Тән туңыу

Тән туңыу
Ҡулдар, аяҡтар, танау һәм ҡолаҡтар йыш туңыуға дусар булалар. Фотоһүрәттә: ҡулдарҙың икенсе дәрәжәләге туңыуы.
МКБ-10	T33.-T35.
МКБ-9	991.0-991.3
DiseasesDB	31167
MedlinePlus	000057
eMedicine	emerg/209 med/2815 derm/833 ped/803
MeSH	D00562
Тән туңыу Викимилектә

Тән туңыу (лат. congelatio) — түбән температуралар тәьҫирендә организм туҡымаларының зарарланыуы. Йыш ҡына тәндең тотош өшөүе, айырыуса йыш ҡына асыҡ ҡалған ҡолаҡ япраҡтары, танау, ҡул-аяҡтар өшөүе күҙәтелә, бигерәк тә был ҡул һәм аяҡ бармаҡтарына ҡағыла.

Ағзаларҙың алыҫ өлкәләренән (бармаҡ, танау, ҡолаҡ остарынан) алыҫ булмағандарына табан таралған. Ҡоро боҙ йәки шыйыҡ азот кеүек ныҡ һалҡын матдәләр менән тура бәйләнештә булыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән «һалҡын бешеү»ҙән айырыла.

Тән туңыу һалҡын ҡыш көнө тирә-яҡ мөхит температураһы −15 °C түбән булған саҡта була. Бинанан тышта оҙаҡ ултырғанда, бигерәк тә ныҡ дымлы булғанда һәм көслө ел иҫкәндә тән туңыу күҙәтелә, шулай уҡ көҙ һәм яҙ көндәрендә һауа температураһы ун биш градустан юғары булғанда бындай хәл булырға мөмкин.

Төп мәғлүмәттәр

Этиологияһы

Һыуыҡта туңыуға тығыҙ, дымлы кейем һәм аяҡ-кейем килтерә, физик арыу, аслыҡ, мәжбүри оҙайлы хәрәкәтһеҙ һәм уңайһыҙ хәлдә булыу, ауырыуҙар үткәреү һөҙөмтәһендә организмдың хәлһеҙләнеүе, аяҡтарҙың ныҡ тирләүе, аяҡтарҙың һәм йөрәк-ҡан тамырҙары системаһының хроник ауырыуҙары, тәмәке тартыу һәм башҡалар килтерергә мөмкин. Алкоголь ҡулланғанда периферик тамырҙар киңәйә, был йылыны ныҡ юғалтыу менән билдәләнә, ә һыуыҡ тәьҫир иткәндә улар киреһенсә тарая.

Йыш ҡына аяҡ-ҡулдарҙы киҫеүгә килтереүсе ярайһы уҡ ауыр тән туңыу нәҡ ныҡ иҫерек хәлдә була, сәбәптәр буйынса физиологик үҙенсәлектә түгел, ә тәү сиратта иҫерек кешенең ваҡытында өшөүгә ҡаршы саралар күрергә һәләте булмау сәбәпле; ә ныҡ иҫерек хәлдә хәрәкәт итеү һәләте юғала, хәүефте аңлау юҡҡа сыға һәм кешенең һыуыҡта йоҡлап китеүе мөмкин, был инде үлемгә килтерә.

Патогенез

Һыуыҡ тәьҫирендә туҡымаларҙа ҡатмарлы үҙгәрештәр була, уларҙың характеры температураның түбәнәйеү кимәленә һәм оҙайлығына бәйле. Температура −30 °C-тан түбән булғанда һыуыҡтың туранан-тура туҡымаға зарарлы тәьҫире, күҙәнәктәрҙең үлеүе күҙәтелә.

