Туғайкүл

Туғайкүл
Дәүләт	Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Силәбе өлкәһе

Туғайкүл — Копейск ҡалаһының тарихы башланған ҡасаба, Силәбенең форпосты булараҡ барлыҡҡа килгән.

Географик урыны

Туғайкүл ҡасабаһынан Копейск ҡалаһы тарихы башлана. Туғайкүл Силәбе ҡәлғәһенең форпосты булып тора. «Туғайкүл — казак Ырымбур казак ведомствоһынан күсеп сыҡҡан ауыл». Һәм ул Туғайкүл буйындағы өйәҙ ҡалаһынан 15 километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Атамаһы ла күл исеменән алынған.

Топонимикаһы

Боронғо башҡорт легендаһына ярашлы, төркиҙәр күлгә «Болон» йәки "урман менән ҡапланған үҙәнлек"те аңлатҡан «Туғай» исемен биргән. Ә ер өҫтө бында, болон-туғайҙар, саф күлдәр ҡатыш, урманлы булған.

Тарихы

Туғайкүл ҡасабаһы 1736 йылда Силәбе ҡәлғәһенең фортпосты, ырымбур казак ведомствоһының шул уҡ исемле күлдәге бүлендек ауылы булараҡ барлыҡҡа килә.

Туғайкүлдең көнсығыш ярына 5-се рәүиздән һуң (1794 йыл), XIX быуат урталарында Силәбе городовой казактары Туғайкүл ауылына нигеҙ һалған.

Туғайкүл ҡасабаһы телгә алынған берҙән-бер документ — 1810 йылғы Мейәс ҡәлғәһенең Метрик китабы, унда кейәү менән кәләштең никахы теркәлеүе тураһында мәғлүмәт бирелгән: «Венчан города Челябы подгородной деревни Тугайкуль малолеток казачей сын Николай Курочкин, Мияской крепости с казачей дочерью девкой Палагеей Козыревой…»

Ҡасабан халҡы һаны тураһында статистик мәғлүмәт һаҡланған. 1826 йылда Туғайкүлдә: 7 йорт, 4 хеҙмәтле, 14 кесе йәштәге (15 йәшкә тиклемге) һәм хеҙмәткә ярамаған казак йәшәгән. 1841 йылда — 9 йорт, 19 ир-ат, 28 ҡыҙ-ҡатын йәне. 44 баш ат, 112 эре мөгөҙлө мал, 40 һарыҡ, 10 сусҡа күрһәтелгән. 1866 йылғы Ырымбур губернаһы тораҡ пункттары белешмәһендә: «Туғайкүл — Ырымбур казак ведомствһынан күсеп ултырған ауыл», «Туғайкүл күле янында, өйәҙ ҡалаһынан 15 саҡрымда», «34» йорт, «89 — ир-ат, 112 — ҡыҙ-ҡатын» тигән мәғлүмәт бар.

1873 йылда Туғайкүлдә 37 йорт, 91 ир-ат, 130 ҡыҙ-ҡатын йәшәгән.

1877 йылда Ырымбур кзак ғәскәре ерҙәрен межалағанда, ҡасабаға 3100 дисәтинә ер, шул иҫәптән һөрөнтө ер — 2628 дисәтинә, туғайҙар — 90 дисәтинә, урман — 115 дисәтинә, көтөүлектәр — 45 дисәтинә, һыу биләмәләре — 104 дисәтинә.

Күмер ятҡылыҡтарын үҙләштереү 1900 йылда башланған. Тау тармағында төрлө ҡатлам кешеләре эшләгән. Казактар хәрби хеҙмәт үтәгән.

1904 йылдан, Туғайкүлдә күмер ятҡылыҡтарын эшкәртеү башланғандан бирле, бында «күсеп килеүселәр» һаны арта. Качкар алтын шахталарынан профессиональ эшселәр килә. Силәбе эшҡыуарҙары Покровскийҙар, сауҙагәр Злоказов шахталар асҡан. Күмерҙе карьерҙарҙан күнәктәргә тейәп сығарғандар.

«И. Н. Ашанин товариществоһының Екатерина таш күмер рудниктары» исемле акционерҙар йәмғиәте барлыҡҡа килә. Усилиями Э. Э. Канн 1908 йылда рудниктан Потанин станцияһына тар колеялы юл һалдыра.

Тәүге ашанин шахталары 1907—1908 йылдарҙа асыла һәм уның ҡатынының исеме менән атала — «Екатерининская».

1907 йылда беренсе шахта асылыу менән, Силәбе таш күмер руднигы тарихы башлана, ХХ быуат башында Копейск шулай тип атала.

Ашанин рудниктарын (барлығы 38) Беренсе донъя һуғышы йылдарында Белорет тимер эшкәртеү заводтары хужалары, ә 1917 йылда Урал-Кавказ акционер йәмғиәте һатып ала.

1916 йылда Туғайкүлдә 80 казак хужалығында 201 ир-ат һәм 218 ҡыҙ-ҡатын йәшәгән.

