Сталин Иосиф Виссарионович

	Иосиф Виссарионович Сталин; Иосиф Виссарионович Джугашвили ; груз. იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი
	1-й СССР Министрҙар Советы председателе
19 март 1946 — 5 март 1953
Алдан килеүсе:	Вазифа раҫланған; СССР Халыҡ Комиссарҙары Советы председателе
Дауамсы:	Георгий Максимилианович Маленков
	1-й СССР Ҡораллы Көстәре Халыҡ комиссары
25 февраль 1946 — 3 март 1947
Алдан килеүсе:	Вазифа раҫланған; СССР-ҙың Оборона Халыҡ комиссары
Дауамсы:	Николай Александрович Булганин
	15 март 1946 — СССР Ҡораллы Көстәре министры
	3-й СССР Оборона Халыҡ комиссары
19 июль 1941 — 25 февраль 1946
Алдан килеүсе:	Семён Константинович Тимошенко
Дауамсы:	Вазифа бөтөрөлә; СССР Оборона Халыҡ комиссары
	4-й СССР Халыҡ комиссарҙары Советы председателе
6 май 1941 — 15 март 1946
Алдан килеүсе:	Вячеслав Михайлович Молотов
Дауамсы:	Вазифа бөтөрөлә; СССР Халыҡ комиссарҙары Советы председателе
	1-й РСФСР эшсе-крәҫтиәндәр инспекцияһы Халыҡ комиссары
24 февраль 1920 — 25 апрель 1922
Алдан килеүсе:	Вазифа раҫлана; РСФСР дәүләт контроле халыҡ комиссары
Дауамсы:	Александр Дмитриевич Цюрупа
	2-й РСФСР дәүләт контроле халыҡ комиссары
30 март 1919 — 7 февраль 1920
Алдан килеүсе:	Ландер, Карл Иванович
Дауамсы:	Вазифа бөтөрөлә; РСФСР эшсе-крәҫтиәндәр инспекцияһы Халыҡ комиссары
	1-й РСФСР милләт эштәре буйынса Халыҡ комиссары
26 октябрь (8 ноябрь) 1917 — 7 июль 1923
Алдан килеүсе:	Вазифа бөтөрөлә
Дауамсы:	Вазифа бөтөрөлә
	1-й ЦК ВКП(б) Генераль секретары
3 апрель 1922 — 10 февраль 1934
Алдан килеүсе:	Вазифа булдырыла
Дауамсы:	Вазифа бөтөрөлә
Дине:	атеизм
Тыуған:	21 декабрь 1879; Гори, Тифлисс губернаһы, Рәсәй империяһы
Үлгән:	5 март 1953 (73 йәш); Волынское, Кунцев районы, Мәскәү өлкәһе, СССР
Ерләнгән:	В. И. Ленина һәм И. В. Сталин мавзолейы (1953—1961); Кремль стенаһында некрополь (1961)
Династия:	род Сталина[d]
Исеме:	груз. იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი
Атаһы:	Виссарион Иванович Джугашвили
Әсәһе:	Екатерина Георгиевна Геладзе
Ҡатыны:	Сванидзе Екатерина Семёновна (1904—1907); Аллилуева Надежда Сергеевна (1919—1932)
Балалары:	улдары: Яков (1907—1943) и Василий (1921-1962); дочь: Светлана (1926—2011) ; приёмный сын: Артём (1921-2008)
Партия:	КПСС (1898—1953)
Белеме:	Тбилиси дини семинарияһы; Горийское духовное училище[d]
	Хәрби хеҙмәте
Хеҙмәт иткән йылдары:	1918—1922; 1941—1953
Принадлежность:	РСФСР; СССР
Ғәскәр төрө:	Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы
Звание:	Ҡалып:СССР, Генералиссимус
Командовал:	РВСР ағзаһы (1918—1922) ; Төньяҡ Кавказ хәрби округы (1918) ; Көньяҡ фронта хәрби революцион советы председателе (1918); СССР Ҡораллы Көстәренң Главнокомандующийы (1941 йылдан); СССР)
Сражения:	Рәсәйҙә Граждандар һуғышы, Мәскәү өсөн ҡаты һуғыш[d], Беренсе донъя һуғышы, Икенсе бөтә донъя һуғышы, Совет-поляк һуғышы һәм Бөйөк Ватан һуғышы
Автограф:
	Ҡалып:Чехословацкий Военный крест 1939 (дважды)
Иосиф Виссарионович Сталин Викимилектә

