һәм Халыҡ комиссарҙары Советының «Бәлиғ булмаған енәйәтселәр менән көрәш тураһында»ғы ҡарар проекты (И. Сталиндың өҫтөмөлөре менән)</small>]]
1935 йылда Сталин '«бәлиғ булмағандар араһында енәйәтселекте бөтөрөү маҡсатында»'' СССР Үҙәк башҡарма комитетының һәм Халыҡ комиссарҙары Советының 12 йәштән алып ҡаты язалар ҡаралған «Бөлиғ булмағандар араһында енәйәтселек менән көрәш саралары тураһында» исемле ҡарарға ҡул ҡуя<ref>{{статья|автор=Кудин В. А., Гутман М. Ю.|заглавие=Профилактика безнадзорности и преступности несовершеннолетних: исторический опыт правового регулирования|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/profilaktika-beznadzornosti-i-prestupnosti-nesovershennoletnih-istoricheskiy-opyt-pravovogo-regulirovaniya/viewer|издание=Вестник Санкт-Петербургского университета МВД России|место=СПб.|издательство=Изд-во [[СПбУ МВД РФ]]|год=2016|номер=4 (72)|страницы=20|issn=2071-8284}}</ref>. Ул иректән мәхрүм итеүҙе 10 йылдан 25 йылға тиклем арттыра, ә айырыуса ауыр енәйәттәр өсөн — юғары яза сараһын (атып үлтереү). Үлем язаһы бәлиғ булмағандар өсөн ғәҙәттән тыш осраҡтарҙа ғына ҡулланғанға күрә<ref>{{статья|автор=Окунева А. А.|заглавие=Развитие законодательства об уголовной ответственности несовершеннолетних в советской России (1918—1940 годы)|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/razvitie-zakonodatelstva-ob-ugolovnoy-otvetstvennosti-nesovershennoletnih-v-sovetskoy-rossii-1918-1940-gody/viewer|издание=Историко-правовые проблемы: Новый ракурс|место=Курск|издательство=Изд-во [[Курский государственный университет|КГУ]]|год=2013|выпуск=6|страницы=138—141|issn=2309-1592}}</ref>, уның ҡулланыуы ''«айырыуса ентекле контроль аҫтына» ҡуйыла''. Уны сығарыу алдынан СССР Генарль прокурорына һәм СССР Юғары суды рәйесенә хәбәр итергә кәрәк<ref>{{статья|автор=Васильева Т. В., Мальцев Н. С.|заглавие=Правовое регулирование смертной казни в СССР|ссылка=https://tksu.ru/upload/iblock/1af/1afa2ea09234515c060ba173b3cdbc99.pdf#page=10|издание=Вестник Калужского университета|место=Калуга|издательство=[[Калужский государственный университет имени К. Э. Циолковского|КГУ им. К. Э. Циолковского]]|год=2018|номер=2|страницы=12|issn=1819-2173}}</ref>.

Ҡарар ул ваҡытта бәлиғ булмағандар араһында урлау, көсләү, тән йәрәхәттәре эшләү, үлтереү йәки үлтерергә матшыу кеүек киң таралған енәйәттәргә ҡағыла. Әммә ысынында ул декларатив һәм ҡурҡытыу характер йөрөтә һәм практик саралар менән тәьмин ителмәгән була<ref>{{статья|автор=Крюкова Н. И.|заглавие=История развития уголовного законодательства об ответственности несовершеннолетних|ссылка=http://правовая-наркология.рф/uu/doc/JJ-6-2013.pdf#page=23|издание=Вопросы ювенальной юстиции|место=М.|издательство=Юрист|год=2013|номер=6 (50)|страницы=25|issn=2072–3695}}</ref><ref>{{статья|автор=Дынько А. П.|заглавие=Законодательное регулирование юридической ответственности несовершеннолетних и предупреждение преступлений с их стороны в советском государстве|ссылка=http://ksei.ru/netcat_files/userfiles/NAUKA/jounals/epp/Ekonomika._Pravo._Pechat_4722016.pdf#page=22|издание=Экономика. Право. Печать. Вестник КСЭИ|место=Краснодар|издательство=Изд-во {{abbr|КСЭИ|Кубанский социально-экономический институт|Кубанский социально-экономический институт}}|год=2016|номер=4 (72)|страницы=23—25|issn=2307-3209}}</ref>.1935 йылдың 9 апрелендәге «[[Правда (гәзит)|Правда]]» гәзитендә ''«Ошо ҡарарҙы киң таратыу бөтә комсомол, пионер һәм мәктәп ойошмалары бурысы булырға тейеш „'', тип яҙыла<ref>{{статья|автор=|заглавие=Покончить с детской преступностью и её пособниками!|ссылка=|издание=[[Правда (газета)|Правда]]|место=М.|издательство=|год=1935, 9 апреля|номер=98 (6344)|страницы=1}}</ref>. Сталин үҙе француз йәмәғәт эшмәкәре [[Роллан Ромен|Р. Роллан]] менән әңгәмәлә 1935 йылда, ''“әлеге декрет тик педагогик әһәмиәткә эйә»'', ә шулай уҡ, ''«быға тиклем енәйәтсе балаларға ҡарата был декреттың киҫкен статьяларын ҡулланыуҙың бер осрағы ла булманы һәм булмаҫ та, тип өмөтләнәбеҙ»' тип аңлата'. Ошо ҡарар менән бер үк ваҡытта фин бысаҡтарын һәм кинжалдарҙы һатыу-һатып алыу һәм йөрөтөгә тыйылыу индерелә<ref>{{статья|автор=|заглавие=Беседа т. Сталина с Ромэн Ролланом|ссылка=|ответственный=отв. ред. {{ы|[[Пихоя, Рудольф Германович|Р. Г. Пихоя]]}}|издание=Источник: Документы русской истории|место=М.|издательство=Родина|год=1996|номер=1 (20)|страницы=146}}</ref>{{sfn|Кардашов, Семанов|1997|с=445—446}}.

[[Сталин репрессиялары]] барышында киң күләмдә таныу күрһәтмәләрен алыу өсөн язалауҙар ҡулланыла<ref>The breaking of bodies and minds: Torture, psychiatric abuse, and the health professions / E. Stover, E. 0. Nightingale. N.Y., 1985.</ref><ref>''Blackstock P. W.'' Agent of deceit: Frauds, forgeries and political intrigue among nations. Chicago, 1966. P. 48—83</ref><ref>''Peter E.'' Torture. N.Y., 1985.</ref><ref>Amnesty International. Torture in the eighties. L., 1984.</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.memorial.krsk.ru/DOKUMENT/USSR/530404.htm|title=Приказ министра внутренних дел СССР Л.П.Берии "О запрещении применения к арестованным каких-либо мер принуждения и физического воздействия"|accessdate=2019-11-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161225060009/http://www.memorial.krsk.ru/DOKUMENT/USSR/530404.htm|archivedate=2016-12-25|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161225060009/http://www.memorial.krsk.ru/DOKUMENT/USSR/530404.htm |date=2016-12-25 }}</ref>.

Сталин язалауҙар тураһында белеп кенә ҡалмаған, шәхсән үҙе «халыҡ дошмандарына» ҡаршы «физик баҫым сараларын» ҡулланырға ҡуша һәм ҡайһы берҙә хатта, ниндәйерәк язалау төрөн ҡулланыуҙа аныҡлыҡ индерә<ref>''[[Медведев, Рой Александрович|Медведев Р.]]'' К суду истории: генезис и последствия сталинизма / D. Joravsky, G. Haupt. N.Y., 1973. P. 296—297</ref><ref>''[[Хрущёв, Никита Сергеевич|Хрущёв H. С.]]'' Хрущёв о Сталине. — [[Нью-Йорк]], 1988. — С. 39.</ref>. Ул тәүге булып сәйәси тотҡондарға ҡарата язалауҙарҙы ҡулланырға ҡуша; урыҫ революционерҙары, ул бойороҡ сығарғанға тиклем, был саранан баш тарталар<ref name=autogenerated20130425-1>''[[Фромм, Эрих|Эрих Фромм]].'' Анатомия человеческой деструктивности=The anatomy of human destractiveness. Holt Paperbacks 1973, С. 188.</ref>. Сталин заманында СССР НКВД-һы ысулдары үҙенең төрлөлөгө һәм аяуһыҙлығы менән батша полицияһының бөтә уйлап табылған язалауҙарын артта ҡалдырҙы<ref name=autogenerated20130425-1 />. Тарихсы [[Антонов-Овсеенко Антон Владимирович|Антон Антонов-Овсеенко]]: "Ҡоралһыҙ подданныйҙарҙы юҡ итеү буйынса оперцияларҙы ул планлаштыра, әҙерләй һәм үҙе башҡара. Ул ҙур теләк менән техник деталдәргә инә, уны дошмандарҙы «фашлауҙа» туранан-тура ҡатнашыу мөмкинлеге ҡыуандыра. Шәхси осрашыуҙар генсекка айырыуса ләззәт килтерә, һәм ул күп тапҡыр үҙен әлеге иблис тамашалары менән иркәләтә " тип белдерә<ref>''Антонов-Овсеенко А.'' Портрет тирана. — Нью-Йорк, 1980. — C. 167.</ref>.

[[Файл:Gulag Location Map.png|thumb|250x250px|1923 йылдан 1967 йылға тиклем ғәмәлдә булған ГУЛАГ системаһы лагерҙарының интеграль картаһы, "Мемориал ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса]]
ГУЛАГ системаһы Сталндың шәхси бойороғона ярашлы булдырыла<ref name="stroyka">{{Cite web|url=https://echo.msk.ru/programs/staliname/657435-echo/|title=Интервью / Гулаг на «Великих стройках коммунизма» / Леонид Бородкин|author=Бородкин Леонид|publisher=Эхо Москвы|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>, которую он расценивал как экономический ресурс<ref>{{Cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema03.php|title=Лагеря, колонии и тюрьмы|publisher=www.demoscope.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref name="stroyka" />. Ысынында Гулаг тотҡондары хеҙмәте ифрат файҙаһыҙ була, ә етештереүсәнлек — бик аҙ. Әйтәйек, граждан секторы менән сағыштырмаса ГУЛАГ-та төҙөлөш-монтаж эштәрендә бер кешегә выработка яҡынса 2 тапҡырға түбәнерәк була<ref>{{Cite web|url=https://echo.msk.ru/programs/staliname/662472-echo/|title=Интервью / Об альтернативах сталинской индустриализации / Юрий Голанд|author=Голанд Юрий|publisher=Эхо Москвы|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref name="stroyka" />. ГУЛАГ үҙен-үҙе тәьмин итә алмай һәм дәүләт яғынан дотациялар талап итә, ә талаптар даими рәүештә арта бара<ref name="stroyka" />. ГУЛАГ системаһы Сталин тере булған саҡта уҡ үҙ-үҙен аҡламай һәм тәрән көрсөктә була, һәм, Сталиндан башҡа, бөтәһе лә быны яҡшы аңлайҙар ине<ref name="autogenerated20130421-4">{{Cite web|url=https://echo.msk.ru/programs/staliname/628849-echo/|title=Интервью / Иосиф Сталин: последние годы / Олег Хлевнюк|author=Хлевнюк Олег|publisher=Эхо Москвы|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>. Бер нисә миллион кеше төрлө штрафтарға хөкөм ителә. Лагерь һаҡсыларын ғына яҡынса 300 мең кеше тәьмин итергә кәрәк була, был һанға конвой ғәскәрҙәре һәм Дәүләт хәүефһеҙлеге министрлығы хеҙмәткәрҙәре инмәй.

Роговин, архив мәғлүмәттәренә һылтанып, ГУЛАГ аша, дөйөм алғанда, 10 миллион кеше үткән, тип һанай, махсус ултыраҡтарҙа 1937 йылдың 1 февраленә ҡарата 1, 8 миллион кеше тура килһә, 1939 йылдың 21 февраленә ҡарата — 2,6 миллион кеше. 1950 йылда махсус поселениеларҙа 3 миллион кеше көн күрә, уларҙың күпселеге һуғыш ваҡытында депортацияланған халыҡтар вәкилдәре<ref name=autogenerated16 />.

1937—1938 йылдарға массауи репрессиялар осоро тура килә, уны йыш ҡына «Оло террор» тип исемләйҙәр. Кампания шәхсән Сталин башланғысы менән ойошторола<ref name=autogenerated7>''Даниель Ранкур-Лаферриер.'' Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 30.</ref> и нанесла чрезвычайный вред экономике и военной мощи Советского Союза<ref name="ReferenceA">{{Cite web|url=https://echo.msk.ru/programs/staliname/620506-echo/|title=Интервью / Историческое наследие сталинской эпохи / Алексей Кара-Мурза|author=Кара-Мурза Алексей|publisher=Эхо Москвы|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

1920-се — 1930-сы йылдарҙа партия эсендәге мөнәсәбәттәр өлкәһендә белгес О. В. Хлевнюк раҫлауынса: ,

{{начало цитаты}}«Оло террорҙы» Политбюро (ысынында Сталиндың) ҡарарҙары нигеҙендә «антисовет элементтарын» һәм «контрреволюцион милли контингенттарҙы» юҡ итеү буйынса үткәрелгән һәм үҙәкләштерелгән, планлаштырылған серия тип әйтергә беҙҙең бөтә сәбәптәр бар. Халыҡ-ара хәлдең киҫкенләшеү һәм һуғыш хәүефе артыу шарттарында «бишенсе колоннаны» юҡ итеү уларҙың маҡсаты булып тора… Террор артыуын ойоштороуҙа Сталиндың роле бер ниндәй шик тыуҙырмай һәм тулыһынса бөтә документтар менән дәлилләнә. … 1937—1938 йылдарҙағы массауи операцияларҙы әҙерләү һәм үткәреү тураһында бөтә нәмә бөгөн билдәле булыуы, Сталин бойороҡтарынан тыш «оло террорҙың» булыуы мөмкин түгел, тип әйтергә мөмкинлек бирә…<ref>''[[Хлевнюк, Олег Витальевич|Хлевнюк О. В.]]'' Хозяин. Сталин и утверждение сталинской диктатуры. — М.: [[РОССПЭН]], 2012. — С. 12—13. — ISBN 978-5-8243-1314-7.</ref>{{конец цитаты}}

Ю. Н. Жуков фекеренсә,

{{начало цитаты}}Сталин, уның үҙәге яңы Конституция булырға тейеш демократлашыуғакурсы уңышһыҙлыҡҡа тарыр тип ҡурҡа башлай. Һәм уны нисек енә булһа ла үткәрергә әҙер булып, хатта аяуһыҙ репрессиялар юлы менән булһа ла, НКВД-ның ҡулдарын ысҡындыра<ref>''Жуков Ю. Н.'' [http://www.nash-sovremennik.ru/p.php?y=2004&n=12&id=4 Сталин: иной взгляд] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200717190248/http://nash-sovremennik.ru/p.php?y=2004&n=12&id=4 |date=2020-07-17 }} // [[Наш современник]], № 12, 2004.</ref>.{{конец цитаты}}

[[Файл:5marshals 01.jpg|thumb|250px|<small>Тәүге биш Советтар Союзы Маршалдары (һулдан уңға) ултыралар: [[Тухачевский Михаил Николаевич|Тухачевский]] (атып үлтерелгән<ref>''[[Колодный, Лев Ефимович|Лев Колодный]].'' [https://web.archive.org/web/20070611183456/http://www.mk.ru/blogs/idmk/2006/04/06/mk-daily/72915/ Где стреляли в затылок, там должен быть музей Смерти]</ref>), [[Ворошилов Климент Ефремович|Ворошилов]], [[Егоров, Александр Ильич|Егоров]] (атып үлтерелгән); торалар: [[Будённый Семён Михайлович|Будённый]] һәм [[Блюхер Василий Константинович|Блюхер]] (ҡулға алына, Лефортов төрмәһендә язалауҙарҙан үлә)<ref>''[[Великанов, Николай Тимофеевич|Н. Великанов]].'' Измена маршалов. Ссылка на документ «Из акта судебно-медицинского исследования трупа заключённого № 11».</ref>)</small>]]
[[Файл:Repression in the Red Army resolution for the execution of 138 people.jpg|thumb|250px|<small>1938 йылдың 26 июлендәге СССР Юғары судының Хәрби коллегияһы судына бирелгән кешеләр исемлеге Сталиндың шәхси ҡултамғаһы һәм «За расстрел всех 138» тигән комментарийы менән<ref>[http://stalin.memo.ru/spiski/pg09211p.htm «За расстрел всех 138 человек. Сталин» (Т. 9. Л. 211.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130313105545/http://stalin.memo.ru/spiski/pg09211p.htm |date=2013-03-13 }}</ref></small>]]

{{Кратное изображение
 |зона        = right
 |направление = vertical
 |заголовок   =

 |изобр1      = |250px|До
 |подпись1    = Сталин НКВД башлығы  [[Ежов Николай Иванович|Ежов]] (1940 йылда атып үлтерелә) менән

 |изобр2      =
 |подпись2    = Язалауҙан һуң фото совет цензорҙары тарафынан мөхәррирләнгән<ref>{{cite web|url=http://www.newseum.org/berlinwall/commissar_vanishes/vanishes.htm|title=Newseum: The Commissar Vanishes|accessdate=2008-07-19|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HuPWQ5gr?url=http://www.newseum.org/berlinwall/commissar_vanishes/vanishes.htm|archivedate=2013-07-06}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080611034558/http://www.newseum.org/berlinwall/commissar_vanishes/vanishes.htm |date=2008-06-11 }}</ref>.
}}

1937—1938 йылдарҙа РККА һәм СССР Хәрби-диңгеҙ флотының команда һәм етәкселек составына ҡарата киң күләмле сәйәси репрессиялар үткәрелә, уларҙы тикшеренеүселәр СССР-ҙағы «Оло террор» сәйәсәтенең бер төрө тип һанайҙар. Ысынында 1936 йылда башланалар, әммә Тухачевскийҙың эшенән һуң киң ҡолас ала. 1937—1938 йылдарға уларҙың иң юғары нөктәһе тура килә. 1939—1941 йылдарҙа улар күпкә әҙерәк интенсивлыҡ менән дауам ителә.
Тарихсылар, Сталин репрессиялары РККА-ла оборона һәләтлегенә етди зыян килтерҙе, тип һанайҙар<ref>''[[Сувениров, Олег Федотович|Сувениров О. Ф.]]'' Трагедия РККА 1937—1938. — М.: [[Терра (издательство)|ТЕРРА]], 1998. — С. 3, 311.</ref><ref>{{Cite web|url=https://echo.msk.ru/programs/staliname/630084-echo/|title=Интервью / Репрессированная статистика / Ален Блюм|author=Блюм Ален|publisher=Эхо Москвы|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref> һәм, башҡа факторҙар менән бер рәттән, Бөйөк ватан һуығышының тәүге этабында байтаҡ юғалтыуҙарға килтерә.

Ул ваҡытта биш Советтар Союзы Маршалынан өсәүһе репрессиялана, шулай уҡ 1-се һәм 2-се ранг 20 командарм, 69 комкор, 1-се һәм 2-се ранг флот флагмандары, 153 комдив, 247 комбриг<ref>''Сувениров О. Ф.'' Трагедия РККА 1937—1938. — М.: ТЕРРА, 1998. — С. 315.</ref>.

Тарихсылар араһында әлегә тиклем репрессиялар күләме буйынса уртаҡ фекер юҡ<ref name="repr">[https://web.archive.org/web/20091211111657/http://www.mubiu.ru/ogd/ISTORIA/17/Liter/20-30-1.pdf Репрессии в Красной армии. Итоги новейших исследований]</ref>. Эксперттар, репрессияланғандарҙың теүәл һанын аныҡлауы ҡыйын, сөнки Ҡыҙыл Армияла репрессиялар бик ҡаты конспирация шарттарында үткәрелә. Һөҙөмтәлә теүәл мәғлүмәттәр әлегә тиклем билдәһеҙ<ref>''Сувениров О. Ф.'' Трагедия РККА 1937—1938. — М.: ТЕРРА, 1998. — С. 298.</ref>.

== Икенсе донъя һуғышындағы роле ==

=== Һуғыштан алдағы тышҡы сәйәсәт ===
{{Шулай уҡ ҡарағыҙ|Совет-фин һуғышы (1939—1940)}}

Большевистик партияһы өсөн яңы ҙур һуғыштың ҡотолғоһоҙлоғо шик аҫтына ҡуйылмай. Мәҫәлән, Каменев Л. Б. яңы тағы ла ҡурҡынысыраҡ, тағы ла һәләкәтлерәк һуғышты көтөргә кәрәклеген 1921 йылда РКП(б)-ның Х съезында «Капиталистик уратыу тураһында» исемле докладында иҫкәртә. Михаил Александров үҙенең «Сталиндың тышҡы сәйәсәт доктринаһы» тигән эшендә, 1925 йылдың 30 майында Коммунистик интернационалдың башҡарма комитетында Сталин шулай уҡ «Европа һуғыш башланасаҡ һәм улар унда, һис шикһеҙ, мотлаҡ рәүештә үҙ-ара һуғышып бөтәсәк» тип белдерә, тип яҙа. XIV съезда (декабрь 1925) Сталин, Германия Версаль солохо шарттары менән килешмәйәсәк, тип белдерә.