Иң күп тән туңыу күҙәтелгән һауа температураһы −10 — −20 °C тиклем булғанда, иң бәләкәй ҡан тамырҙары спазмы рәүешендә ҡан тамырҙарының үҙгәреүе алдынғы әһәмиәткә эйә. Һөҙөмтәлә ҡан ағымы әкренәйә, туҡыма ферменттарының эш итеүе туҡтай, туҡымаларҙы кислород менән тәьмин итеү һиҙелерлек кәмей.

Классификацияһы

Тән туңыуҙың төрлө принциптар буйынса бер нисә классификацияһы бар:

Түбән температуралар менән зарарланыуҙың дөйөм классификацияһы

• Сатлама һыуыҡ менән киҫкен зарарланыу
• Туңыу (организмдың эске ағзаларын һәм системаларын зарарлау)
• Туңдырыу (киң икенсел үҙгәрештәр менән урындағы некроздарҙын үҫеүе)
• Һалҡын менән хроник зарарланыу
• Һыуыҡлы нейроваскулит
• Өшөү

Дөйөм тән туңыуының еңел, уртаса һәм ауыр дәрәжәһен айырып йөрөтәләр

• Еңел дәрәжә: тән тиреһе тоноҡ, күкһел төҫтә, «ҡаҙ тәне», ҡалҡа, өшөп ҡалтыраныу, телмәр ауырлаша. Пульс минутына 60-66 тапҡырға тиклем аҡрынайа. Артериаль баҫым яҡшы йәки бер аҙ күтәрелгән була. Тын алыуы боҙолмай. I—II дәрәжәле туңдырыу ихтимал.
• Уртаса дәрәжә: тән температураһы 29-32 °C, ҡапыл йоҡо баҫыу, аңдың төшөнкөлөгө, мәғәнәһеҙ ҡараш. Тире ҡатламы тоноҡ, күкһел, ҡайһы берҙә мәрмәр төҫлө, тотоп ҡарауға һалҡын. 15-30 минут эсендә пульс минутына 50-60 тапҡырға кәмей. Артериаль баҫым түбәнәйгән. Тын алыш һирәк — минутына 8-12 тапҡыр, тәрән түгел. I—IV дәрәжәлә биттең һәм аяҡ-ҡулдарҙың туңыуы ихтимал.
• Ауыр дәрәжә: тән температураһы 31 °C түбән. Аң юҡ, тартышыу, ҡоҫоу күҙәтелә. Тиреһе тоноҡ, күкһел төҫтә, бик һалҡын. Пульс минутына 36 тапҡыр һуғыуға кәмей, артериаль баҫымдың түбәнәйеүе күҙәтелә. Һирәк, тәрән булмаған — минутына 3-4 тапҡыр тын алыу. Ауыр һәм таралған туңыу, хатта боҙланыу күҙәтелә.

Имерсион тән туңыуҙы (траншея табаны) айырым билдәләйҙәр: һыуыҡ һәм дымлылыҡ оҙаҡ тәьҫир иткәндә табандың зарарланыуы. Һауа температураһы 0 °C-тан юғары булғанда барлыҡҡа килә. Тәүге тапҡыр 1914—1918 йй. Беренсе донъя һуғышы осоронда дымлы траншеяларҙа оҙаҡ ултырған һалдаттарҙа тасуирлана. Еңел осраҡтарҙа — ауыр тын алыу, шешенеү, табан тиреһе ҡыҙара; уртаса ауырлыҡта — һорғолт ҡан тамырҙары ҡыуыҡтары; ауыр формала тәрән туҡымаларҙың инфекция ҡушылып үлеүе барлыҡҡа килә, дымлы гангренаның үҫеүе ихтимал.

