Ҡырҡбыуын үләне
| Ҡырҡбыуын үләне | |||||||||||||||||||||
 Ҡырҡбыуын үләненең яҙғы үсентеләре | |||||||||||||||||||||
| Фәнни классификация | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
арауыҡтағы ранг
| |||||||||||||||||||||
| Халыҡ-ара фәнни исеме | |||||||||||||||||||||
|
Equisetum arvense L., 1753 | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
Ҡырҡбыуын үләне, баҫыу ҡырҡбыуыны, шыршы (ҡарағай) үләне, шылан (рус. Хвощ полево́й йәки, Хвощ обыкнове́нный, лат. Equisétum arvénse) — шыршы (ҡырҡбыуын) үләндәре ғаиләһенән күп йыллыҡ ағыулы үлән үҫемлек, бейеклеге 20-60 см. Споралар ярҙамында үрсей.
Ботаник һүрәтләмә[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Бейеклеге 40 см-ға тиклем, һирәкләп 50 см-ға тиклем булған күп йыллыҡ споралы үҫемлек. Тамырһабаҡтарында ҡыҫҡа ғына бүлбе һымаҡ тармаҡтар барлыҡҡа килә. Улар ярҙамында был үҫемлектәрҙең вегетатив үрсеүе күҙәтелә.
Ер өҫтө үренделәре ике төрлө (диморфик):
- генератив үренделәр — көрән йәки алһыу, тармаҡланмаған; өсмөйөшлө теш формаһындағы көрән япраҡлы. Споралар өлгөргәндән һуң яҙғы хлорофиллһыҙ үренделәр юҡҡа сыға йәки (күпкә һирәгерәк) йәшел төҫкә инә. Ян ботаҡтары барлыҡҡа килтерә һәм артабан вегетатив үренделәрҙән айырылмай.
- вегетатив үренделәр йәшел, тура йәки бер аҙ ауыш,эсе ҡыуыш. Осо һөңгөгә оҡшаш осло. Ғәҙәттә бейеклеге 15—50 см, диаметры 1,5—5 мм. Ботаҡлы. Һабаҡтарының эпидермисы шыма.
Япраҡ тештәре 6-12-әп ( ҡайһы берҙә 16-ға тиклем) суҡҡа йыйылған. Өҫкә тиклем ҡушылып үҫкән йәки ирекле. Суҡтарҙағы ботаҡтар ябай йәки еңелсә ботаҡлы, ҡырынлап өҫкә табан йүнәлә. Һабағындағы еңсәләр (редукцияланған япраҡтар) цилиндрик формала. Башаҡтарының оҙонлоғо 2-3 см, цилиндрик тиерлек.
Листовые зубцы собраны в мутовки по 6—12, иногда до 16, свободные или сросшиеся не до верху. Ветви в мутовках косо направлены вверх, простые или слабоветвистые. Влагалища (редуцированные листья) на стебле цилиндрические.
Колоски 2—3 см длиной, почти цилиндрические.
Таралыуы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Үҫемлек Евразияның субарктик, уртаса һәм тропик райондарында Исландиянан, Бөйөк Британиянан һәм Португалиянан көнбайышта Кореяға һәм Японияға, көнсығышта Кореяға һәм Японияға, Канада һәм Аляска субарктикаһынан АҠШ-тың көньяҡ штаттарына тиклем таралған.
Рәсәйҙә сүллектән һәм ярым сүллектән, шулай уҡ Алыҫ Төньяҡтан башҡа бөтә ерҙә лә таралған.
Тауҙарҙа субальпин билбауына барып етә. Урмандарҙа, ҡоро, һыубаҫар туғайҙарҙа, һаҙлыҡ ситтәрендә, ҡырсынташлы, ҡомло урындарҙа, баҫыуҙарҙа, көтөүлектәрҙә, йылға һәм шишмә ярҙары буйлап, арыҡтар эргәһендә, йыш ҡына ҡый үләне булып үҫә.
Ҡомло, ярайһы уҡ бай, уртаса дымлы тупраҡҡа өҫтөнлөк бирә. Һыубаҫар туғайҙарҙа һәм ятҡылыҡтарҙа, йыш ҡына үлән япмаһында үҙе генә ҡыяҡлылар менән бергә ( аҡтамыр, ҡылсыҡһыҙ күстерә, ҡыҙыл бүтәгә һ. б.) өҫтөнлөк итә.
Бигерәк тә төньяҡ йылғаларҙың һыубаҫар туғайҙарында киң таралған.
Үҫемлек үҫкән тупраҡтың әселеге юғары була.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 27. Equisetum arvense L. — Хвощ полевой // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 101. — ISBN 8-87317-091-6. (рус.)
- Ғүмәров В. З. Тыуған яҡтың шифалы үҫәмлектәре. —Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1996. − 160 б. — ISBN 5-295-01499-1
|
Был ботаника буйынса тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ. |