Гитлер власҡа килгәндән һуң Сталин ғәҙәттәге совет сәйәсәтен үҙгәртә: әгәр ул элек Версаль системаһына ҡаршы Германия менән берләшеүгә, ә Коминтерн буйынса — төп дошман булараҡ социал-демократтар менән көрәшкә (Сталиндың шәхсән «социал-фашизм» теорияһы) йүнәлтелһә<ref name="aapronin">''[[Пронин Александр Алексеевич|Пронин А. А.]]'' [http://www.studfiles.ru/preview/461145/ Советско-германские соглашения 1939 года. Истоки и последствия.] — [[Екатеринбург]]: Изд-во [[Уральский государственный юридический университет|УрГЮА]], 1998. — 136 с. — ISBN 5-7845-0071-6</ref>), хәҙер ул «коллектив хәүефһеҙлек» системаһын булдырыуҙы хәстәрләй, был системаға СССР һәм Германияға ҡаршы элекке Антанта илдәре инә, шулай уҡ коммунистарҙың фашизмға ҡаршы бөтә һул көстәр менән берләшеүе күҙаллана («халыҡ фронты» тактикаһы). Әлеге позиция башта эҙмә-эҙлекле рәүештә үткәрелмәй: 1935 йылда Германия-Польшаның үҙ-ара килешеүенн шөрләп, Сталин йәшерен рәүештә Гитлерға һөжүм итмәү пактына ҡул ҡуйырға тәҡдим яһай, әммә уның тәҡдиме кире ҡағыла<ref name=ahmann>''Рольф Аманн.'' [http://www.pereplet.ru/history/Author/Engl/A/Ahmann/Articles/pakt.htm Пакт между Гитлером и Сталиным. Оценка интерпретаций советской внешней политики, включая новые вопросы и новые исследования]</ref>.

1941 йылдың 5 майында хәрби академиялар сығарылыусылары алдындағы сығышында Сталин 1930-сы йылдарҙа ғәскәрҙәрҙе ҡабаттан ҡораллауына һығымталар яһай һәм Германия армияһы еңелмәҫлек армия түгел тигән ышаныс белдерә. Волкогонов Д. А. Был телмәрҙе ошо рәүештә аңлата: «Башлыҡ, киләсәктә һуғыш ҡотолғоһоҙ, тип асыҡ әйтә. Герман фашизмын һис шикһеҙ еңәсәгебеҙгә әҙер булыр кәрәк. Һуғыш дошман территорияһында барасаҡ, һәм еңеүгә аҙ көстәр менән өлгәшәсәкбеҙ».
Шуның менән бергә, Сталин ике төп көнбайыш державалары альянстары араһында оҫта тайпылыу юлдарын эҙләй. Германияның 1939 йылда Англия һәм Франция менән бәрелешеүенән файҙаланып, СССР Көнбайыш Белоруссия һәм көнбайыш Украина территорияларын баҫып ала һәм Финляндия менән һуғыш башлай, бының өсөн 1939 йылдың декабрендә агрессор сифатында Милләттәр лигаһынан сығарыла. Финляндияға ҡуйылған талаптарҙы аҡлау өсөн СССР, Германия Рәсәйгә Финляндия яғынан һөжүм итергә йыйына, тип белдерә.

Гитлерҙың һөжүменә тиклем Советтар Союзы Нацистик Германия менән хеҙмәттәшлек итә. Хеҙмәттәшлек буйынса күп һанлы документаль раҫлауҙар бар: дуҫлыҡ һәм әүҙем сауҙа килешеүҙәрҙән алып берлектәге парадтар һәм НКВД һәм гестапо конференцияларына тиклем<ref name=Coatney>''Louis Robert Coatney.'' [http://www.ibiblio.org/pub/academic/history/marshall/military/wwii/special.studies/katyn.massacre/katynlrc.txt The Katyn massacre]</ref>. Дуҫлыҡ килешеүенә ҡул ҡуйғанға тиклем Сталин Риббентропҡа әйтә<ref>{{книга|часть=Приложение. Документ № 23. Из записи бесед И. фон Риббентропа с И. В. Сталиным и В. М. Молотовым |заглавие=1941-й год. Книга вторая |ссылка=http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1012187 |ответственный=Сост.: [[Решин, Леонид Евгеньевич|Л. Е. Решин]], [[Безыменский, Лев Александрович|Л. А. Безыменский]], В. К. Виноградов |место=М. |издательство=МФД |год=1998 |серия=Россия XX век |isbn=5-89511-012-6}}</ref><ref>{{книга|автор=|заглавие=Россия и Германия: в годы войны и мира (1941—1995)|ответственный=Ред.: [[Проэктор, Даниил Михайлович|Д. М. Проэктор]], [[Прудков, Олег Николаевич|О. Н. Прудков]], [[Случ, Сергей Зиновьевич|С. З. Случ]], [[Лезер, Йохен|Й. Лезер]], {{не переведено|Якобсен, Ханс-Адольф|Х.-А. Якобсен|de|Hans-Adolf Jacobsen}}|место=М.|издательство=Гея|год=1995|страницы=80|страниц=566|isbn=5-85589-005-8}}</ref>:
{{начало цитаты}}
Әммә, әгәр, көтөлгәнгә ҡаршы, Германия ауыр хәлгә тарыһа, ул совет халҡы Германияға ярҙамға килеренә һәм Германияны быуырға бирмәҫенә ышанырға тейеш. Советтар Союзын көслө Германия ҡыҙыҡһындыра һәм Германияны ҡолатыуға юл ҡуймаясаҡ…
{{конец цитаты}}

[[Икенсе донъя һуғышы]] 1939 йылда башлана һәм 1941 йылдың июненә тиклем ике йыл тиерлек Гитлер һәм Сталиндың рәсми дуҫлығы билдәһе аҫтында бара<ref name="hitlerstalin">{{Cite web|url=http://www.izvestia.ru/pobeda/article3103943/|title=Договаривались ли Генералиссимус и Гитлер о войне с союзниками?|author=|website=|date=2007-05-09|publisher=Известия|accessdate=2019-11-25|archiveurl=http://archive.is/WgFzR|archivedate=2013-06-29}}</ref><ref name="krovyu">''Олег Хлебников.'' [http://www.novayagazeta.ru/data/2009/092/22.html Скреплённые кровью] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100822044337/http://www.novayagazeta.ru/data/2009/092/22.html |date=2010-08-22 }} // [[Новая газета]], № 92, 24 августа 2009 г.</ref><ref>{{Книга|автор=Norman Davies |год=1996 |isbn=978-0-19-820171-7 |страниц=1428 |издательство=Oxford University Press |заглавие=Europe: A History |ссылка=https://books.google.com/books?id=jrVW9W9eiYMC&pg=RA1-PA1001&lpg |язык=en}}</ref>. 1939 йылдың декабрендә үҙенең 60 йыллығына Сталин Риббентропҡа яуап бирә:
{{начало цитаты}}
Министр әфәнде, һеҙгә рәхмәтемде белдерәм. Германия һәм Советтар созының ҡан менән беркетелгән дуҫлығы оҙайлы һәм ҡаҡшамаҫ булыуына шик юҡ<ref name="hitlerstalin"/><ref name="krovyu"/><ref>[http://lib.ru/HISTORY/FELSHTINSKY/sssr_germany1939.txt Оглашению подлежит: СССР-Германия 1939—1941 (Документы и материалы)] / Сост. [[Фельштинский, Юрий Георгиевич|Ю. Г. Фельштинский]]. — М.: [[Московский рабочий]], 1991. — ISBN 5-239-01154-0</ref>.
{{конец цитаты}}
1940 йылда Советтар Союзының бөтә экспортының 52 % Германияға йүнәлтелә<ref name="autogenerated20130630-1">{{Cite web|url=https://echo.msk.ru/programs/staliname/613969-echo/|title=Интервью / Пакт Молотова-Риббентропа / Сергей Случ|author=Случ Сергей|publisher=Эхо Москвы|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>. 1940 йылдың 1 авгусында Юғары Советы сессияһында Молотов, Советтар Союзынан төп ярҙамды Германия көнсығыштағы ышаныс тойғоһо рәүешендә ала, тип әйтә<ref name=autogenerated20130630-1 />. Шуның менән бергә илдәр араһындағы мөнәсәбәттәр хәүеф-хәтәрһеҙ булмай. И. Хоффман 1940 йылдың ноябрендә Сталин Германияға Румыния, Югославия, Болгария, Греция, Венгрия һәм Финляндияға совет йоғонтоһо зонаһын киңәйтеү буйынса үҙенең талаптарын тапшыра, тип белдерә<ref>{{cite web|url=http://gkaf.narod.ru/kirillov/ref-liter/hoffman.html|title=Хоффман И. Подготовка Советского Союза к наступательной войне. 1941 год.|author=|website=|date=|publisher=|accessdate=2012-03-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110726055131/http://gkaf.narod.ru/kirillov/ref-liter/hoffman.html|archivedate=2011-07-26}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110726055131/http://gkaf.narod.ru/kirillov/ref-liter/hoffman.html |date=2011-07-26 }}</ref>. Был талаптар Германия хөкүмәте арафынан сиктән тыш дошманлыҡ тойғоһо менән ҡабул ител һәм 1941 йылдың 22 июнендә Советтар Союзына һөжүм итеүҙең төп сәбәбе булып тора.

Ҡайһы бер тарихсылар Сталинды шәхсән Советтар Союзының һуғыш әҙерлекһеҙ булыуында һәм айырыуса һуғыш башындағы бик ҙур юғалтыуҙарҙа ғәйепләйҙәр һәм Сталинға күп кенә сығанаҡтар 1941 йылдың 22 июнендә һуғыш башланасағын атайҙар, тип күрһәтәләр<ref name=autogenerated20130630-6 /><ref>''Яременко В. А.'' [http://ricolor.org/history/rsv/how/22_06/ Неуёмные амбиции Сталина. О них надо помнить в любом историческом споре о дне 22 июня.] // Военно-промышленный комплекс, № 25 (191), 4—10 июля 2007 г.</ref>. Шул уҡ ваҡытта сығанаҡтарҙа төрлө һөжүм итеү даталары һәм төрлө бомбаға тотоу нөктәләре күрһәтелә: үҙ ваҡытында разведка Германия 1941 йылдың апрелендә үк СССР-ға һөжүм итә, тип хәбәр итә. 1941 йылдың 16 июнендә В. Н. Меркулов Сталинға «Старшина» (ысын исеме Харро Шульце-Бойзен) исеме аҫтындағы Берлин резидентураһы агентынан алынған мәғлүмәтте еткерә: Мәскәүҙә немец авиацияһы яғынан, тәү сиратта, «Свирь-3» элект станцияһы һәм автомобиль һәм авиация запчастарын етештергән заводтар бомбаға тотоласаҡ. Шульце-Бойзендың документында шулай уҡ Альфред Розенбергүҙенең күмәк кеше алдындағы «Советтар Союзы» картанан юйырға саҡырҙы һәм ашығыс рәүештә СССР территорияһында буласаҡ рейхскомисариаттар менән идара итеү өсөн кадрҙар һайлай башланы тип яҙыла. Әммә 30 апрелдә үк «Старшина» исемле агенттан алдағы ай-ай ярым эсендә һөжүм көтөлә тигән хәбәр һәм яңы бомбаға тотоу нөктәләре исемлеге килгәнгәндән һуң, Сталин 17 июндә норматив булмаған лексикалы резолюция яҙа<ref name="Топтыгин">{{книга|автор=[[Топтыгин, Алексей Васильевич|А.В.Топтыгин]] |заглавие=Неизвестный Берия |год=2002 |издательство=ОЛМА-Пресс |страницы=100—101}}</ref>.

Бынан һуң Меркулов 1940 йылдың сентәбренән алып 1941 йылдың июненә тиклем немец ҡораллы көстәре ғәмәлдәре тураһында бөтә мәғлүмәттәр тупланған «Корсиканец һәм Старшина хәбәрҙәре календарына» ҡул ҡуйыуҙан баш тарта. Зоя Рыбкина был документты ҡыҫҡа резюме менән тамамлай (ул йыш ҡына Шульце-Бойзен авторлығында күрһәтелә): «СССР-ға ҡаршы ҡораллы сығышты әҙерләү буйынса Германияның бөтә хәрби ғәмәлдәре тулыһынса тамамланды, һәм һөжүмде теләһә ниндәй ваҡытта көтөп була»<ref>{{Cite web|url=http://svr.gov.ru/history/stage04.htm|title=Внешняя разведка в предвоенный период (1935—1941)|accessdate=2013-06-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140325165606/http://svr.gov.ru/history/stage04.htm|archivedate=2014-03-25|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140325165606/http://svr.gov.ru/history/stage04.htm |date=2014-03-25 }}</ref><ref>''Александр Витковский.'' [http://www.fsb.ru/fsb/history/author/single.htm!id%3D10318160@fsbPublication.html Внезапность, которую ждали и… не верили] // [[Парламентская газета]], 20.06.2001.</ref><ref name="hrono.info">{{Cite web|url=http://www.hrono.info/dokum/194_dok/19410617merk.php|title=Меркулов - Сталину|publisher=www.hrono.info|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref>[https://archive.is/20130629042925/www.izvestia.ru/hystory/article3143129/ Адольф Гитлер — Иосифу Сталину: О провокациях немедленно сообщайте мне…]</ref><ref name="Топтыгин"/>.

=== Катындә поляк офицерҙарын атып үлтереү ===
{{Төп мәҡәлә|Катынь атып үлтереүе}}

1940 йылдың яҙында СССР НКВД хеҙмәткәрҙәре тарафынан 21 857 поляк әсирҙәре атып үлтерелә<ref name="memorial">{{Cite web|url=https://polit.ru/article/2008/03/19/katin/|title=Катынь: хроника событий - ПОЛИТ.РУ|publisher=polit.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

2010 йылдың 26 ноябрендә Рәсәй Дәүләт Думаһы<ref name="BBC">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/russia/2010/11/101126_duma_katyn_statement.shtml|title=Дума признала расстрел в Катыни преступлением Сталина|publisher=BBC News Русская служба|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref> заявление «Катынь фажиғәһе һәм уның ҡорбандары тураһында» исемле белдереү ҡабул итә, унда Катынь атып үлтереүҙе Сталин һәм башҡа совет етәкселәренең тура күрһәтмәһе буйынса башҡарылған енәйәте тип таныла һәм мәрхәмәт күрһәтә<ref>{{Cite web|url=https://polit.ru/article/2010/11/26/katyn/|title=О Катынской трагедии и её жертвах - ПОЛИТ.РУ|publisher=polit.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

== Сталин Бөйөк Ватан һуғышының тәүге көндәрендә ==
Шулай уҡ ҡарағыҙ: НКВД һәм НКГБ тотҡондарын атып үлтереү (1941)

22 июндең 5 сәғәт 45 минутында уҡ Сталин Кремлдәге үҙ кабинетында СССР сит ил наркомы В. М. Молотовты, эске эштәр наркомы Л. П. Берияны, оборона наркомы С. К. Тимошенконы, СССР Халыҡ комиссарҙары Советы Рәйесе урынбаҫары Л. З. Мехлисты һәм РККА Генераль штабы начальнигы Г. К. Жуковты ҡабул итә<ref>На приёме у Сталина. Тетради (журналы) записей лиц, принятых И. В. Сталиным (1924—1953 гг.)]. — {{М}}: Новый хронограф, 2008</ref>.
Һуғыш башланғандың иртәгәһенә (23 июнь 1941) СССР Халыҡ комиссарҙары Советы һәм ВКП(б)Үҙәк комитетының берлектәге ҡарарына ярашлы [151] СССР Ҡораллы көстәренең Баш Ставкаһы ойошторола, уның составына Сталин инә, уның рәйесе итеп оборона министры Советтар Союзы Маршалы С. К. Тимошенко тәғәйенләнә. 24 июндә Сталин подписывает постановление ЦК ВКП(б) Үҙәк Комитетының СССР ХКС янында Эвакуация буйынса совет булдырыу тураһында ҡарарға ҡул ҡуя, уның буйынса СССР-ҙың көнбайыш өлөшөнән «халыҡты, учреждениеларҙы, хәрби һәм башҡа йөктәрҙе, предприятиелар ҡоролмалары һәм башҡа ҡиммәттәрҙе» эвакуациялау ойошторолорға тейеш була.
28 июндә Минск ҡалаһын фашистар яулап алғандан һуң Сталин прострацияға китә<ref>{{Cite web|url=https://echo.msk.ru/programs/staliname/602468-echo/|title=Интервью / Сталин и начало Великой Отечественной Войны (1939-1941 гг.) / Сергей Кудряшов|author=Кудряшов Сергей|publisher=Эхо Москвы|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref name="autogenerated20130630-6" /><ref>McCauley M. Stalin and stalinism. Burnt Mill, England, 1983.. P. 45</ref><ref>Medvedev A A On Stalin and stalinism. Oxford, 1979. P. 122</ref><ref>UlamA. Stalin: The man an his era. N.Y., 1973. P. 540</ref><ref name=autogenerated20130630-4>Рангур-Лаферриер Д.: Психика Сталина. Прогресс-Академия. 1996. С. 173</ref><ref>Whaley B. Codeword BARBAROSSA. Cambridge, 1973.. P. 218</ref><ref>Fromm E. The anatomy of human destractiveness. N.Y., 1973. P. 203</ref>. 29 июдә Сталин Кремлгә килмәгәнгә күрә, уға яҡын кешеләр бик ныҡ тулҡынланыу кисерә. 30 июндең икенсе яртыһында Политбюро буйынса уның коллегалары Кунцево баралар. Сталин килеп сыға — төҫө ҡасҡан, йонсоған — һәм киң билдәле һүҙҙәр әйтә: «Ленин беҙгә бөйөк империяны ҡалдырҙы, ә беҙ уны {{comment|юҡҡа сығарҙыҡ|просрали}}»<ref >Сергей Мироненко, научный рук. Госархива РФ (Эхо Москвы, 11.05.2021)</ref>.. Уның янына килеүселәрҙең фекеренсә, Сталин, уны ҡулға алырға килгәндәр, тип уйлаған<ref name="autogenerated20130630-6" /><ref name="kabinet" >{{Cite web |url=http://ni-journal.ru/archive/2005/n3_05/dosie305/kabstal305/ |title=Кабинет Сталина. 22 июня 1941 года |accessdate=2016-05-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130219034218/http://ni-journal.ru/archive/2005/n3_05/dosie305/kabstal305 |archivedate=2013-02-19 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130219034218/http://ni-journal.ru/archive/2005/n3_05/dosie305/kabstal305 |date=2013-02-19 }}</ref>. Бында Дәүләт оборона комитеты (ГКО) ойоштороу буйынса ҡарар ителә. «Беҙ Сталин ил эштәрендә бер тәүлектән сак кына ашыу ваҡыт ҡатнашмағанын күрәбеҙ», — тип яҙа Р. А. Медведев<ref name="kabinet" />.

== Хәрби етәкселек ==
[[Файл:Bundesarchiv Bild 101I-020-1268-36, Russland, russischer Gefallener, Panzer BT 7,.jpg|thumb|Бөйөк Ватан һуғышы, 1941 йылдың июне|250x250пкс]]
Һуғыш башында Сталин насар стратег булараҡ бик күп компетентһыҙ ҡарарҙар ҡабул итә<ref name=autogenerated20130630-6 />. Мәҫәлән, доктор Саймон Сибег-Монтефиоре ошондай миҫал итеп 1941 йылдың сентябрендәге хәлде килтерә: бөтә генералдар үтенестәренә ҡарамаҫтан, ул Киев тирәһендәге биш армиянан торған хәрби төркөмдө нацистар «тоғона» төшөрөргә мөмкинлек бирә<ref name=autogenerated20130630-6 />.
Шул уҡ ваҡытта Советтар Союзы Маршалы [[Жуков Георгий Константинович|Г. К. Жуков]] фекеренсә, [[Сталинград алышы]]нан башлап Сталин үҙен ''«…фронт операциялары һәм фронттар төркөмдәре операцияларын ойоштороу мәсьәләләре менән эш иткән һәм ҙур стратегик мәсьәләләрҙә лә ҙур оҫталыҡ менән етәкселек иткән»'' һәм шулай уҡ ''«стратегик хәлдә төп звеноны таба»'' алған кеше һымаҡ күрһәтә башланы. Дөйөм алғанда, Г. К. Жуков Сталинды ''«лайыҡлы Юғары Баш командующий»'' булараҡ баһалай. Бынан тыш, Г. К. Жуков Сталинға ''«операцияларҙы тәьмин итеүҙә, создании стратегик резервтар булдырыуҙа, хәрби техникаһын етештереүҙе ойоштороуҙа һәм ғөмүмән һуғыш алып барыу өсөн бөтә кәрәкле нәмәләрҙе булдырыуҙа»'' күренекле ойоштороусы булараҡ тейешле баһа биреү яҡлы<ref>{{Cite web|url=http://militera.lib.ru/memo/russian/zhukov1/11.html|title=Воспоминания и размышления|author=Жуков Г. К.|website=|date=|publisher=militera.lib.ru|accessdate=2019-11-25}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130102114903/http://militera.lib.ru/memo/russian/zhukov1/11.html |date=2013-01-02 }}</ref>. Бер үк ваҡытта Г. К. Жуков Сталинды илде оборонаға әҙерләүҙәге хаталары; фашистик Германияның һөжүм итеү хәүефен инҡар итеүе; Сталиндың күрһәтмәһенән тыш бер кем үҙаллы ҡарар сығара алмаған идара итеү системаһын булдырыуы; Оборона наркоматын тарҡатыуы; шикләнеүсәнлеге һәм хәрби кадрҙарға ышанмауы өсөн тәнҡитләй.
Ул Сталиндың полководец һәләтлеген, бигерәк тә Бөйөк Ватан һуғышы башында, кире яҡтан баһалай: «…''һуғыш башында Сталин оператив-тактик мәсьәләләрҙә бик насар төшөнә… Ул, фронттарҙағы хәлдәр деталдәрен белмәйенсә, булдыҡһыҙ күрһәтмәләр бирә, эре контрсараларҙы төплө планлаштырыу тураһында һүҙ ҙә йөрөтөп булмай…''».