Тән туңыуының үҫеш механизмы буйынса

• Һыуыҡ һауа тәьҫиренән
• Контактлы туңдырыу

Туҡымаларҙың зарарланыу тәрәнлеге буйынса

• Туңыуҙың I дәрәжәһе (иң еңеле) ғәҙәттә ҡыҫҡа һалҡын йоғонтоһонда ғына була. Тиренең зарарланған өлөшө тоноҡ, мәрмәр төҫкә эйә, йылытҡандан һуң ҡыҙарған, ҡайһы бер осраҡта ҡыҙғылт төҫлө; шешенеү күҙәтелә. Тире үлмәй. Аҙна аҙағына туңдырылғандан һуң ҡайһы берҙә тиренең ҡабаҡланыуы күҙәтелә. Туңғандан һуң 5-7 көнөнә тулыһынса һауыға башлай. Бындай туңыуҙың тәүге билдәләре — зарарланған урындың артабанғы ойоуы менән әсетеү, сәнсеү тойғоһо. Артабан тире ҡысытыуы һәм ауыртыуы барлыҡҡа килә, улар аҙ ҙа, ҡырҡа ла беленергә мөмкин.
• Туңыуҙың II дәрәжәһе һыуыҡтың оҙайлыраҡ тәьҫиренән һуң ғына барлыҡҡа килә. Башланғыс осорҙа тоноҡланыу, һалҡынайыу, һиҙгерлекте юғалтыу бар, ләкин был күренештәр бөтә дәрәжәле туңыу осраҡтарында ла күҙәтелә. Шуға күрә иң үҙенсәлекле билдә — йәрәхәтләнгәндән һуң тәүге көндәрҙә үтә күренмәле шыйыҡсалы куперткеләр сығыуы. Тән япмаһының бөтөнлөгө 1 — 2 аҙна эсендә тулыһынса тергеҙелә, грануляциялар һәм йөйҙәр барлыҡҡа килмәй. II дәрәжәле туңыуҙы йылытҡандан һуң I дәрәжәле туңғанға ҡарағанда ауыртыуҙар көсөргәнешлерәк һәм оҙағыраҡ, шулай тире ҡысыуы, әсетеүе борсой.
• Туңыуҙың III дәрәжәһендә һыуыҡ тәьҫире оҙағыраҡ һәм туҡымаларҙа температура ныҡ түбәнәйеүе күҙәтелә. Башланғыс осорҙа барлыҡҡа килгән куперткеләр ҡанлы шыйыҡса менән тулы, уларҙың төбө күм-күк, ауыртыуға һиҙемһеҙ. Тиренең бөтә элементтары ла һәләк була, грануляциялар һәм йөйҙәр туңа. Төшкән тырнаҡтар яңынан үҫемәйҙәр йәки деформацияланып үҫә. Үлгән туҡымаларҙы ситләтеү 2—3-сө аҙнала тамамлана, бынан һуң бөтәшеү башлана, ул 1 айға тиклем дауам итә. Ауыртыу тойғоһоноң көсө һәм дауамлылығы II дәрәжәле туңған мәлгә ҡарағанда нығыраҡ.
• Туңыуҙың IV дәрәжәһе һыуыҡ оҙаҡ тәьҫир иткәндә, туҡымаларҙа температура ныҡ түбәнәйгәндә барлыҡҡа килә. Ул бик йыш туңдырыуҙың III һәм хатта II дәрәжәһе менән бергә килә. Йомшаҡ туҡымаларҙың бөтә ҡатламдары ла үлә, йыш ҡына һөйәктәр һәм быуындар зарарлана. Аяҡ-ҡулдың йәрәхәтләнгән өлөшө ҡырҡа күк, ҡайһы берҙә мәрмәр төҫлө. Шешенеү йылынғас та үҫешә һәм тиҙ ҙурая. Тире температураһы туҡымаларҙы уратып алған участкаларға ҡарағанда күпкә түбәнерәк. Шуны билдәләп үтергә кәрәк: ҡыуыҡтар III—II дәрәжәлә туңдырылған участкаларҙа ғына үҫешә. Шешенеүҙә ҡыуыҡтарҙың булмауы, һиҙгерлекте юғалтыу күҙәтелә.