Ио́сиф Виссарио́нович Ста́лин (ысын фамилияһы — Джугашви́ли, груз. იოსებ ჯუღაშვილი; 6 [18] декабрь 1878 (рәсми мәғлүмәт буйынса 9 (21) декабрь 1879(18791221)), Гори, Тифлис губернаһы, Рәсәй империяһы — 5 март 1953, Волынское, Кунцев районы, Мәскәү өлкәһе, СССР) Рәсәй империяһы — революционер, совет сәйәси, дәүләт, хәрби һәм партия эшмәкәре; Халыҡ-ара коммунистик һәм эшселәр хәрәкәте эшмәкәре, марксисм-ленинизмдың теоретигы һәм пропагандисы.

Сталин йәшәгән осорҙа уның 1934 йылға тиклем яҙылған әҫәрҙәре 13 томда нәшер ителә. 1920 йылдарҙың аҙағынан 1953 йылда үлгәнгә тиклем СССР-ҙың алыштырғыһыҙ етәксеһе.

Сталин хакимлек иткән дәүерҙә СССР һәм донъя тарихында мөһим ваҡығалар була: индустриалләштереү, коллективлаштырыу, кулакты юҡҡа сығарыу, ҙур террор, репрессиялар, халыҡтарҙы депортациялау, ГУЛаг лагерҙары булдырыу, 1932—1933 йылдарҙағы аслыҡ, Финляндияға баҫып инеү, СССР-ҙы Милләттәр Лигаһынан сығарыу, Ҡыҙыл Армияла репрессиялар, Икенсе донъя һуғышы, Көнбайыш Европа һәм Көнсығыш Азия илдәрендә социалистик ҡоролош төҙөү, шәхес культы, тоталитаризм диктатураһы^[2], совет атом бомбаһын эшләү, һалҡын һуғыш башланыу.

Һаналған ваҡиғалар буйынса йәмғиәт фекере төрлөлөгө һәм күп осраҡта ҡапма-ҡаршылығы менән айырыла.

Сығышы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Генеалогияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иосиф Джугашвили грәзин ғаиләһендә (ҡайһы бер сығанаҡтарҙа^{[lower-alpha 1]} Сталиндың ата-бабалары осетин сығышлы булған тип яҙыла) Тифлис губернаһы Гори ҡалаһында тыуған һәм сығышы буйынса түбән ҡатламдан булған^[3].

Сталин иҫән саҡта һәм уның вафатынан һуң оҙайлы ваҡыт 1979 йылдың 9 (21) декабрендә тыуған, тип һанала, әммә һуңынан тикшеренеүселәр^[4]^[5]Иосифтың тыуған датаһы — 1878 йылдың 6 (18) декабре 1878 — һәм суҡыныу датаһы 1878 йылдың 17 (29) декабре, тип билдәләйҙәр^{[lower-alpha 2]}.

Сталиндың тән зәғифлектәре була: һул аяғында икенсе һәм өсөнсө бармаҡтары ҡушылған, йөҙө шаҙра^[3]. 1885 йылда Иосифты фаэтон бәреп китә^[6], малайҙың аяғы һәм ҡулы ныҡ йәрәхәтләнә; бынан һуң ғүмере буйы уның һул ҡулы терһәктә аҙағына тиклем тураймай һәм шуға күрә һул ҡулы уң ҡулынан ҡыҫҡараҡ күренә.

Ата-әсәһе[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Джугашвили Виссарион Иванович (яҡынса 1850—1909)

Атаһы — Виссарион (Бесо), Тифлис губернаһының Диди-Лило ауылы крәҫтиәндәренән, һөнәре буйынса итексе. Ҡайһы бер сығанаҡтарҙан билдәле булыуынса, эскелеккә бирелгән атай кеше ныҡ ярһыу хәленә инеп^[7], Екатеринаны һәм бәләкәй Сосоны ҡаты туҡмаған. Бала, әсәһен яҡлайым тип, атаһына бысаҡ ташлаған һәм үҙе сығып ҡасҡан осраҡ була^[8]. Гориҙағы бер полицейскийҙың улы хәтерләүенсә^[9], икенсе тапҡыр Виссарион Екатерина һәм бәләкәй Сосо булған йортҡа бәреп инә һәм уларҙы туҡмай башлай һәм баланың башын йәрәхәтләй.