Жуков Сталиндан айырмалы рәүештә еңеүҙә совет халҡының хеҙмәтен юғары баһалай: "''һәм тик совет халҡының һәм уның Ҡораллы көстәренең үҙенең Ватанына бөйөк патриотик… беҙҙең партия етәкселеге аҫтында һуғыштың тәүге осоронда Сталин етәкселегенең хаталары һәм арҡаһында барлыҡҡа килгән ауыр хәлдән сығырға , ә һуңынан дошмандан инициативаны тартып алырға, һуғыш барышында үҙебеҙҙең файҙаға боролош эшләргә һәм уныбөтә донъя-тарихи әһәмиәтендәге иҫ киткес еңеү менән тамамларға мөмкинлек бирә… Хәрби ваҡиғалар тасуирламаларында операцияларҙы туранан-тура планлаштырған һәм ғәскәрҙәрҙең хәрби ғәмәлдәре менән етәкселек иткән хәрби начальниктар коллективы исемдәре юҡ тиерлек. Шәхес культы тупһыҙ рәүештә ысын геройҙарҙың исемдәрен тарихтан юйып ташлай, ә уларҙың коллектив хеҙмәте Сталин тарафынан хаяһыҙ үҙләштерелә<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rg.ru/2013/03/13/jukov.html|title=Проект выступления Георгия Жукова на Пленуме ЦК КПСС 1956 года|website=Российская газета|accessdate=2021-01-15}}</ref>.
[[Файл:Red Army purge 1941.jpg|thumb|190px|left|<small> 1942 йылдың 29 ғинуарындағы «СССР НКВД-һында иҫәптә торған ҡулға алынғандар» исемлегенең тәүге бите. И. Сталиндың резолюцияһы: ''«Расстрелять всех поименованных в записке. И. Ст.»''</small>]]

==== Һуғыштың тәүге осоро ====
Һуғыш башланғандан һуң бер аҙнанан (30 июнь 1941) Сталинәле генә ойошторолған Дәүләт оборона комитеты (ГКО) рәйесе итеп тәғәйенләнә.
3 июлдә Сталин совет халҡына радио аша мөрәжәғәт итә, телмәрен ул: ''«Иптәштәр, граждандар, туғандар, беҙҙең армия һәм флоттың яугирҙары! Һеҙгә мөрәжәғәт итәм мин, дуҫтарым минең!»''<ref> тигән һүҙҙәрҙән башлай{{Cite web|url=http://www.hrono.info/libris/stalin/15-7.html|title=Архивированная копия|accessdate=2013-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130721130149/http://www.hrono.info/libris/stalin/15-7.html|archivedate=2013-07-21|deadlink=yes}}</ref>
1941 йылдың 10 июлендә Баш Командование Ставкаһы Юғары Командование Ставкаһы (СВК) тип үҙгәртелә, һәм Тимошенко урынына уның рәйесе итеп Сталин тәғәйенләнә.
1941 йылдың 19 июлендә Сталин Тимошенконы СССР оборона наркомы вазифаһында алыштыра<ref>Указ Президиума Верховного Совета СССР «О назначении Председателя Совета народных комиссаров тов. И. В. Сталина народным комиссаром обороны СССР» от 19.07.1941 г. // «[[Правда (газета)|Правда]]», № 199 (8607), 20.07.1941.</ref>.
1941 йылдың 8 авгусынан Сталин СССР Юғары Советы Президиумының Указына ярашлы СССР Ҡораллы көстәренең Юғары Баш командующийы итеп, ә Юғары Командование Ставкаһы Юғары Баш Командованиеһы Ставкаһы (СВГК) тип үҙгәртелә.
1941 йылдың 31 июлендә Сталин АҠШ президенты [[Франклин Рузвельт]]тың шәхси вәкиле һәм иң яҡын кәңәшсеһе [[Гарри Гопкинс]ты ҡабул итә]<ref>[http://istmat.info/node/2117 На приёме у Сталина. Тетради (журналы) записей лиц, принятых И. В. Сталиным (1924—1953 гг.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210319060118/http://istmat.info/node/2117 |date=2021-03-19 }} — {{М}}: Новый хронограф, 2008.</ref>. 16—20 декабрҙә Мәскәүҙә СталинБөйөк Британияның сит ил министры Э. Иден менән Германияға ҡаршы һуғышта СССР һәм Бөйөк Британия араһында килешеү төҙөү мәсьәләһе һәм һуғыштан һуңғы хеҙмәттәшлек буйынса һөйләшеүҙәр алып бара.
1941 йылдың 16 авгусында Сталин Юғары Баш Командованиеһы Ставкаһы ның 270-се бойороғона ҡул ҡуя, унда яҙыла: ''«Алыш ваҡытында үҙҙәренән айырыу билдәләрен тартып алған һәм тылға ҡасҡан йәки дошманға пленға бирелгән командирҙарҙы һәм политработниктарҙы үтә уҫал дезертирҙар тип һанарға һәм үҙ Ватанына хыянат иткән һәм хәрби анты боҙған дезертиҙар булараҡ уларҙың ғаиләләрен ҡулға алырға» (см.: [[s:Приказ СВГК СССР от 16.08.1941 № 270|Приказ № 270]])''.
{{Викитека|Доклад Сталина И. В. на торжественном заседании 6 ноября 1941 г.|1941 йылдың 6 ноябрендәге тантаналы ултырышта И. В. Сталиндың доклады}}
Мәскәү өсөн алышта, Мәскәү хәрби хәлдә тип иғлан ителгәндән һуң, Сталин баш ҡалала ҡала<ref>{{Cite web|url=http://rusmi.su/news/10-2015/news6499.html|title=В 1941 году И.В. Сталин остался в Москве!|publisher=Русский Код|lang=ru|accessdate=2019-02-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190223074304/http://rusmi.su/news/10-2015/news6499.html |date=2019-02-23 }}</ref>, 1941 йылдың 6 ноябрендә ул метроның «Маяковская» станцияһында үткәрелгән ултырышта сығыш яһай, ул Октябрь революцияһының 24-се йыллығына арнала. Үҙенең телмәрендә Сталин Ҡыҙыл Армия өсөн уңышһыҙ һуғыш башын, мәҫәлән, ''«танкылар һәм өлөшләтә авиация етеүмәүе»'' менән аңлата<ref name="Stalin_1941-11-06">''Сталин И. В.'' [http://www.hrono.ru/libris/stalin/15-12.html Доклад на торжественном заседании Московского совета депутатов трудящихся с партийными и общественными организациями города Москвы. 6 ноября 1941 года] // «Правда», 7.11.1941.</ref>.
Иртәгәһенә, 1941 гйылдың 7 ноябрендә, Сталин ҡушыуы буйынса Ҡыҙыл майҙанда традицион хәрби парад үткәрелә.

{{Викитека|Выступление И.В.Сталина на параде 7 ноября 1941 г.| И. В. Сталиндың 1941 йылдың 7 ноябрендәге парадта сығышы}}

1942 йылдың 30 майында Сталин Дәүләт оборона комитеты ҡарамағындағы Үҙәк партизан хәрәкәте штабын ойоштороу буйынса ҡарарға ҡул ҡуя. 1942 йылдың 5 сентябрендә «Партизан хәрәкәте бурыстары тураһында» тигән бойороҡ сығара, ул баҫҡынсылар тылында артабанғы көрәш ойоштороуҙа төп документ булып тора<ref>{{Cite web|url=http://encyclopedia.mil.ru/encyclopedia/history/more.htm?id=11203644@cmsArticle|title=Центральный штаб — партизанский|author=Энциклопедия МО РФ|publisher=encyclopedia.mil.ru|accessdate=2019-02-22}}</ref>.

1942 йылдың 28 июлендә Сталин оборона наркомы сифатында 227-се бойороҡҡа ҡул ҡуя, әлеге бойороҡ Ҡыҙыл Армияла тәртипте ҡатыландырыуға йүнәлтелә, етәкселектең бойороғонан тыш ғәскәрҙәрҙең сигенеүен тыя, фронттар составына штраф батальондары һәм армиялар составына штраф роталары индерә, ә шулай уҡ армиялар составына тотҡарлыҡ итеүсе отрядтары.
Заградотрядтарҙы Сталин уйлап тапмаған; бындай ысулдарҙы большевиктар Граждандар һуғышында ҡулланалар. Тикшеренеүселәр В. Краснов һәм В. Дайнес, Сталиндың 227-се бойороғо Троцкийҙың Көньяҡ фронты буйынса 1918 йылдың 24 ноябрендәге 65-се бойороғон ҡабатлаай, тип раҫлайҙар. 65-се бойороҡ әлегә тиклем үҙенең аяуһыҙлығы менән хайран ҡалдыра; ул дезертирҙарҙы ғына түгел, ә уларҙы йәшереүселәрҙе атып үлтереүҙе һәм өйҙәрен яндырыуҙы талап итә.

=== Бөйөк Ватан һуғышында боролош ===
Сталинград алышында башланған боролош 1943 йылдың ҡышындағы һөжүм барышында дауам итә. Курск алышында Бөйөк Ватан һуышында ғына түгел, бөтә Икенсе донъя һуғышында боролош тамална. 1943 йылдың 11 февралендә Сталин Дәүләт оборона комитетының атом бомбаһын булдырыу буйынса эштәрҙе башлау тураһындағы ҡарарға ҡул ҡуя.
[[Файл:Teheran conference-1943.jpg|thumb|250x250px|Сталин, [[Франклин Делано Рузвельт|Ф. Д. Рузвельт]] һәм [[Уинстон Черчилль|У. Черчилль]] [[Тегеран конференцияһы]]нда]]

=== Һуғыштың тамамланыуы ===
1945 йылдың 4 — 11 февраляендә Сталин участвует союздаш державаларҙың Ялта конференцияһында ҡатнаша, унда һуғыштан һуңғы донъя ҡоролошо тураһында һүҙ бара.
Черчилль, киләсәккә сәйәси фекерҙәрҙе күҙ уңында тотоп, Рузвельтты Ҡыҙыл Армияһынан алдараҡ Берлин, Прага һәм Вена кеүек мөһим ҡалаларҙы үҙ көстәре менән яуларға кәрәк тип, ә шулай уҡ демаркацион линияһын Көнсығышҡа табан алыҫыраҡ этергә өндәй. Ҡайһы бер сәйәси эшмәкәрҙәрҙән башҡа, ошо уҡ фекерҙә британ фельдмаршалдары А. Ф. Брук һәм Б. Л. Монтгомери ныҡыйҙар. Әммә союздаш көстәренең баш командующийы генерал Д. Д. Эйзенхауэр һәм башҡа хәрбиҙәр, хәрби-стратегик һәм тактик фекерҙәрҙән сығып, быға ҡаршы сығалар<ref>{{книга|автор=[[Бивор, Энтони|Beevor A.]]|заглавие=The Fall of Berlin 1945|ссылка=|место={{N. Y.}} — {{L.}}|издательство=[[Viking Press]]|год=2002|pages=84—85|язык=en|isbn=0-670-03041-4}}</ref><ref>{{книга|автор=Folly M. H.|заглавие=The Palgrave Concise Historical Atlas of World War II|ссылка=|ответственный=|издание=|место=N. Y.|издательство=[[Palgrave Macmillan]]|год=2004|pages=96—94|серия=Palgrave Concise Historical Atlases|isbn=1-4039-0285-2|isbn2=1-4039-0286-0|язык=en}}</ref>. Һөҙөмтәлә 1945 йылдың яҙына ҡарата Берләштерелгән штаб начальниктары штабында АҠШ һәм Бөйөк Британия союздаш көстәренең артабанғы планы буйынса яңғырауыҡлы ҡапма-ҡаршылыҡтар булып үтә{{sfn|Ambrose|1967|pp=53—55}}.
1945 йылдың 27 мартында пресс-конференцияла репотерҙарҙың береһе Эйзанхауэрҙан: «Нисек һеҙ уйлайһығыҙ, кем беренсе булып Берлинға инә: урыҫтармы әллә беҙме?» — тип һорағас, Эйзенхауэр, ниндәй булһа ла прогноздарҙан баш тартһа ла, шулай ҙа, «Берлин уларҙан — 33 миль һәм 250 миль беҙҙән алыҫлыҡта ята», һәм «Ҡыҙыл Армияға немец ғәскәрҙәренең төп көстәре ҡаршы тороуына ҡарамаҫтан, уны бик ҡыҫҡа уҙыш көтә», — тип әйтә. Ошо уҡ ваҡытта американ бригада генералы О. Брэдли, союздаш ғәскәрҙәре Берлинды штурмлау осрағында, 100 мең кеше юғалтасаҡ, тип фаразлай{{sfn|Ambrose|1967|pp=88—89}}.
Дж. Боффа, генерал Эйзенхауэр пландарына айырмалы рәүештә, «Черчилль һәм британ генералдары нисек кенә булһа ла урыҫтарҙан алда Берлинға барып етергә ынтылдылар» тип билдәләй:
{{начало цитаты}}
Апрель башында [1945 йылдың], шулай итеп, Сталин ҡулында ике бер-береһен инҡар иткән документ барлыҡҡа килә: Эйзенхауэрҙың хаты һәм совет разведкаһының Монтгомери ғәскәрҙәре Берлинға һөжүм әҙерләүе тураһындағы белдермәһе. Сталин Эйзенхауэрҙың лояллеген бик юғары баһалай, әммә шулай ҙа мәкерлеккә барырға була. Американ генералына биргән яуапта ул уның пландарын хуплай һәм бер үк ваҡытта, Берлин «үҙенең элекке стратегик әһәмиәтен юғалтты» һәм ошоноң менән бәйле совет ғәскәрҙәре ҡаланы яулау өсөн икенсе дәржәләге көстәр төркөмөн ебәрәсәге тураһында белдерә. Ысынында ул әле генә Германияның баш ҡалаһына был һуғыштағы аҙаҡҡы эре һөжүмде үткәреү буйынса директиваға ҡул ҡуя. Совет кешеләре өсөн Берлинды алыу еңеүҙең тейешле нөктәһе булырға тейеш була. Эш абруйҙа ғына түгел. Берлиндың уларҙың ҡулында булыуы, СССРГермания яҙмышын хәл иткәндә башҡаларҙы үҙенең фекеренә ҡолаҡ һалырға мәжбүр итеүҙең гарантияһы була ала ине<ref>[http://scepsis.net/library/id_3176.html Победа и её теневые стороны] // [[Боффа, Джузеппе|Боффа Д.]] История Советского Союза: в 2-х тт. Т. 2. От Отечественной войны до положения второй мировой державы. Сталин и Хрущёв. 1941—1964 гг. — 2-е изд. — М.: [[Международные отношения (издательство)|Международные отношения]], 1994. — 632 с. </ref>.''
[[Файл:Attlee, Truman and Stalin at Potsdam.jpg|thumb|[[Потсдам конференцияһы]]|250x250пкс]]
{{конец цитаты}}
{{Викитека|Выступление И. В. Сталина по поводу окончания Великой Отечественной войны 9 мая 1945 г.|Выступление И. В. Сталина 9 мая 1945 г.}}

Тикшеренеүсе Кынин Г. П. шулай уҡ, Сталин инглиз-американ союздаштарының пландары тураһында белеп, юрый, совет ғәскәрҙәренең төп һөжүме «майҙың икенсе яртыһына тәғәйенләнгән» тип яңылыш мәғлүмәт бирә (ысынында һөжүм, 2-се Белорус фронты әҙерләнеп өлгөрмәүгә ҡарамаҫтан, 16 апрелдә башлана.
1945 йылдың 1 апрелендәге үҙенең Рузвельтҡа яған хатында Черчиль асыҡтан-асыҡ: «…сәйәси яҡтан беҙгә Германияла беҙгә мөмкин тиклем көнсығышҡараҡ барыр кәрәк, һәм, ошо осраҡта, Берлин беҙгә яҡыныраҡ булһа, беҙ уны шис шикһеҙ яуларға тейешбеҙ», — тип яҙа. Генерал Эйзенхауэр Черчилдең хәүефләнеүенә: «Әлбиттә, ниндәйҙер бер мәлдә ҡаршылашыу бөтә фронт буйынса ҡапыл юҡҡа сығарылһа, беҙ алға ынтыласаҡбыҙ, һәм Любек һәм Берлин беҙҙең мөһим маҡсаттар иҫәбендә буласаҡтар», — тип яуап бирә.
Ҡыҙыл Армия 1945 йылдың 16 апрелендә Берлин операцияһын башлағас, Черчилль инглиз-американ ғәскәрҙәре ул мәлдә бер нисек тә берлинға барып етә алмауын аңлап, Любекты яулауға уй-фекерен туплай.

1945 йылдың 12 апрелендә Ф. Д. Рузвельт вафат булғандан һәм шундуҡ АҠШ президенты вазифаһына Трумэн тәғәйенләнгәндән һуң Гитлерға ҡаршы коалиция эсендә АҠШ сәйәсәте үҙгәрә. Трумэн, Сталиндан алыҫлашып, күп кенә мөһим хәрби һәм сәйәси мәсьәләләр буйынса уға ҡаршы сығыш яһай башлай. Шундай уҡ курсты Черчилль, дә ала һәм, шулай итеп, Ҙур тройка эсендәге көстәр ҡуйылышын үҙгәртә. Үҙ сиратында Сталин сәйәси көрсөктән сығыу өсөн ниндәй булһа ла көйләү юлдарын эҙләргә маташмай{{sfn|Иванов|2005|с=418—419}}.

Лондон университеты профессоры Орландо Файджес Discovery Civilisation телеканалы эфирында совет халҡының Бөйөк Ватан һуғышындағы еңеүендә, 1941 йылға ҡарата совет дәүләте һуғышҡа әҙер булмауын иҫәпкә алып, Сталиндың ҡаҙаныштарын инҡар итә<ref name="autogenerated20130709-1">{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_tocHNH8bME|title=Иосиф Сталин - Величайшие злодеи мира|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref name=autogenerated20130709-1 />.

== Халыҡтарҙы депортациядау ==
Төп мәҡәлә: СССР-ҙа халыҡтарҙы депортациялау

Тотошлай депортациялауға бик күп халыҡтар дусар ителә, улар араһында: корейҙар, немецтар, финдар, фин-ингерманландтар,ҡарасәйҙәр, ҡалмыҡтар, чечендар. Ингуштар, балҡарҙар, ҡырым татарҙары һәм төрөк-месхетиндар. Шулар араһынан ете халыҡ — немецтар, ҡарасәйҙәр, ҡалмыҡтар, ингуштар, чечндар, балҡарҙар һәм ҡырым татарҙары үҙҙәренең милли автономияларынан баш ҡаҡтылар.
СССР-ҙа депортациялауға совет граждандарының тағы ла бик күп этник, этникүконфессиональ һәм социаль категориялары дусар була: казактар, төрлө милләтле кулактар, [[поляктар]], [[әзербайжандар]], [[курдтар]], [[ҡытайҙар]], [[урыҫтар]], ирандар, [[йәһүдтәр]], [[украиндар]], молдавандар, литвалар, латыштар, эстондар, гректар, болгарҙар, [[әрмәндәр]], ҡабарҙалар, [[төрөктәр]], тажиктар һәм башҡалар<ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/20091114/193419498.html|title=Депортация народов в СССР. Справка|date=20091114T1000+0300|publisher=[[РИА Новости]]|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

== Һуғыштан һуңғы йылдар ==
1943 йылдың 25 ноябрендә Сталин СССР сит ил эштәре наркомы В. М. Молотов һәм Дәүләт оборона комитеты ағзаһы, СССР Халыҡ комиссарҙары Советы Рәйесе урынбаҫары К. Е. Ворошилов оҙатыуында Сталинград һәм Баҡыға китә. Унан самолетта (тәүге һәм аҙаҡҡы тапҡыр) Таһранға оса (Иран). 1943 йылдың 28 ноябренән 1 декабренә тиклем Сталин Таһран конференцияһында ——СССР, АҠШ һәм Бөйөк Британия илдәре лидерҙарының Икенсе донъя һуғышы йылдарындағы тәүге «Ҙур тройка» конференцияһында ҡатнаша.