1919 йылдың йәйендә Туғайкүл тирә-яғында һуғыш барған.

1921 йылда Туғайкүлдә «Силовая» электростанцияһы төҙөлә.

1926 йылда Туғайкүлдә 105 йортта 425 кеше йәшәй. Уның территорияһы Челябкопи составына инә.

1938 йылда ҡасабала 2501 кеше йәшәй.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында етештереү (производство) ихтыяждарын тормошҡа ашырыу маҡсатында тирә-яҡ урман киҫеләп бөткән тиерлек. «Копейскуголь» тресты энергия идаралығы һәм эвакуацияланған Войков исемендәге Новочеркасск заводы нигеҙендә 1942 йылдың 10 сентябрендә һуңыраҡ Копейск ремонт-механик заводы тип үҙгәртеләсәк Копейск рудоремонт заводы эш башлай.

РМЗ-да Советтар Союзы геройы Иван Николаевич Васильев тыуған, Ул Днепр аша сығыу янындағы алышта ҡатнашҡаны өсөн ошо юғары награданы алған.

1950-се йылдарҙа Туғайкүл һыуы торбалар ярҙамында Ҡорлаҙы күленә ағыҙыла, ә элекке күл урынына күмер разрезы ойошторола.

1972 йылда Копейск авторемонт заводының сәнәғәт зонаһында химик ҡалдыҡтар ағыуы менән бәйле ҙур булмаған инцидент була (Шулай уҡ Андреев инциденты йәки Карзов аварияһы). Рәсми мәғлүмәттәр буйынса, Карзалағы ағыуҙан 25 кеше зыян күрә - барыһы ла химия заводы хеҙмәткәрҙәре. Әммә һуңыраҡ асыҡланыуынса, сәнәғәт зонаһы территорияһында йәшерен урынлашҡан хәрби госпиталь да авария мәлендә эшләй. Тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, госпиталдә булған ваҡиғаларҙан кәм тигәндә 75 кеше зыян күрә, төрлө осраҡтарҙа химик тән яныуы һәм ағыуланыу осраҡтары асыҡлана. Инцидент ҡорбандарының теүәл һаны тураһында мәғлүмәт юҡ. Инциденттан һуң завод бер нисә йыл эшләмәй. Был химикаттарҙың хәүефлелеге менән генә түгел, ә ваҡиғаларҙан һуң халыҡтың кәйефе һәм урынына мөнәсәбәте үҙгәреүе менән дә бәйле. Тирә-яҡ ҡасабалар КАРЗа сәнәғәт зонаһы төндә сәйер күренештәр булған аномаль зонаға әйләнгән тигән имеш-мимештәр тарала башлай. Кешеләргә оҡшамаған шикле яҡтылыҡ объекттары һәм фигуралар тураһында имеш-мимештәр халыҡ араһында борсолоу тыуҙыра. Милицияға күп йылдар дауамында ташландыҡ завод буйлап йөрөгән яҡтылыҡ һибеүсе йән эйәләре тураһында хәбәрҙәр менән мөрәжәғәт итәләр, бынан тыш, һуңыраҡ имеш - мимештәр легенданы аныҡлай һәм Урындағы халыҡты элекке химия заводы һәм хәрби госпиталь территорияһынааниыҡтырған Андрей исемле малай тураһында хәбәр итә (имеш-мимештәр буйынса авария көнөндә атаһына эшкә инә һәм ағып төшөү ваҡытында һәләк була).

Хәтер

1990-сы йылдар башында Рәсәйҙә казаклыҡ традициялары тергеҙелә. Копейск ҡалаһында «Туғайкүл станицаһы» ҡала казак йәмғиәте ойошторола. Уның составына Потанин, Вахрушев, Козырев, Бажов, ремонт-механик заводы ҡасабаһы, Смолинский (Силәбе ҡалаһы) инә. Йәмғиәт вәкилдәре араһында 400-гә яҡын тоҡомло казак теркәлгән.

Ҡала тарихында Туғайкүлдә борондан йәшәгән нәҫелдәр фамилиялары: Сорокиндар, Медведевтар, Шелеховтар һаҡланған.

Ҡасабала Копейск ремонтн-механик заводы — «Силәбе күмер компания»һы ААЙ-е филиалы эшләй.

Казактар «Туғайкүл» территорияһы концепцияһын булдырған. Уның нигеҙендә ҡунаҡхана, ат һарайҙарынан, зоопарктан, йәшел беседкаларҙан һәм кәмә станцияһынан торған этноауыл ландшафтын яңынан тергеҙеү идеяһы ята. Ә Туғайкүл һаҙға әйләнмәһен өсөн, уның һыуы ағын булырға тейеш. Һыу ятҡылығында мотлаҡ балыҡ үрсетелергә тейеш. </ref>.

Һылтанмалар

• Поселок Тугайкуль
• На Южном Урале
• Туристический портал Челябинской области 2020 йыл 31 ғинуар архивланған.