Һауаның түбән температураһында оҙаҡ тороу шарттарында локаль зарарланыу ғына түгел, ә организмдың дөйөм һалҡынайыуы ла мөмкин. Организмдың дөйөм һалҡынауы аҫтында тән температураһы 34 °C-тан түбән төшкәндә барлыҡҡа килгән хәл аңлатыла.

Дөйөм һалҡынайыуға шул уҡ туңыуға килтергән факторҙар булышлыҡ итә: дымлылыҡтың юғары булыуы, дымлы кейемдәр, көслө ел, физик арыу, психик йәрәхәттәр, ауырыуҙар һәм йәрәхәттәр.

Этиологияһы

Тән туңыуҙың сәбәбе — кеше организмына түбән температураның тәьҫире. Кеше организмында туҡымаларҙың термик зарарланыуына ҡамасаулаусы терморегуляция системаһы бар, ләкин ҡайһы бер тышҡы факторҙар тәьҫирендә терморегуляцияның һөҙөмтәлелеге кәмей һәм өшөү барлыҡҡа килә. Был факторҙарҙы киләһе төп төркөмдәргә бүлергә мөмкин.

Һауа шарттары. Өшөүгә дымлылыҡ һәм ел булышлыҡ итә. Йыш ҡына бындай йәрәхәттәрҙең һауа температураһы ыңғай булғанда, көслө ел иҫкәндә һәм дымлылыҡ юғары булғанда барлыҡҡа килеүе ихтимал. Ел һәм юғары дымлылыҡ йылы биреүсәнлекте көсәйтә, өҫ һәм аяҡ кейемдәренең термоизоляция үҙенсәлектәрен кәметә.

Аяҡ-ҡулдарҙың йылылыҡ үткәрмәү торошо. Тығыҙ аяҡ кейеме, оҙайлы хәрәкәтһеҙлек, ниндәй ҙә булһа предметты ҡулда даими тотоп тороу микроциркуляция һөҙөмтәлелеген кәметә, һөҙөмтәлә һыуыҡтан зарарланыуға булышлыҡ итә.

Организмдың дөйөм торошо. Хәлһеҙләнгән организм йылыны аҙыраҡ бирә, һөҙөмтәлә өшөүгә дусар була. Сәбәптәр төрлөсә. Киң таралғандары — йәрәхәтләнеүҙәр, ҡан юғалтыу, аҙыҡ-түлектең етмәүе, арыу-талыу һәм стресс.

Ҡан менән тәьмин итеүҙең төрлө боҙолоштары. Туңдырыуҙың үҫешенә башлыса аяҡ-ҡулдарҙың төрлө ауырыуҙары, капиллярҙарҙы һәм эрерәк ҡан тамырҙарын зарарлаусы төрлө системалы ауырыуҙар булышлыҡ итә. Туңыуға насар вакуализациялы туҡымалар, мәҫәлән, йөй туҡымаһы нығыраҡ бирешә.

Патогенез

Шартлы рәүештә тән туңыуында некроздарҙың барлыҡҡа килеү сәбәптәренең 2 ҙур төркөмөн айырып күрһәтергә мөмкин. Был урындағы һәм системалы.

Урындағы факторҙар

Туңыу сығанағында күҙәнәктәрҙең үлеүенең ике сәбәбен билдәләйҙәр. Тәүге сәбәп — һалҡындың туранан-тура йәрәхәтләү тәьҫире. Икенсе сәбәп — тән температураһының түбәнәйеүенә бәйле туҡымаларҙа һәм ағзаларҙа алмашыу процестарының боҙолоуы. Туҡымаларҙың һыуыҡтан туранан-тура зарарланыуы контактлы туңыуҙа сағыштырмаса һирәк осрай. Күҙәнәктәрҙең һәләк булыуына йышыраҡ метаболик үҙгәрештәр килтерә. Мәҫәлән, +8 С° температураһында гемоглобин ағзаларға һәм туҡымаларға кислород биреүҙән туҡтай. Һөҙөмтәлә кәүҙәнең һыуытылған участкаларында ишемия үҫә башлай. Урындағы зарарланыу патогенезында төп ролде тап микроциркуляцияның боҙолоуы уйнай. Туҡымалар кислород һәм туҡлыҡлы матдәләр менән тейешенсә тәьмин ителмәй, һөҙөмтәлә күҙәнәктәрҙең күпләп һәләк булыуы үҫешә, был некроз сығанаҡтарының барлыҡҡа килеүенә килтерә.