=== Социаль-иҡтисади сәйәсәт. Хәрби-сәнәғәт комплексы үҫеше ===
Төп мәҡәләләр: СССР-ҙа аслыҡ (1946—1947), СССР-ҙа 1947 йылғы аҡса реформаһы, Сталиндың тәбиғәтте үҙгәртеү планы, Бөйөк коммунизм төҙөлөштәре һәм Совет атом бомбаһын булдырыу
[[Бөйөк Ватан һуғышы]] тамамланғандан һуң илдә эшселәр ҡулдары, мал һәм техника дефициты күҙәтелә. Властар ауыл хужалығына капитал һалымды күтәрергә<ref>{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/selskoe-hozyaystvo-sssr-v-gody-velikoy-otechestvennoy-voyny|автор=Зельднер А.Г.|заглавие=Сельское хозяйство СССР в годы Великой Отечественной войны|год=2010|язык=|издание=Вестник экономической безопасности|тип=|месяц=|число=|том=|номер=6|страницы=24—28|issn=1997-1001}}</ref>, ауылда механизациялау һәм электрлаштырыу эштәрен киңәйтергә мәжбүр булалар[174]. Ошоға ҡарамаҫтан, ҡоролоҡ<ref>{{Статья|ссылка=https://web.archive.org/web/20070929204231/http://www.auditorium.ru/books/4521/ch1.pdf|автор=И.М.Волков|заглавие=Засуха, голод 1946-1947 годов. История СССР|год=1991|язык=|издание=Наука|тип=|месяц=|число=|том=|номер=4|страницы=3—19|issn=}}</ref>, властар сәйәсәте (сит илгә иген экспорты, продразверстка планын нисек кенә булһа ла үтәү) арҡаһында<ref>{{Книга|автор=В. Ф. Зима|заглавие=Голод в СССР 1946—1947 годов: Происхождение и последствия|ответственный=|год=1996|издание=|место=Москва|издательство=Институт Российской истории РАН|страницы=|страниц=|isbn=5-201-00595-0}}</ref>, дөйөм хәрби бөлгөнгөлөгө һәм ауыл хужалығының көсһөҙлөгө арҡаһында аслыҡ барлыҡҡа килә, уның иң юғары нөктәһе 1946—1947 йылдарға тура килә<ref name=":0" />. Аслыҡ һөҙөмтәһендә, төрлө баһалар буйынса, 200 мең тирәһе кешенән 1, 5 миллион кеше һәләк була. Бер нисә миллион кеше дистрофияға һәм башҡа бик ауыр сирҙәргә дусар ителә<ref name=":0" />. Аслыҡ айырыуса ныҡ балаларҙы ҡыра. 1947 йылда Түбәнге Волга буйында сабыйҙар араһындағы үлем кимәле 1946 йыл менән сағыштырғанда 1,8 тапҡырға күберәк. [[Сталинград]]та 1947 йылда үлгәндәр араһында балаларҙың һаны 41 % тәшкил итә. Көнбайыш Себерҙә һәләк булғандарҙың яртыһы тиерлек 16 йәшкә тиклемге балалар була. Аслыҡ бигерәк тә ауыл ерендә халыҡты һәм социаль яҡтан яҡланмаған халыҡ ҡатламдары (күп балалы ғаиләләр, яңғыҙаҡ әсәләр, бик ҡартайған кешеләр) ҡыра<ref>{{Статья|ссылка=https://www.sibran.ru/upload/iblock/76b/76b2f89b05ab723d17710c518a638cc5.pdf|автор=Лапердин В. Б.|заглавие=Последствия голода 1946—1947 гг. в Омской области|год=2013|издание=Гуманитарные науки в Сибири|номер=4|страницы=38—42}}</ref>. Ошо осорҙа Сталин үҙенең етәкселек методтарына тоғролоғон күрһәтә — ашығыс рәүештә бик ҡаты закондар ҡабул ителә, мәҫәлән, 1947 йылдың 4 июнендәге уғрылыҡ менән көрәш тураһындағы указ, сөнки улар буйынса лагерҙарға 25 йылға тиклемге оҙайлы сроктар ҡаралған. 1947—1952 йылдарҙа уғрылыҡ өсөн 2 миллиондан ашыу кеше хөкөм ителә<ref name=":0" />.
[[Файл:Mao, Bulganin, Stalin, Ulbricht Tsedenbal.jpeg|thumb|Сталин [[Мао Цзэдун]], [[Булганин Николай Александрович|Булганин]], [[Ульбрихт Вальтер|Ульбрихт]] һәм [[Юмжагийн Цэдэнбал|Цэдэнбал]] менән президиумда, 21 декабрь 1949|250x250пкс]]

1946 йылдың йәйендә паек һәм коммерция хаҡтары араһында байтаҡ ҡына айырма күҙәтелә, уның ниҫбәте 1:8 тәшкил итә. 1946 йылдың көҙөндә карточка системаһын бөтөрөүгә әҙерлек сиктәрендә паек һәм коммерция хаҡтарын яҡынайтыу буйынса ҡарар ҡабул ителә. Осенью 1946 йылдың көҙөндә паек хаҡтары 3 тапҡырға арттырыла, ә икмәк хаҡы хатта 3,8 тапҡырға арта. Коммерция хаҡтары ныҡ түбәнәймәй һәм 30-40 % тәшкил итә. Һөҙөмтәлә паек һәм коммерция хаҡтарының ниҫбәте 1:2,5 тәшкил итә. Эш хаҡын түләмәү (ике айға тиклем) шулай уҡ граждандарҙың йәйәш кимәленә бик ҙур йоғонто яһай. Ҡайһы бер осраҡтарҙа түбән хаҡ алыусы хеҙмәткәрҙәр эш хаҡын биргәндән һуң предприятиеға бурыслы булып ҡалалар (мәҫәлән, Урта Урал баҡыр заводында (Ревда ҡалаһы) ай һайын яҡынса 70 кешенең ошондай бурысы була{{efn|Как пример, настройщик Кузьмин в ноябре 1946 года заработал 246 руб., получил аванс 200 руб., вычет за заем и подоходный налог – 70 руб., остался должен цеху 31 руб}})<ref name=":4" />. 1947 йылдың 14 декабрендә Сталин СССР Министрҙар Советының һәм ВКП(б) Үҙәк комитетының «Аҡса реформаһын үткәреү һәм аҙыҡ-түлек һәм сәнәғәт тауарҙарына карточкаларҙы бөтөрөү тураһында» 4004-се Ҡарарына ҡул ҡуя<ref>{{Cite web|url=http://www.kadis.ru/texts/index.phtml?id=42378&PrintVersion=1|title=Постановление Совмина СССР, ЦК ВКП(б) от 14.12.1947 № 4004 // текст правового акта|author=|website=|date=|publisher=|accessdate=2019-11-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120214042305/http://www.kadis.ru/texts/index.phtml?id=42378&PrintVersion=1|archivedate=2012-02-14|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120214042305/http://www.kadis.ru/texts/index.phtml?id=42378&PrintVersion=1 |date=2012-02-14 }}</ref>, был ҡарарҙа шулай уҡ берҙәм хаҡтарҙың яңы кимәле билдәләнә. Аҡса реформаһы деноминация (валютаны тотороҡландырыу һәм иҫәпләшеүҙәрҙе ябайлаштырыу маҡсатында аҡсаның үҙендә күрһәтелгән хаҡын үҙгәртеү) рәүешендә үткәрелә. Ул конфискацияға нигеҙләнә (1944—1948 йылдарҙа Европа илдәренә оҡшаш аҡса реформалары үткәрелә<ref>[http://www.bonistikaweb.ru/KNIGI/den-20.htm Денежная реформа 1947 г. в СССР и конфискационные денежные реформы в Европе 1944−1948 гг.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200408092122/http://www.bonistikaweb.ru/KNIGI/den-20.htm |date=2020-04-08 }}</ref>) һәм аҡса әйләнешендә һуғыш һөҙөмтәләрен юҡҡа сығара. Артабан 1948—1954 йылдарҙа күмәк ҡулланыу тауарҙарына йыл һайын ваҡлап һатыу хаҡтары тәбүнәйтелә<ref name=":3">{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/s-kazhdym-godom-zhit-vse-luchshe-fenomen-snizheniya-poslevoennyh-tsen|автор=Лазарева Л. Н.|заглавие=«С каждым годом жить все лучше…» (феномен снижения послевоенных цен)|год=2018|язык=|издание=Вестник Московского государственного областного университета. Серия: История и политические науки|тип=|месяц=|число=|том=|номер=3|страницы=138—146|issn=2072-8360}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/o-sovremennom-sposobe-deystviya-zakona-rosta-proizvoditelnosti-truda-i-zabytom-ekonomicheskom-otkrytii-i-v-stalina|автор=Корняков В. И.|заглавие=О современном способе действия закона роста производительности труда и забытом экономическом открытии И. В. Сталина|год=2014|язык=|издание=Теоретическая экономика|тип=|месяц=|число=|том=|номер=3|страницы=8—21|issn=2221-3260}}</ref>. 1948 йылда реаль эш хаҡтары уртаса һуғышҡа тиклемге кимәлдән 20 % -ҡа түбәренәк булһа, 1952 йылда улар һуғышҡа тиклемге кимәлдән 25 %-ҡа арта һәм 1928 йылғы кимәленә сыға<ref>{{Статья|автор=Janet G. Chapman |год=1954 |doi=10.2307/1924665 |issn=0034-6535 |выпуск=2 |страницы=134—156 |издание=The Review of Economics and Statistics |заглавие=Real Wages in the Soviet Union, 1928-1952 |ссылка=http://www.jstor.org/stable/1924665 |том=36}}</ref>. Айырыуса һиҙелерлек хаҡтар сәнәғәт тауарына төшөрөлә (патефондар, велосипедтар һәм башҡа тауарҙар), аҙыҡ-түлек тауарҙарына хаҡтар ул тиклем һиҙелерлек булмай<ref name=":2">{{Книга|автор=Зубкова Е.Ю.|заглавие=Послевоенное советское общество: политика и повседневность, 1945-1953|год=1999|издательство=РОССПЭН|страницы=78—89|isbn=5-8243-0069-0}}</ref>. Ошо уҡ ваҡытта эш хаҡтары күпкә яйыраҡ темп менән үҫә һәм хеҙмәткәрҙәрҙә ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. Табыш өлөшөн юғалтҡанбюджетты тотороҡландырыу маҡсатында күп кенә учреждениеларҙаштаттарҙы ҡыҫҡартыуға баралар<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.kommersant.ru/doc/1129647|title=«Снижение цен в целях агитации»|author=Жирнов Е.|website=Коммерсантъ Власть №10|date=2009-03-16|pages=с.56|access-date=2021-04-20}}</ref>. 1947—1948 йылдарҙа республика һәм урындағы буйһоноу предприятиеларында хеҙмәткәрҙәр штаттары ныҡ ҡына ҡыҫҡартыла. Дәүләт аҡсаһын исраф итмәү өсөн әлеге кадрҙар сәйәсәте административ һәм ярҙамсы персоналы иҫәбенә башҡарыла, һәм бер аҙ етәксеелк вазифаларын ҡыҫҡартыу иҫәбенә. Ул өҫтөмө рәүештә сәнәғәттәге кадрҙар проблемаһын хәл итеүгә булышылыҡ итә: унда һаман эшсе ҡулдары етешмәй. 1948 йылда хөкүмәт шулай уҡ коммуналь-көнкүреш, почта, бәйләнеш, транспорт уңайлыҡтарын хеҙмәтләндереү, балаларҙы балалар баҡсаларында тәрбиәләү өсөн тарифтарҙы арттырыу буйынса бер нисә ҡарар ҡабул итә. Ошоноң иҫәбенә ҡала халҡының хеҙмәтләндереүгә тотонлған сығымдары 40-60 %-ҡа арта. 1948 йылда хөкүмәт үткәргән «экономия» сәйәсәте халыҡтың хеҙмәт килем-төшөмө бик ныҡ кәмей (премиялар бик ныҡ ҡыҫҡартыла(25-50 %), өлөшләтә стипендиялар, пенсиялар кәметелә, эшләп сығарыу күләме арттырыла һәм эш күләменән түләнә торған хеҙмәткә хаҡтар түбәнәйтелә<ref name=":4" />. 1948 йылдың ғинуарынан номенклатура хеҙмәткәрҙәренең айлыҡ эш хаҡы байтаҡ күтәрелә 3 окладҡа тиклем айына «ваҡытлыса аҡсалата тәьмин итеү» түләнә башлай, уларҙан һалымдар һәм взностар алынмай. Был тәртип номенклатура өсөн 1956 йылға тиклем ғәмәлдә була<ref>{{Книга|автор=Барсенков А. С., Вдовин А. И.|заглавие=История России. 1917–2009|год=2010|издательство=Аспект Пресс}}</ref>. 1948 йылғы хаҡтарҙы төшөрөү ысынында халыҡтың йәшәү кимәлен яҡшыртмай, сөнки хаҡтар тик ҡиммәтле сәнәғәт тауарҙарына, араҡыға һәм һәм башҡа спиртлы эсемлектәргә ҡағыла. 1946—47 йылдарҙағы бөтә социаль-иҡтисади комплексы башлыса дәүләт пробемаларын хәл итеүгә йүнәлтелә. Последующее наиболее масштабное снижение цен в 1950 йылда үткәрелгән масштаблы хаҡтарҙы төшөрөү халыҡтың һатып алыу һәләтлеген күпкә арттыра һәм граждандарҙың йәшәйеш кимәлен бер аҙ арттыра. 1947 йылғы кимәл менән сағыштырмаса аҙыҡ-түлектең минималь йыйымы ике тапҡырға кәмей. Шуға ҡарамаҫтан ваҡлап һатыу тауарҙарына хаҡтар 1950-се йылдар башында ла 1940 йылғы кимәленән 38 %-ҡа артығыраҡ була. «Ирекле-мәжбүри» зайымдар халыҡтан йылына уртаса бер эш ҡаҡын тәшкил итә һәм ысынында 1940-1950-се йылдарҙа өҫтәмә һалым булып тора һәм граждандарҙың йәшәйеш кимәленә хаҡтар төшөрөү эффектын 60 %-ҡа кәметәләр. Ул заманда киң таралған «таҙа зыян» тезисы популистик алым ғына булып ҡала, сөнки хөкүмәт аҡса реформаһынан һәм, дөйөм алғанда, ул ваҡыттағы социаль-иҡтисади сәйәсәтенән бик ҙур табыш ала. 1940-сы йылдарҙың аҙағы — 1950-се йылдар башындағы иҡтисади модель режим терәгенең (производство алдынғылары, бюрократия, ғилми һәм ижади интеллигенция) йәшәйеш кимәлен күтәреүгә йүнәлтелә. Лишь смена политической конъюнктуры в середине 1950-се йылдарҙың икенсе яртыһында сәйәси конъюктураның алмашыныуы илдең социаль-иҡтисади курсын үҙгәртеүгә булышлыҡ итә һәм бөтә халыҡтың матди хәлен яҡшыртыуға алып килә<ref name=":4">{{Книга|ссылка=http://www.ihist.uran.ru/files/Klinova_dissertatsiya_na_sayt.pdf|автор=Клинова М.А.|заглавие=Экономические стратегии городского населения РСФСР (1946–1956 ГГ.)|год=2020|место=Екатеринбург}}</ref>.

Тарихсы О. Хлевнюк фекеренсә, 1947 йылғы аҡса реформаһы — Сталин системаһы көҙгөһө. Һуғыштан һуңғы иҡтисади көрсөктө халыҡтың йыйылған аҡса иҫәбенә еңеп сығыу юлы һайлана. Башта реформа 1946 йылға планлаштырыла, әммә массауи аслыҡ башланыуы менән бәйле уны тағы бер йылға күсерәләр. Социализмдың өҫтөнлөктәрен күрһәтеү өсөн карточкаларҙы бөтөрөү ҡыҫҡа сроктарҙа үткәрелергә тейеш була. Ябай граждандарҙа реформаның популяр булмауын иҫәпкә алып, властар бик ҙур мәғлүмәти кампания ойошторалар һәм халыҡҡа, реформа спекулянттарға һәм хәлле граждандарға ҡаршы үткәрелә, тип еткерелә, шулай уҡ капиталистик илдерендә эшселәрҙең ауыр хәле тураһында телгә алырға онотмайҙар. Сталин формулировкалар өҫтөндә үҙе эшләй. Белдереүҙәргә ҡарамаҫтан, аҡса реформаһынан башлыса крәҫтиәндәр ыҙа сигә, ә күләгә иҡтисады эшҡыуарҙары һәм коррупцияға бирелгән чиновниктар ҙур зыян күрмәйҙәр. Карточкаларҙы бөтөрөү һәм дефицит тауарҙарҙың ирекле һатыуы бер нисек тә һатып алыу һәләтенең кәмеүен (яҡынса 8 тапҡырға) йомшарта алмай. Махсус тәьминат саралары тик эре ҡалаларға (башлыса [[Мәскәү]] һәм [[Ленинград]]) ҡағыла. Башҡалаларҙан башҡа карточкаларҙы бөтөрөү тәьминәттең өҙөклөктәренә килтерә<ref name=":0" />. Партия, совет һәм хужалыҡ етәкселеге өсөн ябыҡ аҙыҡ тәьминәте карточка системаһы бөтөрөлгәндән һуң да ғәмәлдә булып ҡала<ref name=":4" />. Аҡса реформаһы яуаплы совет хеҙмәткәрҙәре араһында СССР-ҙағы коррупцияның ҙур ҡатламын аса<ref name=":0" />. Партия, совет органдары хеҙмәткәрҙәре, ә шулай уҡреспублика һәм өлкә идаралыҡтарының Дәүләт хәүефһеҙлеге министрлығы һәм Эске эштәр министрлығы хеҙмәткәрҙәре үҙ байлығын төрлө законға ҡаршы ысулдар менән йәшерәләр. Ябай совет граждандарынан айырмалы рәүештә улар араһынан бик һирәктәр тейешле яза ала<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.kommersant.ru/doc/2076507|title=Дело о подрыве денежной реформы|author=ЕВГЕНИЙ ЖИРНОВ|website="Коммерсантъ Деньги" №49|date=2012-12-10|accessdate=2021-02-27}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/korruptsiya-na-srednem-urale-v-period-provedeniya-denezhnoi-reformy-1947-goda|автор=Сластнёв С. Б.|заглавие=Коррупция на Среднем Урале в период проведения денежной реформы 1947 года|год=2014|издание=Актуальные проблемы научного обеспечения государственной политики Российской Федерации в области противодействия коррупции|выпуск=1}}</ref><ref name=":2" />. Аҡса реформаһы менән «күләгә иҡтисады» эшҡыуарҙары ла файҙаланып өлгөрә һәм хатта үҙ байлыҡтарын күҙгә күренерлек рәүештә арттыралар<ref>{{Cite web|lang=ru|url=http://rgae.ru/publikacii/pushkarev-denezhnaya-reforma-1947-g-i-chernyi-rynok.shtml|title=Денежная реформа 1947 г. и "черный рынок"|author=В.С. Пушкарёв.|website=rgae.ru|date=2013|publisher=Российский государственный архив экономики,|accessdate=2021-02-27}}</ref>.

Күпселек иҡтисади күрһәткестәр буйынса Һуғышҡа тиклемге кимәлгә СССР 1948 йылда уҡ сыға, бынан һуң тулайым эске продукт (ВВП) бик йылдам үҫешен дауам итә. 1940-сы йылдар аҙағында — 1950-се йылдарҙа совет иҡтисады башлыса интенсив юл буйынса үҫешә. Күпселегендә был үҙәкләштергән иҡтисади моделдең нығып еткән үҙенсәлеге, уның хеҙмәт етештереүсәнлеген күтәреү һәм үҙҡиммәттен кәметеү менән сикләнә<ref name="Ханин">''[[Ханин, Григорий Исаакович|Ханин Г. И.]]'' [http://saint-juste.narod.ru/hanin_sov_chudo.htm Советское экономическое чудо: миф или реальность?] // [[Свободная мысль (журнал)|Свободная мысль]], 2003, № 7, 8, 9, 11.</ref>. 1939 йылдан 1956 йылға тиклем уникаль хеҙмәт етештереүсәнлеген күтәреү ысулы ғәмәлдә була<ref>{{Статья|ссылка=http://avu.usaca.ru/ru/issues/69/articles/1666|автор=Потехин В.Н|заглавие=Опыт развития государственного управления экономикой|год=2014|язык=|издание=Аграрный вестник Урала|тип=|месяц=|число=|том=|номер=10 (128)|страницы=98—104|issn=}}</ref>.

1948 йылдың 20 октябрендә СССР Министрҙар Советының һәм ВКП(б)Үҙәк Комитетының «СССР-ҙың Европа өлөшөндә юғары тотороҡло уңыш тәьмин итеү өсөн баҫыу һаҡлағыс урман, үлән сәсеү системаһы, быуа һәм һыу ятҡылыҡтары төҙөү планы тураһында» исемле 3960-сы ҡарар ҡабул ителә<ref>{{Cite web|url=http://www.ng.ru/science/2008-11-26/14_forests.html|title=Государственная лесополоса / Наука / Независимая газета|publisher=www.ng.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>, ул тарихҡа «Сталин тәбиғәтте үҙгәртеү планы» булараҡ инә. Сәнәғәт электр станцияларын һәм каналдарҙы төҙөү был ғәйәт ҙур пландың бер өлөшө булып тора, улар «Бөйөк коммунизм төҙөлөштәре» исеме аңтында билдәлелек ала.

Сталин вафат булған йылда ауыл хужалығы хеҙмәткәренең уртаса тәүлек диетаһы калорийлығы 1928 йыл кимәленән 17 % түбәнерәк була<ref>{{Статья|автор=[[Уиткрофт, Стивен|Stephen G. Wheatcroft]] |год=2009-01-01 |doi=10.1016/j.eeh.2008.06.002 |issn=0014-4983 |выпуск=1 |страницы=24—52 |издание=Explorations in Economic History |заглавие=The first 35 years of Soviet living standards: Secular growth and conjunctural crises in a time of famines |ссылка=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0014498308000259 |том=46}}</ref>. Үҙәк статистика идаралығы мәғлүмәттәре буйынса (ЦСУ) революцияға тиклемге туҡланыу кимәле көнөнә тура килгән калорийлыҡ һаны буйынса тик 50-се йылдар аҙағында — начале 60-сы йылдар аҙағында еткерелә<ref name="autogenerated20130427-4">{{Cite web|url=https://echo.msk.ru/programs/staliname/639907-echo/|title=Интервью / Цена достижений советской индустриализации / Андрей Маркевич|author=Маркевич Андрей|publisher=Эхо Москвы|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>. 1954 йылда бер кеше йәненә 74 % аҡһым, 58 % май, 50 % А витамины, 61 % С витамины тура килә<ref name=":3" />. Сталин осоронда хатта яҡшы тип һаналған йылдарҙа совет гражданының туҡланыуы бик ярлы булып ҡала һәм башлыса икмәк-картуфтан тора. Халыҡтың күпселеге насар йәшәү шарттарында көн күрә, сөнки Сталин ваҡытында торлаҡ ҡалдыҡ принциптарында төҙөлә. 1953 йылдың башына бер ҡала кешеһенә уртаса 4,5 квадрат метр торлаҡ тура килә. Ҡалаларҙа торлаҡ фондының яртыһында ғына һыу үткәргестәр һәм канализация үткәрелгән була. Яҡынса 4 млн кеше барактарҙа теркәлгән була<ref name=":0" />.

