Нарым

Нарым
Герб
Нигеҙләү датаһы	1596
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Нарымское сельское поселение[d]
Административ-территориаль берәмек	Нарымское сельское поселение[d], Парабельский район[d], Нарымский уезд[d], Томский уезд[d] һәм Нарымский уезд[d]
Сәғәт бүлкәте	OMST[d], KRAT[d] һәм UTC+7:00[d]
Халыҡ һаны	817 кеше (2021)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	57 метр
Почта индексы	636611
Нарым Викимилектә

Нарым — Томск өлкәһе Парабельский районы ауылы, боронғо һөргөн урыны. Нарым ауыл биләмәһенең административ үҙәге.

Халыҡ — 852 кеше (2015 йыл)

Рәсәй Федерацияһының тарихи урындары исемлегенә индерелгән.

Исеменең килеп сығышы

Топонимдың килеп сығышының бер нисә версияһы бар:

• Хант һүҙе «нерым» — «һаҙлыҡ»;
• Сель куп һүҙе"нарым (нерым)" — «һаҙлыҡ»;
• Селькуп һүҙбәйләнеше «нерым ваг» — «йылға буйындағы ҡала».[сығанаҡ 583 көн күрһәтелмәгән]

Географияһы

Обь йылғаһы ярында, уға Кеть йылғаһы ҡушылған урында, Парабель ауылынан 30 километр төньяҡта урынлашҡан һәм Томскиҙан 425 саҡрым алыҫлыҡта тора.

Бөтә яҡтан Нарым һаҙлыҡ менән уратып алынған.

Символикаһы

Ҡала мисәтендә тейен һәм аҫ һүрәте, улар араһында уҡ төшөрөлгән. Мисәт 1635 йылда уҡ барлыҡҡа килгән.

Тарих

Сыбар Урҙа кенәзе Воня Рус дәүләтенә яһаҡ түләүҙән баш тартҡас, батша Борис Годунов 1595 йылда Воня ерҙәренә рус ҡәлғәләре төҙөү өсөн, башында воевода Т. Федоров торған казактар отряды ебәргән. Уларҙың тырышлығы менән 1598 йылда (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — 1596 йылда Нарым төрмәһе төҙөлгән., был ерҙәрҙә иң беренсе тораҡ пункты булған. Аҙаҡ бер нисә тапҡыр төрмә яңы урынға күсерелә — һәм 1613—1619 йылдарҙа. (тәүге урыны фараз итеү буйынса ғына күрһәтелгән). Хәҙерге урынына,Нарым ҡылымы янына 1632 йылда күсерелгән. Был урын Колин бор тип аталған.

1601 йылда Нарым төрмәһе ҡала статусын ала. Шул уҡ ваҡытта Нарым өйәҙе ойошторола.

1708 йылда Петр I указы буйынса дәүләт 8 губернаға бүленә,

Нарым ҡалаһы Себер губернаһы составына инә.

Нарым нигеҙләнеүенең башында уҡ сәйәси енәйәтселәр өсөн һөргөн урыны итеп төҙөлә, шунлыҡтан бында декабристар, поляк ихтилалында ҡатнашыусылар, народниктар, революционерһар, репрессияланғандар ебәрелгән

ВЦИК-тың 1925 йылдың 6 июнендәге ҡарарына ярашлы Нарым ҡала статусынан мәхрүм ителә һәм ауыл статусында тора.

Иҫтәлекле урын

Нарымдың бөтә төп объекттары сәйәси тема менән бәйле. Уларҙың күпселеге В. В. Куйбышев исемендәге урамда тора. Шунда урынлашҡан:

• Нарым сәйәси һөргөн музейы (Томск өлкә тыуған яҡты өйрәнеү музейының филиалы). Тәүге исеме — «И. В. Сталин исемендәге Нарым музейы». Уға 1938 йылда нигеҙ һалына(Новосибирск өлкә ВКП(б.) ҡарарына ярашлы). Музейҙың төп бинаһы 1948 йылда ғына асыла. Музей бинаһы янына И. В. Сталин һөргөндә йәшәгән Алексеев (йорт 33а) йорто һәм каталажный төрмә бинаһы күсерелеп ҡуйыла. бында В. В. Куйбышев, Я. М. Свердлов һөргөндә була. . 1956 йылда музейҙың исеме Нарым сәйәси мемориаль музейы тип үҙгәртелә.
• Полиция идара итеү йортоә;
• Сауҙагәр Родюков кибете (15 йорт) — кирбес бина, һөргөндә булған кешеләр бында аҙыҡ-түлек кенә алма ған, әммә сит илдәрҙән легаль булмаған корреспонденцияны һәм РСДРП Үҙәк комитеты бюроһы корреспонденцияларын да алған
• Сәйәси енәйәтселәр йәшәгән йорттар (йорт номерҙары: 2, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 18, 20, 24, 26, 28, 32, 42, 44, 50);

• Һөргөнгә ебәрелгән поляк ихтилалында ҡатнашыусылар төҙөгән йорт (хәҙерге адресы — Себер тыҡрығы, 6-сы йорт);
• Сәйәси һөргөнсөләр зыяраты ;
• Колин бор — һөргөндәге сәйәсмәндәрҙең маевка үткәреү урыны.

