Уйғыр ҡағанлығы

Уйғыр ҡағанлығы
	Уйғыр ҡағанлығы
Нигеҙләү датаһы	744
Рәсми тел	карлукские языки[d] һәм Төрки телдәр
Донъя ҡитғаһы	Азия
Административ үҙәк	Хара-Балгас[d]
Идара итеү формаһы	монархия
Ҡулланылған тел	орхоно-енисейский язык[d]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	840
Майҙан	3 000 000 км²
Рәсми дине	Тәңреселек һәм манихейство[d]
	Уйғыр ҡағанлығы Викимилектә

Уйғыр ҡағанаты, Уйғыр-Орхон ҡағанаты (Тогуз-Уғыҙ дәүләте) — беҙҙең эраның VIII—IX быуаттарында Көнсығыш-төрки ҡағанатына алмашҡа килгән дәүләт берләшмәһе. Ибн Хордадбех уйғырҙарҙың (токуз-уғыҙ) ере тураһында былай тип хәтерләй: «Уларҙың өлкәһе төрки илдәренең иң ҙуры, ул Ҡытай, Тибет һәм ҡарлуҡтар менән сиктәш»^[2].

Унан алда күсмәндәрҙең иртә дәүләт берләшмәләре булған:

беренсе, иң тәүге ҡағанат 323 йылда Хангайҙа ойошторола һәм 200 йыл самаһы йәшәй;
икенсе ҡағанат 523 йылда барлыҡҡа килә һәм 80 йылдан саҡ ҡына ашыуыраҡ йәшә, Төрки ҡағанаты тарафынан 603 йылда юҡ ителә.

Тағы ла бер ҡағанат 647—689 йылдарҙа йәшәй^[3].

140 йылдан һуң Көнсығыш-төрки ҡағанатының элекке территорияларында Өсөнсө Уйғыр ҡағанаты барлыҡҡа килә. 840 йылда был дәүләт Енисей ҡырғыҙҙары менән 20 йыллыҡ һуғыштан һуң юҡ ителә. Ҡырғыҙҙар ҡыҫымы өҫтәнда уйғырҙар көньяҡҡа Көнсығыш Төркөстанға күсенә. Уларҙың дәүләтселеге Ганьсуҙың көнбайышында һәм Турфан оазисында йәшәүен дауам итә.

Башта уҡ уйғырҙарҙың 500 кешегә тиклем бер өлөшө^[4] Амур йылғаһының урта ағымына тиклем шивэй ҡәбиләһе һәм хәҙерге Эске Монголия территорияһында урынлашҡан татаб (хи) ҡәбиләһе ерҙәренә күсенә, әммә 847 йылда ҡырғыҙҙар Амурға уйғырҙарға һәм шивэй ҡәбиләһенә ҡаршы поход ойоштора, ә ҡытайҙар — хи ҡәбиләләренә ҡаршы, шунан һуң уйғырҙарҙың был өлөшө Көнсығыш Төркөстанға ҡаса^[5].

Барыһы өсөн дә дөйөм — уйғыр исеме ҡабул ителә. Өсөнсө Уйғыр ҡағанаты уйғырҙарҙың ултыраҡ тормош билдәләре күренгән феодаль дәүләт була. Унда малсылыҡ, игенселек, шулай уҡ һөнәрселек һәм кәсепселек, ҡала һәм ҡәлғәләр төҙөү үҫешә. Төрки ҡағанаттарының быға тиклем булған осраҡтағы кеүек үк, баш ҡалаһы функцияһын Орхон (Хар-Балгас һәм Бешбалык ҡалалары). Шуға ҡарамаҫтан, уйғырҙарҙың матди мәҙәниәте тәрән үҙәк-азиат тамырҙарына эйә, тап уйғырҙар үҙәк-азиат далаларында ултыраҡ тормош цивилизацияһын индерә башлағанбар тип тамыры азия, үҙәк ҡала нарком нән башлана кәмһеткәндәр уйғыр далаларына ултыраҡ цивилизация^[6].