Иосиф ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуа, тәүге икәүһе^{[lower-alpha 3]} сабый саҡта үлә. Иосиф тыуғандан һуң бер аҙ ваҡыттан атаһының эштәре хөртәйә, һәм ул эсә башлай^[10]. Ғаилә бик йыш йәшәү урынын алмаштыра. Ахырҙа Виссарион ҡатынын ташлай, бер үк ваҡытта улын үҙе менән алып китергә маташа, әммә әсәһе уны бирмәй^[10].

Cocoға ун бер йәшә булғанда, Виссарион «иҫерек ҡан-ҡойошта һәләк була — кемдер уға бысаҡ менән сәнсә»^[11]. Ул осорға Сосо үҙе лә күп ваҡытын Гори йәш хулигандарының урам компанияһында уҙғараref>Davrichewy J. Ah! Ce qu’on rigolait bien avec mon copain Staline. Paris, 1979.</ref>. Бер нисә тикшеренеүсе, Виссарион Иванович 1909 йылдың 25 авгусында Тифлис хәстәханаһында туберкулёздан, колиттан һәм хроник пневмониянан үлгән, тип белдерә. шул уҡ мәғлүмәттәр буйынса, Телавила ерләнгән, әммә ҡәберлек урыны аныҡланмаған.

Джугашвили Екатерина Георгиевна (1858—1937)

МӘсәһе — Екатерина Георгиевна — Гамбареули ауылындағы крепостной крәҫтиән (баҡсасы) Геладзе ғаиләһенән булған, көнлөксө булып эшләй. Бик ауыр эштән йонсоған ҡатын йыш ҡына үҙенең берҙән-бер иҫән ҡалған балаһын туҡмаған^[7], әммә уны сикһеҙ яратҡан^[12]^[13]^[14]. Сталиндың баласаҡ дуҫы Давид Мачавариани хәтерләүенсә, «Като Иосифты артығынан тыш әсә һөйөүе менән уратып алған, һәм, әсә бүре кеүек, уны бөтәһенән яҡлаған. Ул, үҙенең иркә балаһын бәхетле итер өсөн, үҙен эш менән әлһерәгән хәлгә еткергән»^[15]. Шулай ҙа, ҡайһы бер тарихсылар раҫлауынса, Екатерина улы священник булып китмәгәненә бик ныҡ көйгән^[7]^[16].

Иртә йылдары, революционер юлына баҫыу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Сталиндың революцияға тиклемге биографияһы

Сосо́ Джугашвили — Тифлис рухани семинарияһы уҡыусыһы (1894)

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Тбилиси рухани семинарияһы һәм Сталиндың уҡыу даирәһе

1886 йылда Екатерина Георгиевна Иосифты Гори православие рухани училищеһына уҡырға бирергә ниәтләй, әммә ул уҡырға инә алмай, сөнки бөтөнләй урыҫ телен белмәй. 1886—1888 йылдарҙа, әсәһе үтенесе буйынса, Иосифты урыҫ теленә өйрәтергә священник Христофор Чарквианиның балалары тотоналар. Һөҙөмтәлә 1888 йылда Сосо училище ҡарамағындағы беренсе әҙерлек класына түгел, ә икенсе әҙерлек класына ҡабул ителә, киләһе йылдың сентябрендә беренсе класҡа алына, һәм училищены 1894 йылдың июнендә тамамлай.

И. Джугашвилиның Гори рухани училищеһын тамамлау тураһындағы таныҡлығы (1894)

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Комментарийҙар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