Һуғыштан һуңғы йылдарҙың ауырлығына ҡарамаҫтан, Сталин хөкүмәте дәүләт бюджетыннан мәғариф һәм фән өлкәләренә финанслауҙы арттыра. Дүртенсе бишъйыллыҡ йылдарында яҡынса өстән бер өлөшкә фәнни-тикшеренеүсе институттарҙың һаны арта, фәндәр академиялары Ҡаҙағстанда, Латвияла һәм Эстонияла асыла. 1951 йылдан ете йыллыҡ мәкәтәп белеме мотлаҡ булып һанала<ref>История России XX — начала XXI века / А. С. Барсенков; А. И. Вдовин; С. В. Воронкова; под ред. [[Милов, Леонид Васильевич|Л. В. Милова]]. — М.: Эксмо, 2006. — Глава 11, § 3.</ref>. Милли институттар һәм мәктәптәр асыла, уларҙа СССР халыҡтарының телдәре, әҙәбиәте һәм төрлө мәҙәни традициялары уҡытыла {{sfn|Shearer|2006|p=192}}. Шунынң менән бергә һаулыҡ һаҡлау үҫеше һәм Сталин модернизацияһы арҡаһында 1940-сы йылдарҙың аҙағынан демографик ситуация яҡшыра башлай: сабыйлыҡ үлеме кәмей һәм уртса йәшәү кимәле (1926 йылда СССР-ҙа уртаса йәшәү кимәле 44йыл тәшкил итһә, 1938 йылда — 47 йыл,ә 1953 йылда — 63 йыл)<ref>История России XX — начала XXI века / А. С. Барсенков; А. И. Вдовин; С. В. Воронкова; под ред. [[Милов, Леонид Васильевич|Л. В. Милова]]. — М.: Эксмо, 2006. — Глава 12, § 2.</ref><ref>{{Книга|автор=Риер Яков Григорьевич|заглавие=Историческая демография: учебное пособие|издание=2-е изд. доп.|место=Могилев|издательство=[[Могилёвский государственный университет|МГУ им. A. A. Кулешова]]|год=2006|страницы=134|страниц=160|isbn=985-480-206-X}}</ref><ref>Мотревич В. П. Историческая демография России. Екатеринбург: Изд-во Уральского университета, 2000. — С. 61.</ref><ref name=":8">''Авдеев А.'' [http://www.demoscope.ru/weekly/2010/0433/analit03.php Младенческая смертность и история охраны материнства и детства в России и СССР] / Историческая демография: Сборник статей; под ред. Денисенко М. Б., Троицкой И. А. — М.: МАКС Пресс, 2008. — С. 36.</ref><ref>Воронцов А. В., Глотов М. Б. Демография. — М.: Юрайт, 2017. — С. 158.</ref>. Шуны әйтергә кәрәк, һаулыҡ һаҡлау өлкәһендәге уңыштар күбеһенсә медицинала антибиотиктарҙы асыу һәм ҡулланыу һөҙөмтәһе булып<ref name=":9">{{Cite web|url=https://www.infran.ru/vovenko/60years_ww2/demogr5.htm|title=ДЕМОГРАФИЧЕСКАЯ ИСТОРИЯ СССР И РОССИИ В ЗЕРКАЛЕ ПОКОЛЕНИЙ|author=Вишневский А.|website=НАСЕЛЕНИЕ и ОБЩЕСТВО, № 70|date=Март-Апрель 2003 года|publisher=Информационный бюллетень Центра демографии и экологии человека Института народнохозяйственного прогнозирования РАН|access-date=2021-05-14}}</ref><ref name=":8" />.

1945 йылдың 24 июлендә Потсдамда Трумэн Сталинға, АҠШ-тың ''«хәҙер иҫ китмәле емергес көсө булған ҡоралы бар»'', тип әйтә. Черчилль хәтерләүенсә, Сталин йылмая, әммә ентекләп һорашып тормай. Ошонан сығып, Черчилль, Сталин бер нимә лә аңламаған һәм бер нимә лә белмәй, тигән һығымтаға килә<ref name="njГУБАРЕCjobvlb.ru">[http://www.dya.ru/museum/mr8_01.phtml Сталин и советский атомный проект. И. И. Никитчук] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071218224457/http://www.dya.ru/museum/mr8_01.phtml |date=2007-12-18 }}</ref>. Шул уҡ кисәт Сталин Молотовҡа, [[Курчатов Игорь Васильевич|Курчатов]] менән атом проекты буйынса эштәрҙе тиҙләтеү тураһында һөйләшергә ҡуша. 1945 йылдың 20 авгусында атом проекты менән етәкселек итеү өсөн Дәүләт оборона комитеты СССР Министрҙар Советы ҡарамағында Махсус комитет төҙөй, уның етәксеһе итеп [[Берия Лаврентий Павлович|Л. П. Берия]] тәғәйенләнә. Махсус комитет эргәһендә башҡарма орган — СССР Министрҙар Советы ҡарамағындағы Беренсе баш идаралығы (ПГУ) булдырыла. Сталин Директиваһы ПГУ-ға уран һәм плутоний атом бомбаларын 1948 йылда булдырыу бурысын. 1946 йылдың 25 ғинуарында Сталин тәүге тапҡыр атом бомбаһын эшләүсе академик И. В. Курчатов менән осраша; осрашыуҙа атом энергияһын ҡулланыу буйынса Махсус комитеттың рәйесе [[Берия Лаврентий Павлович|Л. П. Берия]], сит ил наркомы [[Молотов Вячеслав Михайлович|В. М. Молотов]], СССР Дәүләт планы рәйесе [[Вознесенский Николай Алексеевич|Н. А. Вознесенский]], Халыҡ Комиссарҙары Советы рәйесе урынбаҫары [[Маленков Георгий Максимилианович|Г. М. Маленков]], тышҡы сәйәсәт наркомы [[Микоян Анастас Иванович|А. И. Микоян]], ВКП(б) Үҙәк комитеты Секретары [[Жданов Андрей Александрович|А. А. Жданов]], СССР Фәндәр академияһы президенты [[Вавилов Сергей Иванович|С. И. Вавилов]], СССР Фәндәр академияһы академигы [[Кафтанов Сергей Васильевич|С. В. Кафтанов]] ҡатнашалар. 1946 йылда Сталин атом фәнен һәм техникаһы үҫешен билдәләгән алтмышҡа яҡын документҡа ҡул ҡуя, уларҙы үтәү һөҙөмтәһендә 1949 йылдың 29 авгусында Ҡаҙағстандың Семипалатинск полигонында беренсе атом бомбаһы уңышлы һынау үтә 1954 йылда Обнинскиҙа беренсе атом электр станцияһы төҙөлә.

=== Вафаты ===
{{main| Сталинды ерләү}}
Сталин үҙенең рәсми резиденцияһ — Ближняя дачала вафат була, ул унда һуғыштан һуңғы осорҙа даими рәештә йәшәй. 1953 йылдың 1 мартында һаҡсыларҙың береһе уны кесе ашхана иҙәнендә ятҡан ерҙә тап итә. 2 март өнө иртәнсәк Ближняя дачаға табиптар килә һәм уң яҡ кәүҙә [[паралич]]ы диагнозын ҡуялар. 5 мартта 21 сәғәт 50 минутта Сталин вафат була<ref name=stalin>{{Cite web |url=http://www.stalin.su/hronology.php?action=period&id=9 |title=ПОСЛЕДНИЕ ГОДЫ ЖИЗНИ И. В. СТАЛИНА (1950—1953) |accessdate=2013-05-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130509103030/http://www.stalin.su/hronology.php?action=period&id=9 |archivedate=2013-05-09 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130509103030/http://www.stalin.su/hronology.php?action=period&id=9 |date=2013-05-09 }}</ref>. Медицина һығымтаһы буйынса, мейеһенә ҡан һауыу арҡаһында үлә.

Медицина картаһы һәм үләкһә ярыу һөҙөмтәләренә ярашлы, Сталиндың бер нисә [[инсульт|ишемия инсульты]] (лакунар, әммә атеротромбик булыуы ла ихтимал) булған, Бөтә донъя неврологтар федерацияһы президенты В. Хачински фекеренсә, ҡан тамыры системаһының когнитив үҙгәрештәренә килтереүҙән тыш, психика боҙолоуыуын көсәйтә<ref name="Hachinski">{{Статья|автор=Vladimir Hachinski |год=1999 |doi=10.1111/j.1468-1331.1999.tb00004.x |issn=1468-1331 |выпуск=2 |язык=en |страницы=129—132 |издание=European Journal of Neurology |заглавие=Stalin's last years: delusions or dementia? |ссылка=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1468-1331.1999.tb00004.x |том=6}}</ref>.

Сталиндың бальзамланған күҙәһе [[Ленин Мавзолейы]]на урынлаштырыла, ул 1953—1961 йылдарҙа «В. И. Ленин һәм И. В. Сталин мавзолейы» тип исемләнә. 1961 йылдың 30 октябрендә [[КПСС-тың XXII съезы]], постановил, что ''«Ленин васыяттарын етди рәүештә боҙған өсөн… уның кәүҙәһе янында Сталиндың табутын Мавзолейҙа ҡалдырыу мөмкин түгел»'', тигән ҡарарға килә. 1961 йылдың 31 октябренән 1 ноябргә ҡараған төндә Сталиндың кәүҙәһе Мавзолейҙан сығарыла һәм Кремль диуары янындағы некрополдә ерләнә<ref>{{Cite web|url=http://www.diletant.ru/articles/7800412/|title=Вынос тела Сталина из Мавзолея|author=|website=|date=2012-10-31|publisher=|accessdate=2019-11-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130201195759/http://www.diletant.ru/articles/7800412/|archivedate=2013-02-01|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130201195759/http://www.diletant.ru/articles/7800412/ |date=2013-02-01 }}</ref>.

== Сталин шәхесе баһалары ==

=== Ыңғай яҡтары ===
{{Төп мәҡәлә|Сталинизм|Неосталинизм}}

Сталин менән шәхсән аралашҡан замандаштар йыш ҡына уға ҡапма-ҡаршылыҡлы баһа бирә. Үҙенең «Икенсе Донъя һуғышы» исемле китабында Уинстон Черчилль бер нисә тапҡыр Сталиндың ҡәтғи, хатта ҡайһы берҙә тупаҫ, аралашыу манераһына акцент яһай, әммә шул уҡ ваҡытта Черчилль Сталиндың стратегик һәләттәрен юғары баһалай:
{{начало цитаты}}Ошо моментта Сталин, күрәһең, ҡапыл «Торч» операцияһының стратегик өҫтөнлөктәрен баһалай. Ул уның файҙаһына дүрт төп дәлил килтерә. <…> Был иҫ киткес иҫкәртмә миңә тәрән тәьҫир итте. Ул, урыҫ диктаторы быға тиклем уның өсөн яңы булған проблемаға тиҙ һәм тулыһынса төшөнөүен, күрһәтә. Беҙ бер нисә ай дауамында баш ватҡан уй-фекерҙәрҙе бер нисә минут эсендә аңлаған кешеләр бик һирәктер. Ул быларҙың бөтәһен дәйәшен тиҙлегендә баһаланы{{конец цитаты|источник=Уинстон Черчилль<ref>{{книга |автор=[[Уинстон Черчилль]] |часть= |ссылка часть= |заглавие=Вторая Мировая война |оригинал= |язык= |ссылка=https://books.google.ru/books?id=XF_lAgAAQBAJ&pg=PT1583&dq=В+этот+момент+Сталин |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Альпина Паблишер |год=1998 |том=4 |страницы=218 |столбцы= |страниц=2636 |серия= |isbn= |тираж= |ref= }}</ref>}}

Маршал Г. К. Жуков үҙенең «Хәтирәләр һәм уй-фекерҙәр» исемле хеҙмәтенең 11 главаһында Сталин шәхесенең тасуираламаһына бик күп иғтибар бүлә һәм, дөйөм алғанда, уның ойоштороу һәм лидерлыҡ сифаттарын танып, юғары баһа бирә. Шул уҡ ваҡытта Сталиндың ауыр холҡона акцент яһала..
{{начало цитаты}}Ғәҙәттә тыныс һәм аҡыл менән эш иткән, ул ваҡыты-ваҡыты менән бик ныҡ ҡуҙғыуға бирелә ине. Ул саҡта объективлығын юғалта һәм күҙ алдында киҫкен рәүештә үҙгәрә ине, ул тағы ла нығыраҡ ағарына, ҡарашы ауыр, ҡаты булып китә. Сталин һөжүменә ҡаршы торорға батырсылыҡ иткән һәм яуап бирә алған кешеләрҙе мин аҙ беләм{{конец цитаты|источник=Г. К. Жуков<ref>{{книга |автор=Г. К. Жуков |часть= |ссылка часть= |заглавие=Воспоминания и размышления |оригинал= |язык= |ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=ICsWAQAAMAAJ&q=Обычно+спокойный+рассудительный |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Новости |год=1992 |том=2 |страницы=110 |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref= }}</ref>}}

[[Альберт Шпеер]] хәтерләүенсә, Гитлер шулай уҡ Сталинға юғары баһа биргән:
{{начало цитаты}} Сталин тураһында Гитлер ҙур ихтирам менән ҡарай ине һәм айырыуса улар эләккән һәм уларҙан ныҡ нервылар талап икән ситуацияларҙың оҡшашлығын билдәләй. <…> Ҡабаттан еңеү ышанысын тойған осраҡта, ул ирония менән, Рәсәй еңелгәндән һуң уның етәкселегенә Сталинды ҡуйыр кәрәк, ти ине — әлбиттә уның герман властарына буйһоноу шарты менән, сөнки ул ғына урыҫ халҡы менән идара итә ала. Ғөмүмән, ул Сталинда уҙаҡташын күрә ине һәм, күрәһең, уға ихтирам йөҙөнән уның пленға эләккән улы менән яҡшы мөғәмәлә итергә ҡуша {{конец цитаты|источник=''Альберт Шпеер''. «Воспоминания» (1969).}}

1953 йылдың 6 мартында И. В. Сталиндың вафаты айҡанлы некрологта британ журналисты, Поляк социалистик партия ағзаһы [[Исаак Дойчер]] Сталин идаралығына баһа бирә һәм иҡтисади йәһәттән Советтар Союзының артта ҡалған илдән донъяның икенсе индустриаль үҫешкән ил кимәленә әүерелеүен уның төп ҡаҙанышы тип һанай:

{{Врезка
 | Заголовок          = 
 | Содержание         = Сталиндың тарихи ҡаҙаныштарының асылы Рәсәйҙе һуҡанан ҡабул итеп, уны ядер реакторҙары менән ҡалдырыуында тора. Ул Рәсәйҙе икенсе донъя индустриаль державаһы кимәленә тиклем күтәрҙе. Был тик матди прогресс һәм ойоштороу һөҙөмтәһе генә булманы. Бындай ҡаҙаныштар бөтөнөһөн үҙ эсенә алған СССР-ҙағы мәҙәни революцияһыҙ булмаҫ ине, уның барышында бөтә халыҡ мәктәпкә йөрөй һәм бик көсөргәнешле уҡый.
 | Подпись            = ''The Manchester Guardian. 6 March 1953.'' 
 | Оригинал           =The core of Stalin's historic achievements consists in this, that he had found Russia working with wooden ploughs and is leaving her equipped with atomic piles. He has raised Russia to the level of the second industrial Power of the world. This was not a matter of mere material progress and organization. No such achievement would have been possible without a vast cultural revolution, in the course of which a whole nation was sent to school to undergo a most intensive education.
 | Язык оригинала     =en
 | Источник оригинала = ''[[Дойчер, Исаак|Isaac Deutscher]].'' End of Stalinism. // The Manchester Guardian. — 1953. — 6 March 
 | Выравнивание       = 
 | Ширина             = 
 | Высота             = 
 | Размер шрифта      = 
 | Фон                =
 | Без разрывов       = 
}}
1956 йылда уның һуҡа һәм атом реакторы тураһындағы фразаһы Британ энциклопедияһының «Сталин» мәҡәләһенә индерелә<ref>Encyclopædia Britannica: a new survey of universal knowledge. — [[Лондон|London]], 1956. — V. 21. — p.303<br>''The year 1945 marked the climax in Stalin’s crowded and chequered career. As generalissimo and uncontested leader he was surrounded by an adulation and a cult which assumed its most grotesque forms toward the end of his life. Soviet scientists, writers, musicians, linguists, philosophers and others were made to accept his judgment as final. Underlying the bizarre cult were Stalin’s indubitable achievements. He was the originator of planned economy; he found Russia ivorking with wooden plows and left it equipped with atomic piles; and he was «father of victory.»''</ref>.

[[Файл:May Day in London.jpg|thumb|right| [[Лондон]]дағы маевка, 1 май 2009 йыл|250x250пкс]]

Бер нисә тарихсы һәм иҡтисадсы (М. М. Горинов<ref>{{книга |автор=М. М. Горинов |часть= |ссылка часть= |заглавие=НЭП: поиски путей развития |оригинал= |язык= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=Москва |издательство=Знание |год=1990 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=62 |серия= |isbn=5-07-000717-3 |тираж= |ref= }}</ref>, Н. Д. Колесов<ref name="Kolesov">''Колесов Н. Д.'' [http://www.m-economy.ru/art.php?nArtId=119 Экономический фактор победы в битве под Сталинградом] // Проблемы современной экономики. 2002. № 3.</ref>, Г. А. Черемисинов<ref>{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/formirovanie-mobilizatsionnoy-modeli-i-makroekonomicheskaya-dinamika-sssr-v-gody-pervoy-pyatiletki-i-velikoy-otechestvennoy-voyny|автор=Черемисинов Г. А.|заглавие=Формирование мобилизационной модели и макроэкономическая динамика СССР в годы первой пятилетки и Великой отечественной войны|год=2015|язык=|издание=Вестник Волгоградского государственного университета. Серия 4: История. Регионоведение. Международные отношения|том=|номер=4 (34)|страницы=19—35|issn=1998-9938}}</ref> и др.) 1920-се йылдар аҙағында иҡтисади сәйәсәт өлкәһендә Сталин стратегик яҡтан дөрөҫ тиҙләтелгән индустриәлләштереү һәм планлы иҡтисад моделен булдырыу юлын һайлаған, ә индустриәлләштереү һәм коллективлаштырыуҙы үткәреү өсөн ҡулланылған ҡаты ысулдар мәжбүри булған, сөнки ул замандағы хәрби хәүеф шарттарында (Японияның Көнсығыш азияла ССР сиктәренә яҡын экспансияһы<ref name="Нефёдов - итоги коллективизации" /> һәм Японияның 1920-се- 1930-сы йылдар сиктәрендә СССР-ға һөжүм итеүгә әҙерлеге<ref>{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/sovremennaya-rossiyskaya-i-zarubezhnaya-istoriografiya-o-podgotovke-sovetskoy-ekonomiki-k-velikoy-otechestvennoy-voyne|автор=Кондрашин М. В.|заглавие=Современная российская и зарубежная историография о подготовке советской экономики к Великой отечественной войне|год=2015|язык=|издание=Вестник Самарского государственного университета|том=|номер=4 (126)|страницы=127—133|issn=}}</ref>).) совет дәүләтенең йәшәйешен ҡайғыртырға кәрәк була, тип билдәләйҙәр<ref>{{Книга|автор=Лев Лопуховский, Борис Кавалерчик|год=2019-07-25|isbn=978-5-457-24370-5|страниц=876|издательство=Litres|заглавие=Июнь 1941. Запрограммированное поражение|ссылка=https://books.google.ru/books?id=s25M7qTwco8C&pg=PT32&dq=%D0%B2%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D1%82%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%B0+1927&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj41pKbnbjmAhVG_SoKHWs_AjsQ6AEINTAB#v=onepage&q=%D0%B2%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%B0%201927&f=false}}</ref>, барыһы ун йыл тирәһе ваҡыт эсендә сәнәғәт үҫеше һөҙөмтәһендә Көнбайыш илдәренән артта ҡалыу радикаль рәүештә кәметелә, абсолют күрһәткестәр буйынса СССР стал донъяла икенсе урын ала (АҠШ-тан һуң). Индустриалләштереү СССР-ҙың Бөйөк Ватан һуғышында еңеүендә төп факторы булып тора<ref name="Kolesov" />. 1920-се йылдар аҙағында булдырылған Сталин иҡтисади моделе (Сталин үҙе уның «төп архитекторы» булып тора) өс тиҫтә йыл ғәмәлдә була (1950-се йылдар аҙағына тиклем) һәм үҙенең бөтә дауамында юғары иҡтисади үҫеш юлында була, уларҙы, Григорий Ханин фекеренсә, «совет иҡтисади мөғжизәһе» тип атап була. Ошо уҡ ваҡытта Сталин моделенең аҙаҡҡы осоронда (1940-сы йылдар аҙағынан 1950-се йылдар аҙағына тиклем) иҡтисади сәйәсәттең эффектлығы артыуы арҡаһында экстенсив үҫештән интенсив үҫешкә күсеш башлана<ref name="Ханин" />.

Инглиз тарихсыһы Саймон Себаг-Монтефиоре фекеренсә, Сталин бик ҙур интеллектуаль һәләттәргә эйә була: мәҫәлән, [[Платон]]ды оригиналда уҡыған. Когда Сталин власҡа килгәндә, тип дауам итә тарихсы, ул һәр саҡ телмәрҙәрен һәм мәҡәләләрен үҙе яҙа<ref name="autogenerated20130630-6" />.
Наҙан Сталин тураһында уйҙырманы [[Троцкий Лев Давидович|Троцкий]] тыуҙырған. Ысынында Сталиндың китапханаһы 20 000 том тәшкил итә, ул көн һайын күп сәғәттәр дауамында китап уҡыу артында үткәрә, уларҙың биттәрендә иҫкәрмәләр эшләй һәм уларҙың каталогын төҙөй. Үҙенең мемуарҙарында Г. К. Жуков шулай уҡ Сталиндың китап уҡырға яратыуын телгә ала: «Күп уҡый һәм төрлө белем өлкәләрендә үҙен хәбәрҙар булыуын күрһәтә». Ошо уҡ ваҡытта китап уҡыу йәһәтенән ҡыҙыҡһыныуы эҙмә-эҙлекһеҙ була: [[Мопассан Ги де|Мопассан]], [[Уайльд Оскар|Уайльд]], [[Гоголь Николай Васильевич|Гоголь]], [[Гёте Иоганн Вольфганг фон|Гёте]], [[Золя Эмиль|Золя]]. Бынан тыш, уға шиғриәт оҡшай (үҫмер сағында ул үҙе грузин телендә шиғырҙар яҙа). Сталин киң белемле кеше була — ул [[Библия]]нан, [[Бисмарк Отто фон|Бисмарк]], [[Чехов Антон Павлович|Чехов]] әҫәрҙәренән өҙөктәр килтерә, [[Достоевский Фёдор Михайлович|Достоевский]] менән һоҡлана һәм уны иҫ киткес психолог тип һанай<ref name="autogenerated20130630-6" />.