Тарих

Тәүге иҫкә алыуҙар

Уйғырҙар (ҡыт. трад. 回鶻, упр. 回鹘, пиньинь: huihu, палл.: Хуэйху, чаще Хойху) беренсе тапҡыр Төньяҡ Вэй (354—386) дәүере йылъяҙмаһында телгә алына. Улар Хуннуҙан килеп сыҡҡан тип иҫәпләнә. Шулай уҡ уларҙы ҡыт. трад. 高車, упр. gaoju, пиньинь: Гаоцзюй — һүҙмә-һүҙ «бейек арба» тип тә атайҙар, сөнки улар бейек тәгәрмәсле араларҙа йөрөй. Улар ҡыт. упр. 敕勒, пиньинь: chilei, палл.: Чилэй тип аталған ҡәбиләләр союзына инә. Был атаманы Ҡытай тарихсылары, ҡыт. трад. 鐵勒, упр. tiele, пиньинь: Телэ — есемдәр (ҡара Динлин, Телеут, Теленгит) айырмалы рәүештә, дөрөҫ тип иҫәпләй. Суй ваҡытында уларҙы Уху (烏護), шулай уҡ Ухэ (烏紇), Вейхэ (韋紇) тип атай башлайҙар. Улар Джунгарияла һәм Халхала йәшәй, 15 уйғыр ҡәбиләһенә, шулай уҡ союздаш басмал һәм ҡарлуҡ ҡәбиләләренә бүленә:

1. Юаньхэ (袁紇)

2. Сюеяньто (ҡайһы берҙә Сеяньто, сирҙар)(薛延陀)

3. Циюй (йәки 契亦契羽, кибтар) Харашаранан Доланьгэнан көньяҡтараҡ Инсочуань (鷹娑川, Хурь-хара-ул(?)) йылғаһы буйынса төньяҡ-көнбайыштараҡ күсмә тормош алып бара. Уларҙың аҡһаҡалы Гелен (哥楞) үҙен Иучженьмохэкехануть (易勿真莫賀可汗) тип иғлан итә. Ул һәм уның кесе ҡустыһы Мохэдотэлэй (莫賀咄特勒) бик ҡыйыу була. Гелен үлгәндән һуң, уның улы Хэлишанню (何力尚紐) 632 йылда ҡәбиләһе менән бергә Ҡытай дәүләтенә инә. Лянчжоу һәм Ганьчжоуҙан төньяҡтараҡ уларға Юсичжоу (榆溪州) тип аталған ер бүленә. 653 йылда хэланьдудуфу (賀蘭都督府) тип үҙгәртелә һәм тапшырыу Янжань духу (燕然都護, en: the North Pacify Protectorate General to) идаралығына тапшырыла. Хэли Ҡытайға һуғыш ваҡытында ла, тыныслыҡта ла тоғро хеҙмәт итә. 827 йылда уларҙың ерҙәрен Чжэньуға (振武) ҡушалар.

4. Дубо-Тывалар (都播, 都波) Сяохай күл янында йәшәйҙәр (小海, моғайын Хубсугулдыр), көнбайыштан — хакастар, көньяҡта башҡа уйғырҙар менән сиктәштәр. Өс аймаҡҡа бүленәләр, һәр ҡайһыһының үҙенең аҡһаҡалы була. Нигеҙҙә, һунар итеп һәм емеш-еләк йыйып туҡланалар, шалаштарҙа йәшәйҙәр, календарҙы белмәйҙәр. Үҫемлек тамырҙарын йыялар, балыҡ тоталар, ҡош һәм йәнлектәргә һунар итәләр. Байҙар болан һәм кеш тирәһеннә тун кейә, ярлылар — ҡош ҡанатынан. Туйҙарҙа байҙар йылҡы бүләк итә, ярлылар — болан тиреһе һәм тамыр-томор. Мәрхүмдәрҙе табутҡа һалып тауҙарға алып баралар һәм шунда ағасҡа бәйләп ҡалдыралар. Ҡанундарҙы белмәйҙәр, бур урланған нәмәнең хаҡын икеләтә ҡайтара. 647 йылда тәүге тапҡыр Ҡытайға илсе ебәрәләр һәм һуңғараҡ һирәк булһа ла осрашып торалар.