↑ Существует версия, согласно которой фамилия Джугашвили — не грузинская, а осетинская. Версии об осетинском происхождении семьи Сталина рассматриваются в работе российского историка А. В. Островского (см.: Островский А. В. Кто стоял за спиной Сталина? — М.; СПб.: Олма-Пресс; Нева, 2002. — 638 б. — ISBN 5-7654-1771-X ; 5-224-02997-X.). Одноклассник Иосифа Джугашвили по семинарии И. Иремашвили в своей книге «Сталин и трагедия Грузии», изданной в Германии на немецком в 1932 году в издательстве Verfasser, утверждает, что отец Сталина Бесо Иванович Джугашвили «по национальности осетин»
↑ Историк Г. И. Чернявский пишет, что в книге регистраций Успенского собора в г. Гори значится имя Иосифа Джугашвили и далее следует запись: «1878. Родился 6 декабря. Крестился 17-го декабря. Родители — жители города Гори крестьянин Виссарион Иванов Джугашвили и его законная жена Екатерина Георгиевна. Крёстный отец — житель Гори крестьянин Цихатришвили». Им делается вывод, что подлинной датой рождения Сталина является 6 (18) декабря 1878 года. Отмечается, что, по сведениям Санкт-Петербургского губернского жандармского управления, датой рождения И. В. Джугашвили значится 6 декабря 1878 года, а в документах Бакинского жандармского управления годом рождения помечен 1880 год. В то же время встречаются документы полицейского ведомства, где годом рождения Иосифа Джугашвили значатся 1879 и 1881 годы. В документе, собственноручно заполненном И. В. Сталиным в декабре 1920 года, — анкете шведской газеты Folkets Dagblad Politiken^[en] — значится год рождения — 1878-й. Существует мнение, что дата рождения была перенесена на год вперёд самим Сталиным, поскольку 1928 г. мало подходил для празднования 50-летнего юбилея: в стране происходили волнения крестьян в связи с искусственным повышением цен на промышленные товары, имелись и другие проблемы. Лишь к 1929 году Сталину удалось окончательно укрепить режим личной власти . Поэтому этот год и был выбран для празднования юбилея, соответственно чему была выбрана и подходящая официальная дата рождения(Марк Крутов. Когда родился Сталин? // Радио «Свобода», 14 апреля 2014.)
↑ Михаил һәм Георгий

Сығанаҡтар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

↑ 20th Century Press Archives — 1908.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q36948990"></a>
↑ Большой энциклопедический словарь. / Под ред. А. М. Прохорова. 2-е изд. — М.: Норинт, 2004. ISBN 5-7711-0004-8
↑ ^3,0 ^3,1 Даниель Ранкур-Лаферриер. Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 12.
↑ Китаев И., Мошков Л., Чернев А. Когда родился И. В. Сталин // Известия ЦК КПСС, 1990. № 11.
↑ Георгий Чернявский. Когда на самом деле родился Сталин и почему это важно Архивная копия от 2 июнь 2019 на Wayback Machine // Каскад, № 210, 26.03.2004.
↑ Рыбас С. Ю. Сталин. / 2-е изд. — М.: Молодая гвардия, 2010. — (ЖЗЛ) — С. 11. — ISBN 978-5-235-03281-1
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 Даниель Ранкур-Лаферриер. Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 68.
↑ Аллилуева С. Только один год. N.Y.: Harper & Row Publishers, 1969. С. 360.
↑ Davrichewy J. Ah! Ce qu’on rigolait bien avec mon copain Staline. Paris, 1979. P. 36—37
↑ ^10,0 ^10,1 Рыбас С. Ю. Сталин. / 2-е изд. — М.: Молодая гвардия, 2010. — (ЖЗЛ) — С. 10.
↑ Аллилуева С. Двадцать писем к другу. N.Y.: Harper & Row, 1967. P. 145
↑ Iremaschuiili J. Stalin und die Tragodie Georgiens: Erinnerungen. В., 1932. p. 10—12, 28.
↑ Allilueva S. Only one year. N.Y., 1969., P. 360.
↑ Allilueva S. Twenty letters to a friend. N.Y., 1967., P. 153.
↑ Davrlchewy J. Ah! Ce qu’on rigolait bien avec mon copain Staline. P., 1979., P. 34.
↑
«Она осталась религиозной до последних своих дней и, когда отец навестил её, незадолго до её смерти, сказала ему: „А жаль, что ты так и не стал священником“… Он повторял эти её слова с восхищением; ему нравилось её пренебрежение к тому, чего он достиг — к земной славе, к суете…» — С. Аллилуева, Из воспоминаний. [history.wikireading.ru/195643]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Калашников Ю. В. Сталин Иосиф Виссарионович // Башҡорт энциклопедияһы — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.

	Был сәйәси эшмәкәр тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.

[3] Существует версия, согласно которой фамилия Джугашвили — не грузинская, а осетинская. Версии об осетинском происхождении семьи Сталина рассматриваются в работе российского историка А. В. Островского (см.: Островский А. В. Кто стоял за спиной Сталина? — М.; СПб.: Олма-Пресс; Нева, 2002. — 638 б. — ISBN 5-7654-1771-X ; 5-224-02997-X.). Одноклассник Иосифа Джугашвили по семинарии И. Иремашвили в своей книге «Сталин и трагедия Грузии», изданной в Германии на немецком в 1932 году в издательстве Verfasser, утверждает, что отец Сталина Бесо Иванович Джугашвили «по национальности осетин»