Инглиз яҙыусыһы Чарльз Сноу шулай уҡ Сталиндың белем кимәлен ярайһы уҡ юғары баһалай:
<blockquote>
''«Сталинға ҡағылышлы булған ҡыҙыҡ хәлдәрҙән: ул уға замандаш булған дәүләт эшмәкәрҙәре араһынан әҙәби йәһәттән күпкә белемлерәк була. Уның менән сағыштырғанда [[Ллойд Джордж]] һәм [[Уинстон Черчилль]] — иҫ китерлек наҙан кешеләр. [[Франклин Делано Рузвельт|Рузвельт]] та улар рәтендә»''<ref>{{Cite web|url=http://vlastitel.com.ru/stalin/itog/snou.html|title=Чарльз П. Сноу Сталин - Великие властители прошлого|publisher=vlastitel.com.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>.
</blockquote>

=== Кире яҡтары ===
[[Файл:Kurapaty 1989 meeting.jpg|thumb|1989 год, митинг в [[Куропаты|Куропатах]], [[Белоруссия]].|250x250пкс]]
Ҡайһы бер тарихсылар, Сталин шәхсән диктатураһын булдыра, тип һанаһа<ref name="Volkogonov">''Волкогонов Д. А.'' [http://militera.lib.ru/bio/volkogonov_dv/05.html Сталин. Политический портрет. В 2-х книгах. Гл. 5.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080313155545/http://militera.lib.ru/bio/volkogonov_dv/05.html |date=2008-03-13 }} — М.: Новости, 1992. — ISBN 5-7020-0097-8</ref><ref name="Bakunin-AV">''Бакунин А. В.'' История советского тоталитаризма. В 2-х кн. — [[Екатеринбург]]: [[Институт истории и археологии УрО РАН]], 1996. Т. 1; 1997. Т. 2. — ISBN 5-7851-0053-3</ref><ref name="Khlevnuk">''Хлевнюк О. В.'' 1937-й. Сталин, НКВД и советское общество. — М.: [[Республика (издательство)|Республика]], 1992. — ISBN 5-250-01537-9</ref>; башҡалары, 1930-сы йылдар уртаһына тиклем диктатура коллектив характер йөрөтә, тип иҫәпләй<ref name="Sabov_2002-11-18">{{Cite web|url=https://www.kp.ru/daily/22677/22077/|title=Жупел Сталина|author=Комсомольская правда {{!}} Сайт «Комсомольской правды»|date=2002-11-19|publisher=KP.RU - сайт «Комсомольской правды»|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>. Тарихсы О. В. Хлевнюк фекеренсә<ref name="Khlevniuk">{{Статья|автор=Oleg Khlevniuk |год=2001 |doi=10.1353/kri.2008.0052 |issn=1538-5000 |выпуск=2 |язык=en |страницы=319—327 |издание=Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History |заглавие=Stalinism and the Stalin Period after the "Archival Revolution" |ссылка=https://muse.jhu.edu/article/234071 |том=2}}</ref>, Сталин диктатураһы сиктән тыш үҙәкләштергән режимдан ғибәрәт, ул башлыса көслө партия-дәүләт структураларына, террор һәм көсләүгә таяна, ә шулай уҡ йәмғиәт менән идеологик алымдарға, өҫтөнлөклө төркөмдәр һәм прагматик стратегиялар булдырыуға. Оксфорд университеты профессоры Р. Хингли буйынса, сирек быуат ваҡыт дауамында үҙенең вафатына тиклем Сталин тарихта бер кем эйә булмаған ҙур сәйәси хакимлыҡҡа эйә була<ref name="Britannica">''Hingley R. F.'' Stalin, Joseph. // [[Энциклопедия Британника]]. [[Чикаго|Chicago]]: Encyclopædia Britannica, 2007. Vol. 28, No. 628</ref>. Ул режимдың символы ғына булып ҡалмай, ә уның лидеры була һәм принципиаль ҡарарҙар ҡабул итә һәм ниндәй булһа мөһим дәүләт сараларының инициаторы була<ref name="Khlevniuk" />. Һәр Политбюро ағзаһы Сталин ҡабул иткән ҡарарҙар менән риза булырға тейеш, шул уҡ ваҡытта уларҙы үтәү өсөн яуаплылыҡты үҙенә буйһонған кешеләргә йөкмәтә<ref name="Gregory-05">''[[Грегори, Пол|Gregory P.]], Harrison M.'' Allocation under Dictatorship: Research in Stalin’s Archives // Journal of Economic Literature. 2005. Vol. 43. P. 721. {{cite web |url=http://web.nps.navy.mil/~relooney/00_New_631.pdf |title=Архивированная копия |accessdate=2010-03-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100215145322/http://web.nps.navy.mil/~relooney/00_New_631.pdf |archivedate=2010-02-15 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100215145322/http://web.nps.navy.mil/~relooney/00_New_631.pdf |date=2010-02-15 }}{{ref-en}}</ref>.

Ҡайһы бер сәйәсмәндәр, фән, мәҙәниәт һәм сәнғәт эшмәкәрҙәре, социлогтар, ә шулай уҡ Мәскәү патриархаты<ref>{{Cite web|url=https://www.vesti.ru/doc.html?id=357667|title=РПЦ считает, что победа состоялась не благодаря, а вопреки Сталину|publisher=vesti.ru|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref> еңеү Сталин арҡаһында түгел, ә уға ҡарамаҫтан булды, тигән фекер йөрөтәләр. 25 совет фәне, әҙәбиәте һәм сәнғәте эшмәкәрҙәренең асыҡ хатында, һуғышҡа әҙерлекһеҙ булыу өсөн,Сталиндың яуаплылығы тураһында һүҙ бара<ref>{{Cite web |url=http://www.novayagazeta.ru/data/2010/018/24.html |title=Письмо 25 деятелей советской науки, литературы и искусства |accessdate=2012-08-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110819184203/http://novayagazeta.ru/data/2010/018/24.html |archivedate=2011-08-19 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110819184203/http://novayagazeta.ru/data/2010/018/24.html |date=2011-08-19 }}</ref>. 2010 йылдың 20 апрелендәге аысҡ хатта года ветерандар шулай Сталинды тәнҡит утына тоттолар һәм уның Гитлер менән килешеүен «енәйәт» булараҡ ҡылыҡһырланылар<ref name="pismoveteranov">{{Cite web|url=https://svpressa.ru/society/article/24241/|title=Ветераны назвали Сталина военным преступником|date=2010-04-20|publisher=svpressa.ru|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.mk.ru/social/article/2010/04/19/471339-portretam-stalina-ne-mesto-na-ulitsah-moskvyi.html|title=Портретам Сталина не место на улицах Москвы|publisher=[[Московский комсомолец]]|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>. Инглиз тарихсыһы Саймон Себаг-Монтефиоре буйынса, һуғыш башында Сталин «компетентһыҙ ҡарарҙар ҡабул итә. Улар бик күп. Улар араһында иң ҡот осҡосо: 1941 йылдың сентябрендә, бөтә генералдар Киев тирәһенән ғәскәрҙәрҙе сығарыуҙы үтенгәндә, ул нацистарға уларҙы „ҡапҡанға“ алырға һәм биш армиянан торған хәрби төркөмдө тар-мар итергә мөмкинлек бирә. Һуғыштың аҙағына ғына Сталин хәрби статтегка әйләнә һәм илда еңеүгә алып килә ала. Әммә ниндәй хаҡ менән!»<ref name="autogenerated20130630-6" />.

Ю. Левада фекеренсә, Сталин тупаҫ, наҙан, алдан күрә белмәгән, әхләҡи критерийҙарҙан һәм шик-шөбһәләрҙән азат кеше. Уның баҫма әҫәрҙәренә аргументтар, полемик алымдар, тел примитивлығы хас<ref>''Ю. Левада'' Сталинские альтернативы // Осмыслить культ Сталина. — М., Прогресс, 1989. — Тираж 100000 экз. — с. 448</ref>.

Сталин заманында тотош ғилми йүнәлештәр баҫтырыла һәм тыйыла, ә күп кенә күренекле ғалимдарға, инженерҙарға һәм табиптарға ҡаршы һөсләү ойошторола<ref name="ReferenceD">{{книга
 |автор         = Куртуа С., Верт Н., Панне Ж.-Л., Пачковский А., Бартосек К., Марголин Дж.-Л.
|заглавие      = Чёрная книга коммунизма
|оригинал      = Le Livre Noir du Communisme
|место         = М.
|издательство  = Три века истории
|год           = 2001
|страниц       = 864
|страницы      = 12
|isbn          = 2-221-08-204-4
}}</ref>,
ул ил фәненә һәм мәҙәниәтенә иҫ киткес ҙур зыян килтерә<ref name="ReferenceD"/>. Ҡайһы бер осраҡтарҙа әлеге кампаниялар [[антисемитизм]] менән бәйле була<ref name="Костырченко">''Геннадий Костырченко.'' [http://www.krotov.info/libr_min/11_k/os/tyrchenko_7.html Тайная политика Сталина. Власть и антисемитизм]</ref>. Теге йәки был кимәлдә идеологик ҡыҫылыу физика<ref>''Барсенков А. С., Вдовин А. И.'' История России. 1917—2007. — М.: Аспект Пресс, 2008. — С. 417. — ISBN 978-5-7567-0491-4</ref>, химия<ref name="sonin">{{статья
 |автор          = Сонин А. С.
|заглавие    = Печальный юбилей одной кампании
|ссылка        = http://russcience.euro.ru/papers/son91vr2.htm
|язык            =
|издание      = [[Вестник Российской академии наук|Вестник РАН]]
|тип              =
|год              = 1991
|том              = 61
|номер          = 8
|страницы    = 96—107
|archiveurl          = https://web.archive.org/web/20100505130538/http://russcience.euro.ru/papers/son91vr2.htm
|archivedate         = 2010-05-05
|архив          = https://web.archive.org/web/20100505130538/http://russcience.euro.ru/papers/son91vr2.htm
|архив дата = 2010-05-05
|deadlink            = yes
}}</ref>, астрономия<ref>Астрономия на крутых поворотах XX века. / Ред.-сост. А. И. Еремеева. — Дубна: Феникс+, 1997. — ISBN 5-87905-026-2</ref>, языкознание<ref name="ReferenceD"/><ref name="Alpatov">''[[Алпатов, Владимир Михайлович|Алпатов В. М.]]'' История одного мифа. Марр и марризм. — М.: [[Наука (издательство)|Наука]], 1991. — ISBN 5-02-017117-4</ref>, статистика<ref>{{Книга|автор=David Salsburg |год=2002-05 |isbn=978-0-8050-7134-4 |страниц=356 |издательство=Macmillan |заглавие=The Lady Tasting Tea: How Statistics Revolutionized Science in the Twentieth Century |ссылка=https://books.google.com/books?id=ej9xytYdkyAC&pg=PA147&dq=lady+with+tea+soviet+statistics&as_brr=3&ei=6FwMR7-yPIP06wLAy6DUCQ&sig=lFxEvOOxaGPB-mRsiVuhbJoENO8#PPA148,M1}}</ref>, әҙәбиәт ғилеме<ref name="ReferenceD"/>, философия<ref>{{Cite web|url=https://iphras.ru/institute.htm|title=Об Институте философии РАН|publisher=iphras.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>, социология<ref name="eaw8-9">''Элизабетр Анн Вайнберг.'' Развитие социологии в Советском Союзе. Тэйлор & Френсис, 1974, ISBN 0-7100-7876-5, [https://books.google.com/books?id=RXwOAAAAQAAJ&pg=PA8&vq=sociology+disappeared&dq=sociology+%22Soviet+Union%22&lr=&as_brr=3&source=gbs_search_s&cad=0 Google Print, с. 8—9].</ref>, демография<ref name="demo1">{{Cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2003/0103/tema01.php|title=Время большой лжи|publisher=www.demoscope.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>, экономика<ref name="ReferenceD"/>, генетика<ref>{{книга
 |автор         = [[Лорен Грэхэм]]
|часть         = Лысенкоизм после 1948 г. Гл. IV. Генетика
|заглавие      = Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе
|ссылка        = http://scepsis.ru/library/id_800.html
|издание       =
|ответственный = Послесл. [[Стёпин, Вячеслав Семёнович|В. С. Стёпина]]
|место         = М.
|издательство  = [[Политиздат]]
|год           = 1991
|страницы      =
|страниц       = 480
|isbn          = 5-250-00727-9
}}</ref>, педология<ref name="blim">{{статья
| автор         = [[Блюм, Арлен Викторович|Блюм А. В.]]
| заглавие      = Советская цензура эпохи большого террора
| ссылка        = http://www.index.org.ru/censor/297blum.html
| автор издания =
| издание       = [[Индекс/Досье на цензуру]]
| тип           = журнал
| место         =
| издательство  =
| год           = 1997
| выпуск        =
| том           =
| номер         = 2
| страницы      =
| issn          = 18133541
}}</ref>, тарих<ref name="nekrich">{{статья
| автор         = [[Некрич, Александр Моисеевич|Некрич А. М.]]
| заглавие      = Отрешись от страха
| ссылка        = http://vivovoco.astronet.ru/VV/THEME/STOP/NEKRITCH.HTM
| издание       = [[Нева (журнал)|Нева]]
| тип           = журнал
| место         =
| издательство  =
| год           = 1995
| номер         = 6
| страницы      =
| isbn          =
}}</ref> һәм кибернетика кеүек дисциплиналарға ҡағыла.

Үҙәк статистик идаралығының билдәле демографтары<ref name="demo1" /><ref>{{Cite web|url=http://www.library.yale.edu/slavic/microform/census3739.html|title=Microform Collection: The all-union population census, [1937 and] 1939 {{!}} Yale University Library Slavic and East European Collection|publisher=www.library.yale.edu|accessdate=2019-11-25}}</ref>СССР-ҙа халыҡтың аслыҡтан бик күп юғалтыуҙарын күрһәткән<ref name="sv">{{Cite web|url=https://www.svoboda.org/a/1602745.html|title=Руководитель Центра демографии и экологии человека Анатолий Вишневский|publisher=Радио Свобода|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref> 1937 йылғы халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре Сталинға оҡшамағанлыҡтан атып үлтерелә<ref>{{Cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2007/0275/nauka01.php|title=Создан Институт демографии ГУ-ВШЭ|publisher=www.demoscope.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/knigi/polka/gold_fund08.html|title=Перепись населения 1937 года: вымыслы и правда|publisher=www.demoscope.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref>''Кваша А.'' Цена побед // СССР: демографический диагноз / Сост. [[Мукомель, Владимир Изявич|В. И. Мукомель]]. — {{М.}}: [[Прогресс (издательство)|Прогресс]], 1990. — С. 241—251. — ISBN 5-01-002569-8</ref><ref name="sv"/>. Һөҙөмтәлә 1950-се йылдар уртаһына тиклем Сооветтар Союзына нисә кеше йәшәгәнен бер кем белмәй<ref name="sv" />.
{{Шулай уҡ ҡарағыҙ|Антисемитизм СССР-ҙа}}
Тарих фәндәре докторы Геннадий Костырченко, Сталинға шәхси антисемтиизм хас була, улар Октябрь революцияһына тиклем ук, 1920-се йылдарҙа троцкистар оппозицияһы меннә көрәштә күҙәтелә, тип раҫлай<ref name="autogenerated3">{{Cite web|url=https://echo.msk.ru/programs/staliname/551813-echo/|title=Интервью / Сталин против космополитов / Геннадий Костырченко|author=Костырченко Геннадий|publisher=Эхо Москвы|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>. Сталиндың сәйәси эшмәкәрлеге башында уҡ шәхсән антисемитлығы хаҡында бер нисә шаһитлыҡ бар. Атап әйткәндә, Сталин менән революцияға тиклем бер һөргөндә булған [[Свердлов Яков Михайлович|Яков Свердловтың]] ялыуы буйынса һөргөнсөләр намыҫы суды Сталинға антисеминтлыҡ өсөн шелтә яһай<ref name="eleven">{{ЭЕЭ|13935|Сталин}}</ref>. Свердловтан тыш, Сталиндың антисеминтлығын үҙенең хәтирәләрендә уның ҡыҙы [[Аллилуева Светлана Иосифовна|Светлана Аллилуева]]<ref>{{Cite web|url=http://www.wonder.ru/alex/rogovin/t4/xix.htm|title=XIX. Антисемитский подтекст московских процессов - 1937 - В. Роговин|author=|website=|date=|publisher=|accessdate=2019-11-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070928201709/http://www.wonder.ru/alex/rogovin/t4/xix.htm|archivedate=2007-09-28|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928201709/http://www.wonder.ru/alex/rogovin/t4/xix.htm |date=2007-09-28 }}</ref>, уның элекке секретары [[Бажанов Борис Георгиевич|Борис Бажанов]] һәм тағы ла уны яҡшы белгән бер нисә яҡын кешеләре билдәләй<ref name="eleven" />. Ошо хаҡта мемуарҙарында поляк генералы Владислав Андерс яҙа<ref>{{статья|автор=[[Андерс, Владислав|Андерс В.]] |заглавие=Без последней главы |ссылка=http://www.sakharov-center.ru/asfcd/auth/?t=page&num=1345 |автор издания=Пер. с польск. Т. Уманской; послесл. Н. Лебедевой |издание=[[Иностранная литература]] |год=1990 |номер=11 |страницы=231—255}}</ref>.

Сталин үҙенең сәйәси оппоненттарының, мәҫәлән, Троцкийҙың, йәһүдлеген не телгә алырға тартынмай. Ҡыҫҡаса йәһүд энциклопедияһына ярашлы, 1927 йылда оппозицияны эҙәрлекләү өлөшләтә антисентлыҡ кампанияһы төҫөн ала<ref name="eleven" />. Күмәк кеше алдында Сталин 1931 йылда антисемитлыҡты ҡаты фашлаған рәсми белдереү менән сығыш яһай<ref>[http://www.magister.msk.ru/library/stalin/13-21.htm «Правда», № 329, 30 ноября 1936 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071105005816/http://www.magister.msk.ru/library/stalin/13-21.htm |date=2007-11-05 }}</ref>.

[[Бөйөк Ватан һуғышы]]нан һуң 1948—1953 йылдарҙа СССР-ҙа бер нисә репрессив акция һәм кампания, тикшеренеүселәр фекеренсә, йәһүдтәргә ҡаршы төҫ ала. Бындай акциялар араһында иң билдәлеләре — «[[космополитизм менән көрәш]]», [[Фашизмға ҡаршы йәһүд комитеты эше]] һәм «[[табиптар эше]]»<ref name="CCCP">{{ЭЕЭ|15418|Евреи в Советском Союзе в 1945—53 гг.}}</ref><ref>{{книга|автор=Кимерлинг А. С. |заглавие=Террор на излёте. «Дело врачей» в уральской провинции |ссылка=http://www.hse.ru/data/2011/10/05/1270325509/kimmerling.pdf |место=Пермь |издательство=Пермский государственный институт искусства и культуры |год=2011 |страниц=163 |isbn=978-5-91201-074-3 |страница=39}}</ref><ref>{{статья|автор=[[Смиловицкий, Леонид Львович|Смиловицкий Л. Л.]] |заглавие=«Дело врачей» в Белоруссии: политика властей и отношение населения (январь-апрель 1953) |издание=Репрессивная политика Советской власти в Беларуси |тип=Сборник научных работ |издательство=[[Мемориал (организация)|Мемориал]] |год=2007 |выпуск=2 |страницы=270 |страниц=377}}</ref><ref name="rap1">{{книга|автор = [[Раппопорт, Яков Львович|Раппопорт Я. Л.]] |заглавие = На рубеже двух эпох. Дело врачей 1953 года |часть = Предисловие автора |место = {{М.}} |издательство = Пушкинский Фонд |серия = Время и судьбы |год = 2003 |ссылка =https://web.archive.org/web/20101202045955/http://www.kuzbass.ru/moshkow/koi/MEMUARY/1953/rapoport.txt |страниц = 280 |isbn = 5-89803-107-3 |тираж = 2000 |архив = https://web.archive.org/web/20101202045955/http://www.kuzbass.ru/moshkow/koi/MEMUARY/1953/rapoport.txt |архив дата = 2010-12-02}} {{Cite web |url=http://www.kuzbass.ru/moshkow/koi/MEMUARY/1953/rapoport.txt |title=Архивированная копия |accessdate=2013-04-23 |archive-date=2010-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101202045955/http://www.kuzbass.ru/moshkow/koi/MEMUARY/1953/rapoport.txt |dead-url=unfit }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101202045955/http://www.kuzbass.ru/moshkow/koi/MEMUARY/1953/rapoport.txt |date=2010-12-02 }}</ref>. Геннадий Костырченко яҙыуынса, , «СССР-ҙа 1953 йылдың башындағы рәсми антисемитлыҡ күләмдәре ул ваҡытта рөхсәт ителгән сәйәси-идеологик системаһы сиктәрендә үткәрелә»<ref>{{Cite web|url=https://lechaim.ru/ARHIV/125/kost.htm|title=ДЕПОРТАЦИЯ – МИСТИФИКАЦИЯ Геннадий Костырченко|publisher=lechaim.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>. Әлеге акциялар хатта халыҡ-ара коммунистик хәрәкәте мөхитендә протесттар тыуҙыра. Шулай, Говард Фаст белдереүенсә, 1949 йылда АҠШ Коммуниар партияһының Милли Комитеты рәсми рәүештә Советтар Союзы компартияһын 1921—1941 йылдарҙағы «ҡот осҡос антисемитлыҡ акттарҙа» ғәйепләй<ref>''[[Фаст, Говард Мелвин|Фаст Г.]]'' [http://magazines.russ.ru/druzhba/2001/11/fast-pr.html Как я был красным]</ref>.

Профессор А. А. Кара-Мурза «[[Эхо Москвы]]» радиостанцияһы эфирында, Сталин үҙе хакимлыҡ йылдары дауамында, 1953 йылдың мартына тиклем, Сталин культын булдырыу менән шәғәлләнгән, тип әйтә<ref name="ReferenceA" />. Профессор фекеренсә, культ биографияһын төҙәтеү, яңы дәреслектәр сығарыу, ниндәй булһа фәндәргә, сәнғәткә һәм мәҙәниәткә ҡыҫылыу юлы менән ойошторола<ref name="ReferenceA" />.
Ю. Н. Жуков фекеренсә, КПСС -тың ХХ съезында ''«эволюция артҡа… барлыҡҡа килде. Консерватив партократия өлөшө шул тиклем нығына, хатта вафат булған диктатор культына бөтә яуызлыҡтары өсөн яуаплылыҡты бер үҙенә йөкмәтеп, үҙҙәрен ҡорбан сифатында күрһәтергә батырсылыҡ итә»''<ref name="Sabov" />.