Нарым менән бәйле кешеләр

• Иван Асташев — урыҫ меценаты һәм империяның алтын сәнәғәтсеһе (Нарымда тыуған);
• Гантимур — тунгус кенәзе, кенәз Гантимуровтарҙың бабаһы (1684 йылда Нарымда үлә);
• Горохов Философ — XIX быуаттағы Томск эре эшҡыуары);
• Вадим Кожевников — урыҫ совет яҙыусыһы (Нарым сәйәси һөргөнсө ғаиләһендә тыуған);
• Виктор Пепеляев — Колчак хөкүмәтенең министрҙар советы рәйесе (Нарымда тыуған);
• Ратушный Порфирий — журналист һәм яҙыусы (Нарымдатыуған);
• Тугарин-Федоров — сургут атаманы, Нарымдың беренсе төҙөүсеһе;

Һөргөнсөләр

• Исаак Астров — революционер;
• Павел Дунцов-Выгодовский — декабрист;
• Иванов Аркадий — революционер;
• Косарев Владимир — революционер;
• Валериан Куйбышев — революционер;
• Николай Мозгалевский — декабрист;
• Пече Ян — революционер;
• Алексей Рыков — революционер;
• Свердлов Яков — революционер;
• Вениамин Свердлов — революционер;
• Ивар Смилга — революционер (1927—1929^{[<span style="" title="Шаблон:Прояснить/doc">прояснять</span>]});
• Иван Смирнов — революционер;
• Иосиф Сталин — революционер;
• Михаил Томск — революционер;
• Александр Шишков — революционер;
• Николай Яковлев — революционер

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Нарымский край
• Нарымский округ
• Нарымский проспект — прежнее название проспекта Юрия Гагарина в Санкт-Петербурге

Әҙәбиәт

• Буцинский П. Н. К истории Сибири: Нарым и Нарымский уезд (1598—1645 гг.) (рус.) // Записки Императорского Харьковского университета : журнал. — Харьков, 1893. — В. II. — С. 72—80.
• Газенвинкель К. Б. VII. Нарым // Систематический перечень воевод, дьяков, письменных голов и подьячих с приписью в сибирских городах и главнейших острогах с их основания до начала XVIII века. К истории Сибири XVII в.. — 1-е изд. — Тобольск: Тип. Губ. Правления, 1892. — С. 25—27. — 58 с.
• Мезенцева Л. В. Нарым: [очерк]. — Новосибирск: Зап.-Сиб. кн. изд-во, 1984. — 87 с. — 30 000 экз.
• Таможенные книги сибирских городов XVII века. Вып 6. Томск, Нарым, Березов / Авт.-сост.: А. А. Люцидарская, Д. В. Раев, И. Р. Соколовский. Гл. ред. Д. Я. Резун. — Новосибирск: РИПЭЛ плюс, 2004. — 96 с. — 300 экз.
• Плотников А.Ф. Нарымский край (5 стан Томского уезда Томской губернии): Историко- статистический очерк.. — СПб., 1901.
• Нарымский край / сост. кн. Костров. — Томск : В тип. губ. правления, 1872.
• Голещихин, И. К. Нарымские были. — Томск, 2016
• Праздников, А. А. Нарымский край: сводка отчетных данных по обследованию в 1908—1909 гг. чинами Томской переселенческой организации левобережной — по Оби — части Нарымского края. — Томск, 1910
• Устинов Л. Е. Нарымский край в годы репрессий, 1923—1953. — Томск, 2017
• Устинов, Л. Е. Крестный путь : история церквей и церковно-приходских школ Нарымского края, священнослужители и религиозность населения, 1597—1953 гг. — Томск, 2002
• Сидоров Г. А. «Хронолого-эзотерический анализ развития современной цивилизации» том1

Һылтанмалар

• Нарым
• О. А. Тяпкина. Северные города Западной Сибири во второй половине XIX в.
• Нарымский музей политической ссылки и ещё о нём(недоступная ссылка)
• Фотоальбом «Советский Нарым. Освоение Западно-Сибирского севера трудпоселенцами», 1930-е, 56 стр.(недоступная ссылка)
• Буцинский П. Н. «К истории Сибири» (глава «Нарым и Нарымский уезд (1598—1645 гг.)»).
• Карта левобережной по Оби части Нарымского края 1906—1916 годов