Системалы факторҙар

Системалы зарарлау факторҙарын шартлы рәүештә 2 төркөмгә бүлергә мөмкин. Беренсеһе — туңыу сығанаҡтары некрозы ваҡытында күҙәнәктәрҙең аутолиз продукттарын ҡанға һеңдереү. Дөйөм алғанда, клиникаһы һәм патогенезы бешеү сиренә оҡшаш. Икенсе төркөмгә организмдың дөйөм һалҡынайыуы инә. Был фактор тән температураһы +34 С° градустан түбән булған осраҡта эшләй башлай. Барлыҡ алмашыу процестары әкренәйә, метаболизм боҙола. Гипотермия менән бәйле, дөйөм һыуыҡтан үлеү процесының үҙенсәлектәре бар.

• Туҡымаларҙың кислородҡа ихтыяжы кәмегән була, шуға күрә үлем процесы ваҡыт буйынса һуҙылған.
• Йылытҡанда сағыу «туҡымаларҙың кислородлы бурысы» булыуы асыҡлана, ошоноң арҡаһында гипоксияның ҡапыл үҫеүе һәм ауырыуҙың хәле насарайыуы ихтимал.
• Клиник үлем хәленә күсеү тын алыу үҙәгенең оҙонса мейелә эшләүе боҙолоуға бәйле +24 С° температурала күҙәтелә.
• Ауырыуҙың уңышлы реанимация үтеүе ихтимал булған клиник үлем ваҡыты ғәҙәттә 5-6 минуттан ашмай.

Тән туңғанда беренсе ярҙам

Беренсе ярҙам профессиональ медицина ярҙамын инҡар итмәй, ашығыс сара булараҡ ҡына ҡулланыла. Туңыу хәүефе янаған осраҡта квалификациялы медицина ярҙамы һорап мөрәжәғәт итергә кәрәк. Иртә мөрәжәғәт итеү эҙемтәләрҙең ауырлығын кәметә.

Беренсе медицина ярҙамы күрһәткәндә туңыу дәрәжәһенә, организмдың дөйөм һыуыныуына, йәшенә һәм башҡа булған ауырыуҙарға бәйле айырыла.

Беренсе ярҙам тән һыуыныуын, аяҡ-ҡул йылытыуынан, һыуыҡ менән зарарланған туҡымаларҙа ҡан әйләнешен тергеҙеүҙән һәм инфекция үҫешен иҫкәртеүҙән тора. Тән туңыу билдәләре булғанда иң тәүҙә зыян күреүсене яҡындағы йылы бинаға индерергә, туңған аяҡ кейемен, ойоҡбаш, бирсәткәләрҙе сисергә кәрәк. Беренсе ярҙам сараларын үткәреү менән бер үк ваҡытта тиҙ арала табипты саҡырырға, табип ярҙамын күрһәтеү өсөн тиҙ ярҙам саҡыртырға кәрәк.

I дәрәжәле туңыуҙа мамыҡ-марля бәйләмес һалырға кәрәк. Зарарланған битте һөртөргә ярамай, сөнки ул тән япмаһының йәрәхәтләнеүенә килтереүе мөмкин.

II-IV дәрәжәлә тиҙ йылытырға, массаж яһарға йәки ышҡырға ярамай. Зарарланған биткә йылыны үткәрмәгән бәйләмес (марля ҡатламы, мамыҡтың ҡалын ҡатламы, тағы ла марля ҡатламы, ә өҫ яҡтан клеенка йәки резиналанған туҡыма) һалығыҙ. Зарарланған аяҡ-ҡул ҡулай саралар (таҡта, фанера киҫәге, тығыҙ ҡаты ҡатырға) ярҙамында теркәлә. Йылылыҡ үткәрмәүсе материал сифатында мамыҡ, фуфайка, йөн туҡыма һ.б. файҙаланырға мөмкин.