Культ идеяһы<ref name="autogenerated20130709-1" /> — бөтә совет халҡының бөтә нимә өсөн партияға, дәүләткә һәм үҙенең башлығына бурыслы булыуында<ref name="autogenerated20130709-1" />. Һәм Сталинға, мәҫәлән, социаль хеҙмәтләндереү өсөн һәм ғөмүмән һиндә булған бөтә нимә өсөн рәхмәт әйтеү кәрәклеге ошо система «бүләктәренең» бер аспекты булып тора<ref name="autogenerated20130709-1" />. Джонс Хопкинс университетының урыҫ тарихы профессоры Джеффри Брукс билдәләүенсә, «[[Сталин иптәшкә беҙҙең бәхетле баласаҡ өсөн рәхмәт! ]]» тигән билдәле һүҙбәйләнеш, Сталин уларға бәхетле баласаҡты тәьмин иткән өсөн генә балалар бәхетле тигәнде аңлата<ref name="autogenerated20130709-1" />.

«Рәсәйҙең иҡтисади үҫеше өсөн кәрәк булған микән Сталин?» исемле тикшеренеүендә иҡтисади фәндәр докторы Сергей Гуриев башҡа иҡтисадсылар менән берлектә, Сталин иҡтисады ҡыҫҡа перспективала һәм шулай уҡ оҙайлы перспективала ла альтернатив үҫеш сценарийҙарын уҙҙырмаған, тигән һығымтаға киләләр. Мәҫәлән, япон иҡтисады һуғышҡа тиклем сағыштырмаса шул уҡ кимәлдә була һәм СССР-ҙағы кеүек үҫеш темптарын күрһәтә. СССР-ҙан айырмалы рәүештә Япония индустриалләштереүҙе үткәрә һәм ошо уҡ ваҡытта репрессияларһыҙ һәм ауыл хужалығын емермәйенсә күпкә юғарыраҡ етештереү кимәленә һәм граждандарҙың етешлегенә өлгәшә<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://republic.ru/posts/34931|author=Сергей Гуриев, {{нп4|Голосов, Михаил|Михаил Голосов||Mikhail Golosov}}, {{нп4|Цывинский, Олег|Олег Цывинский||Aleh Tsyvinski}}, Антон Черёмухин|title=Был ли нужен Сталин для экономического развития России?|website=republic.ru|accessdate=2020-09-20}}</ref>. Ошоға оҡшаш фекерҙе Юғары иҡтисад мәктәбе профессоры Олег Вьюгин да әйтә, ул Сталин иҡтисад системаһын эффектив тип һанамай. Уның фекеренсә, Сталин иҡтисадын «һаҡһыҙ, маҡсаттарға ирешеү өсөн матди һәм кешелек ресурстарын ашаған» иҡтисад тип иҫәпләй, сөнки баҙар иҡтисадлы башҡа илдәр ошо уҡ маҡсаттарға күпкә әҙерәк юғалтыуҙарһыҙ<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.vedomosti.ru/opinion/articles/2017/08/02/727592-effektivnii-menedzher|title=Эффективный менеджер и выдающаяся историческая личность|author=Олег Вьюгин|website=Ведомости|date=02 августа 2017|publisher=|accessdate=2021-02-13}}</ref>. 1951—1952 йылдарҙа капиталь төҙөлөш программаларының сиктән тыш артыуы совет иҡтисадын инвестицион көрсөккә алып килә. Сығымдарҙы арттырыу тамамланмаған төҙөлөштә юғалтыуҙар менән оҙатыла. Капиталь төҙөлөшө пландары үтәлмәй, яңы предприятеларҙың асылыу сроктары һуҙыла. Ауыл хужалығы һәм социаль өлкәһендәге торғонлоҡ күренеште тулыландыра.<ref name=":4" />. Сталин мобилизацион иҡтисади модель матди яҡтан тик өҫтөнлөклө йәмғиәт ҡатламдарына ярҙам итә, уларҙы ул үҙенең терәге тип (бюрократия, ижади һәм ғилми интеллигенция, производство алдынғылары)<ref name=":4" /> Ҡалған халыҡ, айырыуса ауыл халҡы, мәрхәмәтһеҙ иҙелә, хатта көслө аслыҡ ваҡытында ла<ref name=":0" />. Халыҡ дәүләт иҡтисады ресурсы булып тора (карточка тәьминәтендәге контингентты ҡыҫҡартыу, аҡса реформаһын үткәреү, хаҡтарҙы һәм тарифтарҙы арттырыу һәм башҡа саралар аша үткәрелә) һәм дәүләт килемен тулыландырыу сығанағы булған «ирекле-мәжбүри» заемдар<ref name=":5" /> йәки халыҡтан аслыҡ йылдарында, мәҫәлән Торгсин аша, аҙыҡ-түлек һатыу иҫәбенә байлыҡтарын тартып алыуаша үткәрелә[72]. Халыҡ араһында ҡатламдар барлыҡҡа килә. Сталиндың вафатынан һуң ғына дәүләт социаль курсты бөтә граждандар мәнфәғәтенә бора<ref name=":4" />
{{Шулай уҡ ҡарағыҙ |СССР-ҙа коррупция}}
Сталиндың массауи репрессиялар буйынса системалы рәүештә дәүләт органдарын ришүәтселәрҙән һәм ҡаҙна талаусыларҙан таҙартыу булараҡ киң таралған фекергә<ref>{{Cite web|url=https://www.kp.ru/daily/26153.3/3041378/|title=Как Сталин победил коррупцию|author=Сайт «Комсомольской правды»|website=kp.ru - Сайт «Комсомольской правды»|date=2013-10-31|accessdate=2020-09-21}}</ref>, коррупция менән көрәш Сталин дәүерендә башлыса декларатив төҫ ала. Совет һәм партия чиновниктары коррупция ғәйепләнеүҙәр менән судҡа киң матбуғат сараларында яҡтыртылған йәки оппоненттарҙы юҡҡа сығарыу өсөн сәйәси кампаниялар осраҡтарында эләгәләр. Номенклатура һәм яуаплы партия хеҙмәткәрҙәренең бик бәләкәй өлөшө генә коррупция һәм дәүләт мөлкәтен талау өсөн енәйәт язаһы ала. Йышыраҡ уларға шелтә бирәләр йәки вазифаһынан<ref>{{Статья|ссылка=http://modernhistory.ru/d/govorov.pdf|автор=И. В. Говоров|заглавие=Коррупция в условиях послевоенного сталинизма (на материалах Ленинграда и Ленинградской области)|год=2011|язык=|издание=Новейшая история России|тип=|месяц=|число=|том=|номер=1|страницы=66—81|issn=}}</ref><ref name=":1" />. Корупция при Сталине носила повседневный характер и считалась нормой<ref>{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/osobennosti-provintsialnoy-sovetskoy-korruptsii-v-1946-1953-godah-na-materiale-molotovskoy-oblasti|автор=Кимерлинг Анна Семеновна|заглавие=Особенности провинциальной советской коррупции в 1946-1953 годах на материале Молотовской области|год=2012|издание=Вестник Пермского университета. Серия: История|выпуск=3 (20)|страницы=101–108|issn=2219-3111}}</ref>. Номенлатура хеҙмәткәре өсөн төп сифат — Сталинға шәхсән сикһеҙ лояллек һәм һис һүҙһеҙ күрһәтмәләрҙе үтәү. О. Хлевнюк үҙенең «Сталин. Жизнь одного вождя» исемле китабында бер генә миҫал килтерә: Сталин Әзербайжан Үҙәк Комитетының беренсе секретары М. Д. Багировты Әзербайжан етәкселәренең массауи ришуәтлек һәм законһыҙ байыу факттары асыҡланғандан һуң, уны бер аҙ шелтәләү менән сикләнә (1948 йылда Дәүләт контроле министрлығы тикшереүенән һуң). Артабан Сталин әлеге министрлыҡтың ведомстволарҙы һәм төбәктәрҙе тикшергән саҡтағы хоҡуҡтарын бик ныҡ ҡыҫҡарта<ref name=":0">{{Книга|ссылка=|автор=Хлевнюк, О. В|заглавие=Сталин. Жизнь одного вождя|ответственный=|год=2017|издание=|место=М|издательство=Corpus (АСТ)|страницы=|страниц=|isbn=978-5-17-087722-5}}</ref>. Ошоға оҡшаш осраҡ маршал Григорий Кулик менән дә була, Кулик Сталин менән Царицынды обороналаған саҡтан таныш була һәм генерал-майор дәрәжәһенә тиклем генә төшөрөлә һәм вазифаларынан бушатыла<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.kommersant.ru/doc/1862626|title="Злоупотребляя званием маршала Советского Союза"|author=Е.Жирнов|website=Коммерсантъ Власть №7|date=2012-02-20|publisher=|accessdate=2020-11-11}}</ref>.

Сталин осоро, дөйөм алғанда, ҙур демографик юғалтыуҙар менән ҡылыҡһырлана. Аслыҡ арҡаһында 1933 йылғы беренсе демографик көрсөк биш йыллыҡ тәбиғи тыуымды юғалтыуға килтерә (1935 йылда СССР халҡының һаны 1930 йылдағы күрһәткестәрҙән айырылмай)<ref name="Нефёдов - итоги коллективизации" />. Шулай уҡ 1946—1947 йылдарҙағы аслыҡ былай ҙа һуғыш һөҙөмтәләре айҡанлы ауыр демографик эҙемтәләрен юғары сабый үлеме иҫәбенә киҫкенләштерә һәм яҡынса 1 миллион кеше үлеменә килтерә<ref name=":10" />. 1926 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, РСФСР-ҙа 100,9 млн кеше йәшәгән (һуңынан тапшырылған территориялар иҫәбе менән 92,7 млн). Массауи репрессиялар һөҙөмтәһендәге негатив демографик эҙемтәләр; лагерҙарҙа юғары үлем; кулактарҙы һөргөнгә ебәреү һәм халыҡтарҙы депортациялау; Икенсе донъя һуғышында бик ҙур юғалтыуҙар арҡаһында 100 млн кеше билдәһенә республика тик 1948 йылда ҡайта<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/info/6036200|title=Динамика изменения населения России с 1897 года|website=ТАСС|access-date=2021-05-15}}</ref> . 1926 йылда Сталин власҡа килгәндә Рәсәйҙә 93 млн кеше йәшәй, уның вафатына ҡарата барыһы 107 млн кеше иҫәпләнә. А. Вишневский баһалауынса, Сталин осоронда кәрәгенән артыҡ юғалтыуҙарһыҙ рәсәйлеләрҙең һаны 1953 йылда 40 миллионға артыҡ булыр ине. Сталин осоронда халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр дәүләт серенә әүерелә, халыҡ иҫәбе һөҙөмтәләре бер нисә тапҡыр үҙгәртелә (мәҫәлән, 1937 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр ҡортоҡос тип иғлан ителә)<ref name=":9" /><ref name=":10">{{Книга|ссылка=http://www.demoscope.ru/weekly/knigi/modern/modernizacija_ch5.pdf|автор=Вишневский А. (ред)|заглавие=Демографическая модернизация России: 1900-2000|год=2006|издательство=Новое издательство|страницы=406—444}}</ref>.

=== Музейҙар һәм һәйкәлдәр ===
{{Основная статья|Сталин һәйкәлдәре| Сталин музейҙары}}

[[Файл:Goristatue.JPG|thumb|250px|Сталин һәйкәле. Гори, [[Грузия]]]]
[[Файл:Stalin haus in Gori.jpg|thumb|250x250px|Сталин йорто. Гори]]

Сталин йәшәгән ваҡытта совет пропагандаһы уның тирәләй «бөйөк юлбашсы һәм уҡытыусы» ореолын булдыра. Күп кенә предприятиелар үҙенең исеменә «И. В. Сталин исемендәге» тигән өҫтәмә ала; Сталиндың исемен 1930—1950-се йылдарҙа сығарылған совет техникаһы исемдәрендә осратып була (Сталинец-1, Паровозов ИС, Сталинец-60, ИС-1 һәм ИС-2 танкылары). Сталин осорондағы матбуғатта уның исеме Маркс, Энгельс һәм Ленин исемдәре менән бер рәттән телгә алына. Сталин тураһында йырҙар яҙыла: шағир А. А. Сурков һүҙҙәренә «Нас воля Сталина вела» йыр башҡарыла (композитор В. И. Мурадели) һәм «Сталин тураһында йыр» (М. И. Блантер музыкаһы). 1939 йылда композитор С. С. Прокофьев Сталинға арналған «Здравица» кантатаһын ижад итә. Сталин исеме бик күп әҙәби әҫәрҙәрҙә һәм нәфис фильмдарҙа телгә алына.

Сталин исеме шулай уҡ күп кенә донъя илдәрендәге географик объекттарға бирелә.

Сталиндың вафатынан һуң Сталин тураһындағы йәмғиәт фекере башлыса СССР һәм Рәсәй рәсми кешеләре ҡараштарына бәйле формалаша. КПСС-тың XX съезынан һуң совет тарихсылары Сталинға СССР идеологик органдары ҡараштары иҫәбенән сығып баһа бирәләр. 1974 йылда баҫтырылған Ленин әҫәрҙәренең тулы йыйынтығы исемлегендә Сталин тураһында ошолай яҙылған<ref>См. заметку о Сталине в указателе имён к изданию: ''Ленин В. И.'' [http://vilenin.eu/t35/p540 Полное собрание сочинений.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720173430/http://vilenin.eu/t35/p540 |date=2011-07-20 }} — М: 1974, Т. 35, С. 540</ref>:
{{начало цитаты}}
Сталин эшмәкәрлегендә ыңғай яҡтары менән бер рәттән кире яғы ла була. Мөһим партия һәм дәүләт вазифаларын биләп, Сталин Ленин коллектив етәкселеге һәм партия тормошо нормалар принциптарын, социалистик законлығын тупаҫ боҙоуға, Советтар Союзының күренекле дәүләт, сәйәси һәм хәрби етәкселәренә һәм башҡа намыҫлы совет кешеләренә ҡаршы нигеҙләнмәгән массауи репрессияларға юл ҡуя.
{{конец цитаты}}
Карнеги Фонды докладында (2013), 1989 йылда иң бөйөк тарихи шәхестәр исемлегендә Сталиндың «рейтингы» минималь булһа (12 %, Ленин — 72 %, Пётр I — 38 %, Александр Пушкин — 25 %), 2012 йылда ул 49 % менән беренсе урынға сыға, тип яҙыла<ref>{{Cite web|url=https://www.newsru.com/russia/04mar2013/stalin.html|title=Социологи порассуждали над загадкой Сталина в связи с годовщиной смерти - и "кровавый тиран", и "мудрый вождь"|date=2013-03-04|publisher=NEWSru.com|accessdate=2019-11-25}}</ref>. 2006 йылдың 18 — 19 февралендә Фонды үткәргән йәмғиәт һорауламаһы мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәй халҡының 47 % Сталиндың тарихтағы ролен ыңғай яҡтан баһалай, 29 % — кире<ref name="fom">{{Cite web|url=https://bd.fom.ru/report/map/of060822|title=База данных ФОМ > XX съезд КПСС: разоблачение культа личности|publisher=bd.fom.ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>. «Рәсәй» телеканалы Рәсәй тарихында иң баһаланған, күренекле һәм символик шәхесте билдәләү маҡсатында үткәрелгән йәмғиәт һорауламаһы барышында (2008 йылдың 7 майы — 28 декабре, Сталин ҙур айырма менән алдынғы урындарҙы биләй. Һөҙөмтәлә, ике тарихи шәхестән яҡынса 1 % тауышҡа ҡалышып, өсөнсө урын ала (ҡарағыҙ: «Имя Россия»).

Заманса Рәсәйҙә һәм Кавказ аръяғында Сталин роленең баһаһы тураһындағы Карнеги Фонды докладында (2013)<ref>{{Cite web|url=http://potok.ua/novost-dnya/56183-stalin-zhiv.html|title=Сталин жив? » ИИИ "Поток" {{!}} Главные новости дня|publisher=potok.ua|accessdate=2019-11-25}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191117054607/http://potok.ua/novost-dnya/56183-stalin-zhiv.html |date=2019-11-17 }}</ref> уның шәхесе әлегә тиклем постсовет киңлектәрендә бик күп кешене хайран ҡалдыра, тип билдәләнә. «Ниндәй һүҙҙәр менән һеҙҙең фекерҙе Сталинға ҡарата тасуирлай алаһығыҙ?» һорауға яуап биргәндә, күпселек рәсәйлеләр, әрмән һәм әзербайжан битарафлыҡ (32 %, 25 и 15 %) һүҙен һайлайҙар, грузиндар иһә — ихтирам (27 %), рәсәйлеләрҙә һәм әрмәндәрҙә ихтирам — 21 и 16 %. Доклад авторҙары, респонденттарҙың күпселеге Советтар Союфашистик германияны еңеүҙә сталиндың өлөшөн юғары баһалай, шул уҡ ваҡытта күпселек Сталин репрессияларына ҡырҡа кире ҡарашта — һорауламала ҡатнашыусыларҙың яртыһы тиерлек уларға аҡлау юҡ, тип һанай. Шулай булыуға ҡарамаҫтан яҡынса 20 %, репреесияларҙа, бәлки, сәйәси ихтыяж булғандыр, тип яуаплай. Докладта шулай уҡ ике ҡапма-ҡаршылыҡлы тенденция тураһында әйтелә: бер яҡтан, «Рәсәйҙә Советтар Союзы тарҡалғандан һуң Сталиндың роле арта», икенсе яҡтан — йәштәр бәхәс тыуҙырған тарихи шәхесенә индифферентлыҡ күрһәтә.

2015 йылдың башында «Левада-Центр», рәсәйлеләрҙең Иосиф Сталинға ыңғай ҡарашы үҙ максимумына етә (52 % респондент), тип билдәләй<ref>{{Cite web|url=https://www.vedomosti.ru/politics/articles/2015/01/21/za-stalina-carya-i-otechestvo|title=Россияне положительно оценивают и Сталина, и Николая II - «Левада-центр»|publisher=Ведомости|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

=== Психик һаулығы ===
{{Төп мәҡәлә: Сталиндың психик һаулығы}}

Психик һаулығы психоаналитиктар<ref name=autogenerated10>''Эрих Фромм (Erich Fromm).'' Анатомия человеческой деструктивности=The anatomy of human destractiveness. Holt Paperbacks 1973, С. 11.</ref><ref name=autogenerated15>''[[Быховский, Густав|Bychowski G.]]'' Dictators and disciples: From Caesar to Stalin. N.Y., 1969. P. 233.</ref><ref>''Moraitis G.'' The psychoanalyst’s role in the biographer’s quest for self-awareness // Introspection in biography / S. Baron, C. Pletsch. Hillsdale, N.J., 1985. P. 336.</ref>, психиатрҙар<ref name=autogenerated15 />, психотерапевтар<ref name=autogenerated8>[https://www.youtube.com/watch?v=KpswwVICyCg Кандидат психологических наук, член Европейской Ассоциации Психотерапии] [[Сосланд, Александр Иосифович|Александр Сосланд]] о параноидальности Сталина</ref>, неврологтар<ref name="Hachinski"/>, социологтар<ref>''Lasswell H. D.'' Psychopathology and politics: A new edition with afterthoughts by the author. N.Y., 1960.</ref> һәм тарихсылар<ref name="Шукман">[https://www.youtube.com/watch?v=_tocHNH8bME Старший научный сотрудник] [[Ноттингемский университет|Ноттингемского университета]] д-р [[Шукман, Гарольд|Гарольд Шукман]]. 2 минуты 42 секунды</ref><ref name=autogenerated12>[http://www.echo.msk.ru/programs/staliname/582884-echo/ Профессор истории Института современной истории при] [[Национальный центр научных исследований|Национальном центре научных исследований]] [[Верт, Николя|Николя Верт]] в эфире программы «Именем Сталина»</ref><ref name=autogenerated14>[https://www.youtube.com/watch?v=_tocHNH8bME Британский историк, специалист по русской истории, профессор] [[Файджес, Орландо|Орландо Файджес]]. 10 минут 57 секунд.</ref><ref name=autogenerated11>''[[Такер, Роберт Чарльз|Tucker R. С.]]'' A twentieth-century Ivan the Terrible // Stalin / Т. Н. Rigby. Englewood Cliffs, N.J., 1966.</ref> кеүек эксперттарҙың тикшеренеү объекты булып тора. Тикшеренеүселәр Сталин характерында нарциссизм<ref name=autogenerated13>''Даниель Ранкур-Лаферриер.'' Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 60.</ref>, маһайыусанлыҡ<ref>''[[Суварин, Борис|Souvarine В.]]'' Stalin: A critical survey of bolshevism N.Y., 1939.</ref><ref>''[[Лайонс, Юджин|Lyons E.]]'' Assignment in Utopia. N.Y., 1937.</ref><ref>''Эрих Фромм (Erich Fromm).'' Анатомия человеческой деструктивности=The anatomy of human destractiveness. Holt Paperbacks 1973, С. 78.</ref>, социопатия<ref>''Даниель Ранкур-Лаферриер.'' Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 12, 98.</ref>, садист ғәҙәттәре<ref name=autogenerated13 /><ref>''Siomopoulos V., Goldsmith J.'' Sadism revisited // [[American Journal of Psychotherapy]]. 1976. № 3U.</ref><ref>''[[Лассуэлл, Гарольд Дуайт|Lasswell H. D.]]'' Psychopathology and politics: A new edition with afterthoughts by the author. N.Y., 1960. P. 75.</ref>, эҙәрлекләү манияһы<ref>''Даниель Ранкур-Лаферриер.'' Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 33, 161.</ref> һәм параноидаллек<ref name="Hachinski"/><ref name=autogenerated8/><ref name=autogenerated12/><ref name=autogenerated14/><ref name=autogenerated9>''[[Такер, Роберт Чарльз|Tucker R. С.]]'' [https://www.jstor.org/stable/2009322 The dictator and totalitarianism] // Word politics. 1965. Vol. 17, No. 4. P. 555.</ref><ref>''Даниель Ранкур-Лаферриер.'' — Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 53.</ref> кеүек һыҙаттарҙы билдәләйҙәр. Деструктивлыҡ һәм садизм кимәле буйынса Эрих Фромм Сталинды Гитлер һәм Гиммлер менән рәттән ҡуя<ref name=autogenerated10 />. Тарихсы Роберт Такер, Сталин аҡыл яғынан ауырыу<ref name=autogenerated11 /><ref>''[[Хорни, Карен|Horney К.]]'' The neurotic personality of our time. N.Y.: Norton, 1994.</ref> («паранойя тип билдәләнгән патологик шәхес») булған тип раҫлай<ref name=autogenerated9 />. Ауырыу тарихы һәм үләкһә ярыу һөҙөмтәләре Сталин бер нисә ишемия инстультын үткәреүен күрһәтә, былар барыһы ла, Бөтә донъя неврологтар федерацияһы президенты Владимир Хачински фекере буйынса, когнитив үҙгәрештәрҙән тыш инсульттар психика боҙолоуына килтерә<ref name="Hachinski"/>.