[7] Историк Г. И. Чернявский пишет, что в книге регистраций Успенского собора в г. Гори значится имя Иосифа Джугашвили и далее следует запись: «1878. Родился 6 декабря. Крестился 17-го декабря. Родители — жители города Гори крестьянин Виссарион Иванов Джугашвили и его законная жена Екатерина Георгиевна. Крёстный отец — житель Гори крестьянин Цихатришвили». Им делается вывод, что подлинной датой рождения Сталина является 6 (18) декабря 1878 года. Отмечается, что, по сведениям Санкт-Петербургского губернского жандармского управления, датой рождения И. В. Джугашвили значится 6 декабря 1878 года, а в документах Бакинского жандармского управления годом рождения помечен 1880 год. В то же время встречаются документы полицейского ведомства, где годом рождения Иосифа Джугашвили значатся 1879 и 1881 годы. В документе, собственноручно заполненном И. В. Сталиным в декабре 1920 года, — анкете шведской газеты Folkets Dagblad Politiken^[en] — значится год рождения — 1878-й. Существует мнение, что дата рождения была перенесена на год вперёд самим Сталиным, поскольку 1928 г. мало подходил для празднования 50-летнего юбилея: в стране происходили волнения крестьян в связи с искусственным повышением цен на промышленные товары, имелись и другие проблемы. Лишь к 1929 году Сталину удалось окончательно укрепить режим личной власти . Поэтому этот год и был выбран для празднования юбилея, соответственно чему была выбрана и подходящая официальная дата рождения(Марк Крутов. Когда родился Сталин? // Радио «Свобода», 14 апреля 2014.)

[12] Михаил һәм Георгий

[_374313ee1b5d8a7d-1] 20th Century Press Archives — 1908.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q36948990"></a>

[encyclopediae-2] Большой энциклопедический словарь. / Под ред. А. М. Прохорова. 2-е изд. — М.: Норинт, 2004. ISBN 5-7711-0004-8

[ReferenceE-4] 3,0 ^3,1 Даниель Ранкур-Лаферриер. Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 12.

[Когда_родился_и._В._Сталин-5] Китаев И., Мошков Л., Чернев А. Когда родился И. В. Сталин // Известия ЦК КПСС, 1990. № 11.

[chernyavskij-6] Георгий Чернявский. Когда на самом деле родился Сталин и почему это важно Архивная копия от 2 июнь 2019 на Wayback Machine // Каскад, № 210, 26.03.2004.

[autogenerated6-8] Рыбас С. Ю. Сталин. / 2-е изд. — М.: Молодая гвардия, 2010. — (ЖЗЛ) — С. 11. — ISBN 978-5-235-03281-1

[autogenerated20130422-1-9] 7,0 ^7,1 ^7,2 Даниель Ранкур-Лаферриер. Психика Сталина. — М.: Прогресс-Академия, 1996. — С. 68.

[Allilueva-10] Аллилуева С. Только один год. N.Y.: Harper & Row Publishers, 1969. С. 360.

[11] Davrichewy J. Ah! Ce qu’on rigolait bien avec mon copain Staline. Paris, 1979. P. 36—37

[rybas10-13] 10,0 ^10,1 Рыбас С. Ю. Сталин. / 2-е изд. — М.: Молодая гвардия, 2010. — (ЖЗЛ) — С. 10.

[14] Аллилуева С. Двадцать писем к другу. N.Y.: Harper & Row, 1967. P. 145

[15] Iremaschuiili J. Stalin und die Tragodie Georgiens: Erinnerungen. В., 1932. p. 10—12, 28.

[16] Allilueva S. Only one year. N.Y., 1969., P. 360.

[17] Allilueva S. Twenty letters to a friend. N.Y., 1967., P. 153.

[18] Davrlchewy J. Ah! Ce qu’on rigolait bien avec mon copain Staline. P., 1979., P. 34.

[19] 
«Она осталась религиозной до последних своих дней и, когда отец навестил её, незадолго до её смерти, сказала ему: „А жаль, что ты так и не стал священником“… Он повторял эти её слова с восхищением; ему нравилось её пренебрежение к тому, чего он достиг — к земной славе, к суете…» — С. Аллилуева, Из воспоминаний. [history.wikireading.ru/195643]

[1]

[2]

[lower-alpha 1]

[3]

[4]

[5]

[lower-alpha 2]

[6]

[7]

[8]

[9]

[lower-alpha 3]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]