Зыян күреүселәргә ҡайнар аш, эҫе эсемлектәр, берәр таблетка аспирин һәм анальгин, икешәр таблетка «Но-шпа» һәм папаверин бирелә.

Ауырыуҙарҙы ҡар менән ышҡырға ярамай, сөнки ҡул һәм табандың ҡан тамырҙары ныҡ мурт, шуға уларҙың зарарланыуы ихтимал, ә тирелә барлыҡҡа килгән микрояралар инфекция индереүгә булышлыҡ итә. Усаҡ янында, йылытҡыстарҙы һәм быға оҡшаш йылылыҡ сығанаҡтарын контролһеҙ ҡулланып туңған аяҡтарҙы тиҙ йылытырға ярамай, сөнки был туңдырыу барышын ҡатмарлаштыра. Беренсе ярҙамдың ҡулай булмаған һәм һөҙөмтәһеҙ вариант — майҙарҙы, майҙы ыуыу, туңған туҡымаларҙы спирт менән ышҡыу.

Еңелсә туңыуҙа йылы ваннала һыуҙың башланғыс температураһы 24° С булып, артабан тән температураһына тиклем күтәреп зыян күреүсене йылытыу ярайһы уҡ һөҙөмтәле ысул булып тора.

Дөйөм һалҡынайыуҙың уртаса һәм ауыр дәрәжәһе булғанда зыян күреүсене мөмкин тиклем тиҙерәк дауаханаға алып барырға кәрәк.

Медицина ярҙамы

Туҡымаларҙың зарарланыуы ҡан әйләнешенең боҙолоуына бәйле булғанлыҡтан, башланғыс осорҙа дауалауҙың төп бурысы булып зарарланған туҡымаларҙа ҡан әйләнешен тергеҙеү һәм уларҙың некрозына юл ҡуймау тора. Бының өсөн медикаментоз, аппарат, физиотерапевтик ысулдар һәм новокаин (лидокаин) блокадалары файҙаланыла.

Медикаментоз ысулдарға инфузия-трансфузия терапияһы ҡарай, унда түбәндәге ысулдарҙы ҡулланырға мөмкин:

• антиагреганттао
• антикоагулянттар
• ҡан тамырҙарын киңәйтеү саралары
• түбән молекуляр плазма алмаштырыусылар
• Ангиопротекторҙар
• антиоксиданттар
• антигипоксанттар
• гепатопротекторҙар
• мембранопротекторҙар
• антибиотиктао
• иммунокорректорҙар
• анальгетиктар

Дауалауҙың аппарат ысулдарынан түбәндәгеләрҙе ҡулланыу мөмкин:

• Гипербарик оксигенация
• биогальванизация
• лазер терапияһы
• баротерапия
• УВЧ-терапия
• электрофорез
• магнитотерапия
• термотерапия

Туҡымалар некрозы булған осраҡта, хирургик дауалау ҡулланыла.

Әҙәбиәт

• Ҡалып:БМЭ3
• Петров С. В. Общая хирургия: Учебник для вузов. — 2-е изд. — 2004. — 768 с. — ISBN 5-318-00564-0.
• Розин Л. Б., Баткин А. А., Катрушенко Р. Н. Лечение ожогов и отморожений / Рецензент: Н. Д. Казанцева. — Изд. 2-е, испр. и доп. — Л.: Медицина. Ленингр. отд-ние, 1984. — 176 с. — (Библиотека среднего медработника). — 30 000 экз. (обл.)

Һылтанмалар

• Яворский В. А. Обморожение — признаки и первая помощь 2019 йыл 5 май архивланған.