=== Сталин СССР һәм Рәсәй етәкселәре баһаһында ===
[[Файл:Dmitry Medvedev in Kyiv - 17 May 2010.jpeg|thumb|200px|[[Медведев Дмитрий Анатольевич|Дмитрий Медведев]] һәм [[Янукович Виктор Фёдорович|Виктор Янукович]] Украиналағы аслыҡ ҡорбандарын хөрмәтләп иҫкә ала, 2010 йыл]]

— ЦК КПСС Үҙәк Комитетының беренсе секретары Н. С. Хрущёв КПСС-тың XX съезында «Шәхес культы һәм уның эҙемтәләре» исемле докладында, Сталин «идея көрәше ҡарашынан административ баҫтырыу юлына, массауи репрессиялар юлына, террор юлына күсә. Ул каратель органдары аша киңерәк һәм ныҡышмалыраҡ эш итә, шул уҡ ваҡытта йыш бөтә булған әхләҡ нормаларын һәм совет закондарын» тип белдерә<ref>''Хрущёв Н. С.'' О культе личности и его последствиях. Доклад XX съезду КПСС // [[Известия ЦК КПСС]], 1989 г., № 3.</ref>.

— СССР экс-президенты М. С. Горбачёв позицияһына ярашлы, «Сталин — ҡанға батҡан кеше»<ref>{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6XlkfHHJkuk|title=Горбачев о Сталине|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

— 2009 йылда Рәсәй Хөкүмәте рәйесе В. В. Путин , Сталин етәкселегендә ил «аграрҙан индустриаль илгә әүерелә. Һүҙ юҡ, крәҫтиәнлек ҡалмай, әммә индустриаллек ысынлап та барлыҡҡа килә. Беҙ Бөйөк Ватан һуғышында еңдек. Һәм кем нимә тип кенә әйтмәһен, еңеүгә өлгәшелде.». шул уҡ ваҡытта Рәсәй Премьер-министры репрессияларҙы «дәүләт идараһының килешмәгән ысулы» тип атай<ref>{{Cite web|url=http://premier.gov.ru/ru/events/news/8412/|title=Специальная программа «Разговор с Владимиром Путиным. Продолжение»|author=|website=АРХИВ САЙТА ПРЕДСЕДАТЕЛЯ ПРАВИТЕЛЬСТВА РФ В.В.ПУТИНА 2008-2012|date=|publisher=|accessdate=2019-11-25|archiveurl=http://archive.is/GHfH|archivedate=2012-07-13}} {{Webarchive|url=https://archive.today/20120713192644/http://premier.gov.ru/ru/events/news/8412/ |date=2012-07-13 }}</ref>.

— Рәсәй Президенты Д. А. Медведев, Катынь фажиғәһе тураһында һөйләп, был «Сталиндың һәм уның ярандарының енәйәте» тине<ref>[http://www.rbc.ru/rbcfreenews/20100418213030.shtml Д. Медведев: Трагедия с самолётом Л. Качиньского под Смоленском может сблизить Россию и Польшу.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170817054304/http://www.rbc.ru/rbcfreenews/20100418213030.shtml |date=2017-08-17 }} // www.rbc.ru</ref>. Президент, «Сталин үҙ халҡына ҡаршы бик күп енәйәттәр эшләне… Һәм, күп эшләүенә ҡарамаҫтан, уның етәкселеге аҫтында ил уңыштарға өлгәшеүенә ҡарамаҫтан, үҙ кешеләренә ҡарата эшләнгәне ғәфү итерлек түгел» тип билдәләй<ref name="medved">{{Cite web|url=http://kremlin.ru/events/president/news/7659|title=Интервью Дмитрия Медведева газете «Известия»|publisher=Президент России|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref name=rbc>{{Cite web |url=http://top.rbc.ru/politics/08/05/2010/404058.shtml |title=Коммунисты установили бюст И. Сталина в Тамбове // Top.rbc.ru |accessdate=2010-10-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100511084907/http://top.rbc.ru/politics/08/05/2010/404058.shtml |archivedate=2010-05-11 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100511084907/http://top.rbc.ru/politics/08/05/2010/404058.shtml |date=2010-05-11 }}</ref>.

=== Халыҡ-ара ғәйепләү ===
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Европа сталинизм һәм нацизм ҡорбандары көнө

— Украина: 2010 йылдың 13 ғиуарында Киев Апелляция суды<ref>{{Cite web|url=https://www.newsru.com/world/13jan2010/golodomor.html|title=Украинский суд признал Сталина, Молотова и других большевиков виновными в голодоморе. И закрыл дело|date=2010-01-13|publisher=NEWSru.com|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref>[http://vened.org/world/3085-2010-01-14-04-22-36.html Суд Киева признал Сталина виновным в геноциде украинского народа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120324180309/http://www.vened.org/world/3085-2010-01-14-04-22-36.html |date=2012-03-24 }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://rian.com.ua/politics/20100114/78271622.html|title=Апелляционный суд Киева признал Сталина виновным в геноциде украинцев|author=R. I. A. Novosti|date=20100114T0812+0200Z|publisher=РИА Новости Украина|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref> Сталинды һәм башҡа совет етәкселерен 1932—1933 йылдарҙа украин халҡы геноцидында ғәйепле, тип таный, уның һөҙөмтәһендә, судья таныуы буйынса, Украинала 3 млн 941 тыс. Кеше һәләк була<ref name="Суд" /><ref>{{Cite web|url=http://www.kommersant.ru/news.aspx?DocsID=1303081|title=Киевский суд признал Сталина виновным в геноциде украинцев|author=|website=|date=|publisher=Ъ-Новости|accessdate=2019-11-25|archiveurl=http://archive.is/SF4H|archivedate=2012-08-04}} {{Webarchive|url=https://archive.today/20120804011709/http://www.kommersant.ru/News/1303081 |date=2012-08-04 }}</ref>. Суд, И. В. Сталин һәм башҡалар судҡа тиклемге тикшереү органы тарафынан ғәйепләнмәгән, ә ғәйепләү хөкөмө уларға ҡарата әлеге енәйәт эшенде сығарылмаған. Суд Сталин И. В. һәм башҡаларҙың вафаты айҡанлы геноцид факты буйынса асылған енәйәт эшен ябырға ҡарар итә<ref name="Суд" />.

— Европа берлеге: Европейская организация ПАСЕ Европа ойошмаһы шулай уҡ Сталин сәйәсәтен хөкөм итә, ул, ПАСЕ фекеренсә, миллионлаған кешенең асылығына һәм һәләк булыуына килтерә<ref>[http://top.rbc.ru/politics/29/04/2010/401008.shtml ПАСЕ осудила политику Сталина, которая привела к голодомору] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100501133315/http://top.rbc.ru/politics/29/04/2010/401008.shtml |date=2010-05-01 }} // top.rbc.ru</ref>. 2009 йылдың 2 апрелендә Европа парламенты 23 август көнөн Сталинизм һәм нацизм ҡорбандары иҫтәлеге көнө тип тәҡдим итеү тураһындағы Декларация ҡабул итә<ref name="resolution">{{Cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2008-0439+0+DOC+XML+V0//EN|title=Texts adopted - Tuesday, 23 September 2008 - European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism - P6_TA(2008)0439|publisher=www.europarl.europa.eu|accessdate=2019-11-25}}</ref>. Декларация «хәрби енәйәттәр һәм кешелелеккә ҡаршы категорияға ҡараған сталинизм һәм нацизм яғынан агрессия акттары контекстында башҡарылған массауи депортациялар, үлтереүҙәр һәм иҙеү акттарын исемләй. Халыҡ-ара хоҡуҡҡа ярашлы, юллау срогының һуҙымы хәрби енәйәттәргә һәм кешелеклеккә ҡаршы хәрби енәйәттәргә ҡарамай».

== Өҫтәмә мәғлүмәт ==
— Хәҙерге ваҡытта Сталин Ческе-Будеёвице (Чехия ҡалаһының почетлы гражданы тип иҫәпләнә)<ref>{{Cite web|url=https://apn-nn.com/news/gitler-stalin-i-slozhnosti-s-istoriey/|title=Гитлер, Сталин и сложности с историей|publisher=Агентство Политических Новостей - Нижний Новгород|lang=ru|accessdate=2019-11-25}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190202212146/http://apn-nn.com/news/gitler-stalin-i-slozhnosti-s-istoriey/ |date=2019-02-02 }}</ref>. 1947 йылдың 7 ноябренән 2004 йылдың 29 апреленә тиклем Сталин Будапешт ҡалаһының почетлы гражданы тип һанала<ref name="autogenerated4">{{Cite web|url=https://rg.ru/2004/04/09/Stalin.html|title=Сталина не могут лишить почётного гражданства|publisher=Российская газета|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref name="autogenerated2">История. Большой справочник. / Под ред. Н. А. Полторацкой. — М.: [[Дрофа (издательство)|Дрофа]], 1998. — С. 90. — ISBN 5-7107-1916-1</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.newsru.com/world/29apr2004/stalin.html|title=Сталина лишили звания Почётного гражданина Будапешта|date=2004-04-29|publisher=NEWSru.com|accessdate=2019-11-25}}</ref>. 1947 йылдан алып 2007 йылға тиклем шулай уҡ Кошице словак ҡалаһының почетлы гражданы була<ref>{{Cite web|url=https://for-ua.com/world/2007/10/26/172041.html|title=Словацкий город исключил Сталина из списков почётных жителей (Законодательное собрание Кошице, Словакия, исключило Иосифа Сталина из числа почётных жителей города)|publisher=for-ua.com|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

— 1940 йылдың 1 ғинуарында американ журналы Time Сталинды «йыл кешеһе» (1939) тип иғлан итә. Журнал мөхәрриәте үҙенең һайлауын һөжүм итмәү тураһындағы «нацист-коммунистик» пактына ҡул ҡуйыуы һәм совет-фин һуғышын башлауы менән аңлата, уның һөҙөмтәһендә, Time фекеренсә, Сталин радикаль рәүештә сәйәси көстәр балансын үҙгәртә һәм агрессия буйынса Гитлерҙың партнерына әүрелә<ref name="Time-1940">{{Статья|год=1940-01-01 |issn=0040-781X |язык=en |издание=[[Time]] |заглавие=RUSSIA: Man of the Year, 1939 |ссылка=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,763293,00.html |тип=magazine}}</ref>. 1943 йылдың 4 ғинуарында журнал икенсе тапҡыр Сталинды «йыл кешеһе» тип иғлан итә<ref>{{Статья|год=1943-01-04 |issn=0040-781X |язык=en |издание=[[Time]] |заглавие=INTERNATIONAL: Die, But Do Not Retreat |ссылка=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,790648,00.html |тип=magazine}}</ref>. Был ваҡиға тураһындағы мәҡәләлә ошолай яҙыла: «Ни тиклем Рәсәй 1942 йылда еңелеүгә яҡын булғанын тик Иосиф Сталин ғына белә. Һәм Рәсәй еңеп сыҡһын өсөн уға нимә эшләргә тура килгәнен тик Иосиф Сталин ныҡлап белә…»<ref>{{Cite web|url=http://www.vokrugsveta.ru/chronograph/2306/|title=04 января 1943 года {{!}} Хронограф {{!}} Вокруг Света|publisher=www.vokrugsveta.ru|accessdate=2019-11-25}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130510073644/http://vokrugsveta.ru/chronograph/2306/ |date=2013-05-10 }}</ref>{{Efn|Оригинал текста (англ.): ''«Only Joseph Stalin fully knew how close Russia stood to defeat in 1942, and only Joseph Stalin fully knew how he brought Russia through».''}}

— Сталиндың туған теле грузин теле була. Урыҫ телен Сталин һуңғараҡ өйрәнә һәм һәр саҡ тиерлек билдәле грузин акценты менән һөйләшә. Сталин үҙе анкеталарҙа, немец һәм инглиз телдәрендә уҡыйым, тип яҙа<ref>''Максименков Л.'' [http://ricolor.org/history/rsv/good/lit/ Очерки номенклатурной истории советской литературы. Западные пилигримы у сталинского престола (Фейхтвангер и другие)]</ref>.

— 1942 йылда Америка индеецтары конфедерацияһы Сталинға «күренекле яугир» булараҡ индеецтар башлығының баш кейемен бүләк итә<ref>{{cite web | url = https://news.google.com/newspapers?nid=2506&dat=19420222&id=CpNIAAAAIBAJ&sjid=cgkNAAAAIBAJ&pg=4629,5228495 | title = The News and Courier — Google News Archive Search }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://iz.ru/news/273250|title=Сталин - вождь всех индейских племен|author=Николай Молок|date=2003-02-20|publisher=Известия|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/2003/02/20/ivstalinvper.shtml|title=И. В. Сталин в перьях|publisher=[[Газета.Ru]]|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/368877|title=У племени в плену|date=2003-03-03|publisher=www.kommersant.ru|lang=ru|accessdate=2019-11-25}}</ref>.

— Сталиндың иң яратҡан анекдоты. Анекдот геройҙары — профессор һәм фатир буйынса уның күршеһе, чекист. Бер саҡ профессор, күршеһенең наҙанлығын күреп, уға: "Их, һеҙ! Һеҙ бит «Евгений Онегинды» кем яҙғанын да белмәйһегеҙ! — тигән, ти. Чекист ысынлап белмәгән һәм үпкәләгән. Тиҙҙән ул профессрҙы ҡулға алған һәм таныштарына: «Ул таныны! Ул үҙе автор икән!» — тип һөйләгән<ref>''[[Аллилуева, Светлана Иосифовна|Аллилуева С. И.]]'' Один год дочери Сталина. — М., Алгоритм, 2014. — с. 293</ref>.


Шулай уҡ ҡарағыҙ: ''Совет фәнендә идеологик күҙәтеү'' һәм ''Лысенковсылыҡ''
{{Шулай уҡ ҡарағыҙ|Сталин исемлектәре}}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Иосиф Сталин библиографияһы]]
* [[Сталин хөрмәтенә ҡушылған объекттар исемлеге]]
* [[Сталин һәм дин]]
* [[Сталин һәм шахмат]]
* [[Сталин премияһы]]
* [[Сталиндың тәбиғәтте үҙгәртеп ҡороу планы]]
* [[Сталиндың персональ дачалары исемлеге]]
* [[Сталиниана|И. В. Сталин образы совет сәнғәтендә]]
* [[Ерёмин хаты]]

== Иҫкәрмәләр ==

=== Комментарийҙар ===
{{иҫкәрмәләр|group="lower-alpha"}}

=== Сығанаҡтар ===
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
; урыҫ телендә
{{refbegin|2}}
* {{БСЭ3 |статья= Сталин, Иосиф Виссарионович|автор= |том=24а|страницы= |ref=БСЭ}}
* И. В. Сталин сам о себе. Редакционная правка собственной биографии // [[Известия ЦК КПСС]]. 1990. № 9.
* [[Белади, Ласло|Белади Л.]], [[Краус, Тамаш|Краус Т.]] Сталин. М.: [[Издательство политической литературы]], 1989.
* {{книга|автор=Кардашов В. И., [[Семанов, Сергей Николаевич|Семанов С. Н.]]|часть=|ссылка часть=|заглавие=Иосиф Сталин: жизнь и наследие|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Новатор|год=1997|страниц=528|серия=РОСС — Российские судьбы|isbn=5-85862-057-4|isbn2=5-85862-096-5|ref=Кардашов, Семанов}}
* {{книга|автор=[[Иванов, Роберт Фёдорович|Иванов Р. Ф.]]|заглавие=Сталин и союзники: 1941—1945 годы|ссылка=|издание=|место=М.|издательство=[[Вече (издательство)|Вече]]|год=2005|страницы=|страниц=480|серия=Эпоха Сталина|isbn=5-9533-0517-6|ref=Иванов}}
* ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' Кто стоял за спиной Сталина? (статья) // Из глубины времён. Выпуск 1. СПб., 1992.
* ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' Родственные связи первой жены Сталина (беседа с Р. М. Монаселидзе) (литературная запись и комментарии) // Из глубины времён. Выпуск 7. СПб., 1996.
* ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' Джугашвили Мачабели (к биографии И. В. Сталина) // Известия Русского генеалогического общества. Выпуск 7. СПб., 1997.
* ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' Предки Сталина // Генеалогический вестник. Выпуск 1. СПб., 2001. С. 39—47.
* ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' Кто стоял за спиной Сталина? — (Серия «Архив») — М.: Нева: ОЛМА-пресс, 2002. — 638 с. — ISBN 978-5-7654-1771-3. М.-СПб, 2003 (допечатка); 2-е изд. М.-СПб., 2004. — 642 с. (с именным указателем).
* ''[[Рыбас, Святослав Юрьевич|Рыбас. С. Ю.]]'' Сталин. — (Серия «Жизнь замечательных людей») М.: «Молодая гвардия», 2009. — 901 с. ISBN 978-5-235-03281-1
* [[Спирин, Леонид Михайлович|Спирин Л. М.]] Когда родился Сталин: поправки к официальной биографии // Известия ЦК КПСС. 1990. № 11
* {{Книга|автор=Секретно |заглавие=Народное хозяйство СССР за 1913-1955 года |ссылка=http://istmat.info/files/uploads/36699/narodnoe_hozyaystvo_sssr_za_1913-1955_gg.pdf |ответственный= |издание= |место= |издательство=ЦСУ СССР |год=1955 |страницы= |страниц=251 |isbn= |isbn2= |ref=ЦСУ СССР}}
* ''[[Медведев, Рой Александрович|Медведев Р. А.]]'' О Сталине и сталинизме. — М., Прогресс, 1990. — 488 c.
* {{книга|автор=[[Такер, Роберт Чарльз|Роберт Такер]]|заглавие= Сталин. Путь к власти. 1879—1929 |оригинал= Tucker, R. C. Stalin as Revolutionary: 1879—1929|ссылка= |ответственный= В. С.Лелельчук|место=М. |издательство= [[Прогресс (издательство)|Прогресс]]|год=1991|страниц=479|серия=|isbn=985-438-591-4|тираж=100 тыс.|ref= Такер}}
{{refend}}
; башҡа телдәрҙә
{{refbegin|2}}
* {{книга|автор={{нп3|Амброз, Стивен|Ambrose S. E.||Stephen E. Ambrose}}|часть=|ссылка часть=|заглавие=Eisenhower and Berlin, 1945: The Decision to Halt at the Elbe|ссылка=https://archive.org/details/eisenhowerberlin00ambr|ответственный=Under the Gen. Editorship of {{ы|{{нп3|Займам, Гарольд|H. M. Hyman||Harold Hyman}}}}|издание=|место=N. Y.|издательство=[[W. W. Norton & Company]]|год=1967|allpages=119|язык=en|ref=Ambrose}}
* {{книга |год=2014 |заглавие=Stalin: Paradoxes of Power, 1878—1928 |место=London |издательство=Allen Lane |isbn=978-0-7139-9944-0 |ref=Kotkin |автор=[[Коткин, Стивен|Kotkin S.]]}}
* {{книга |год=2017 |заглавие=Stalin: Waiting for Hitler, 1929—1941 |место=London |издательство=Allen Lane |isbn=978-0-7139-9945-7 |ref=Kotkin |автор=Kotkin, Stephen }}
* {{Книга: The Cambridge History of Russia|автор=Shearer D. R.|часть=Stalinism, 1928—1940|id=217|том=3|страницы=192—216|ref=Shearer}}
{{refend}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/11312-stalin-iosif-vissarionovich|автор=Калашников Ю. В.}}

{{Навигация
|Портал = СССР
|Викицитатник = Иосиф Виссарионович Сталин
|Викитека = Иосиф Виссарионович Сталин
}}
* ''Сенников Е''. [https://gorky.media/context/prochti-etu-knigu-obyazatelno/ Прочти эту книгу обязательно. Библиотека Иосифа Сталина] // «[[Горький (сетевое издание)|Горький]]», 04.10.2017
* [https://www.loc.gov/exhibits/archives/intro.html Revelations from the Russian Archives] — [[Library of Congress]]{{ref-en}}
* [http://www.marxists.org/reference/archive/stalin/ Electronic archive of Stalin’s letters and presentations]{{ref-en}}
* [http://www.spartacus-educational.com/RUSstalin.htm Stalin Biography from Spartacus Educational]{{ref-en}}
* [http://www.worldfuturefund.org/wffmaster/Reading/Total%20Biblio/Stalin%20Bibliography.htm A List of Key Documentary Material on Stalin]{{ref-en}}

{{Внешние ссылки}}
{{Иосиф Сталин}}
{{Wikidata/FamilyTree|descendants=1|ancestors=4}}
{{СССР башлыҡтары}}
{{КПСС етәкселәре}}
{{Советтар Союзы Маршалдары}}
{{«Победа» ордены кавалерҙары}}
{{Рәсәй Премьер-министрҙары}}
{{Рәсәй Генералиссимустары}}

[[Категория:Икенсе донъя һуғышында ҡатнашыусы илдәр башлыҡтары]]
[[Категория:1-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:2-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:РСДРП ағзалары]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Сәйәси псевдонимдар]]
[[Категория:Иосиф Сталин]]
[[Категория:Почта маркаларында шәхестәр]]