5. Гулиганить-Курыкандар (骨利幹). Байкалдан төньяҡҡа күсенәләр (瀚海). 5000-ләп яугир. Илдәрендә байхэ (百合, сарана) күпләп үҫә, бейек, көслө һәм сыҙам йылҡылар үрсетәләр. Ҡытайҙар уларҙың ере океанға тиклем һуҙылған тип иҫәпләй һәм гулигандарҙың ерҙәрендәге ҡыҫҡа төндәр һәм оҙон көндәр тураһында яҙа. Улар император Танға илселәр ебәргәс, ҡытайҙар уларҙың еренә юнь хой цзянзюнь (雲麾將軍, оҙатып йөрөүсе өсөнсө юғары дәрәжә, почетлы хәрби звание) Кан Сумиҙы (康蘇蜜) ебәрә. Ерҙәре Сюаньцюе (玄闕州) округы итеп үҙгәртелә. Аҡһаҡал Сыцзинь (俟斤) ҡытайҙарға бик күп ат бәүләк итә, уларҙың 10-ыһын император үҙенә һайлап ала һәм уларға исемдәр бирә. 662 йылда был ерҙәр Юйу округы (余吾州) тип үҙгәртелә һәм Байкал наместниклығына (瀚海都督府) буйһондорола.

Иҫкәрмәләр

↑ https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf
↑ Кляшторный С.Г. Государства и народы Евразийских степей. — 2009. — С. 139.
↑ [1] 2020 йыл 6 ноябрь архивланған.
↑ П. П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии.. Глава V. Эпоха, которой не было:
↑ История Хакасии: с древнейших времен до 1917 года. Раздел II. Хакасия в эпоху феодализма. (VI — первая половина XIX в.). Глава 3. Древнехакасское государство (VI—XIII вв.). Политическая история. 4. Древнехакасское государство в IX—XII вв. — Москва : Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — С. 68.
↑ Д. И. Тихонов. Хозяйство и общественный строй Уйгурского государства 10-14 вв. — М.-Л., 1966. с. 29.

Әҙәбиәт

Гумилёв Л. Н. Древние тюрки. — СПб.: СЗКЭО, Издательский Дом «Кристалл», 2002. — С. 576. — ISBN 5-9503-0031-9.

Asimov, M.S. History of civilizations of Central Asia Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One The historical, social and economic setting. — UNESCO Publishing, 1998.
Barfield, Thomas. The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China. — Basil Blackwell, 1989.
Bosworth, Clifford Edmund. The Age of Achievement: A.D. 750 to the End of the Fifteenth Century - Vol. 4, Part II : The Achievements (History of Civilizations of Central Asia). — UNESCO Publishing, 2000.
Bregel, Yuri. An Historical Atlas of Central Asia. — Brill, 2003.
Sinor, Denis. The Cambridge History of Early Inner Asia. — Cambridge University Press, 1990. — ISBN 0-521-24304-9.
Haywood, John. Historical Atlas of the Medieval World, AD 600–1492. — Barnes & Noble, 1998.
Drompp, Michael Robert. Tang China And The Collapse Of The Uighur Empire: A Documentary History. — Brill, 2005.
Rong, Xinjiang. Eighteen Lectures on Dunhuang. — Brill, 2013.

Һылтанмалар

[_10d9f7a3a3febe43-1] ttps://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf

[2] Кляшторный С.Г. Государства и народы Евразийских степей. — 2009. — С. 139.

[3] [1] 2020 йыл 6 ноябрь архивланған.

[4] П. П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии.. Глава V. Эпоха, которой не было:

[5] История Хакасии: с древнейших времен до 1917 года. Раздел II. Хакасия в эпоху феодализма. (VI — первая половина XIX в.). Глава 3. Древнехакасское государство (VI—XIII вв.). Политическая история. 4. Древнехакасское государство в IX—XII вв. — Москва : Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — С. 68.

[6] Д. И. Тихонов. Хозяйство и общественный строй Уйгурского государства 10-14 вв. — М.-Л., 1966. с. 29.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]