Эстәлеккә күсергә

Эльбрус: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
"{{Ук}} '''Эльбру́с''' ({{lang-krc|Минги-Тау}}, {{lang-kbd|Iуащхьэмахуэ}}) — стратовулкан<ref>{{..." исемле яңы бит булдырылған
(айырмалар юҡ)

08:51, 8 июнь 2020 өлгөһө

Эльбрус
ҡарас.-балҡ. Минги тау
Рәсем
Тау һырты Боковой хребет[d]
Яҡынса бейеклеге 4741 метр[1]
Родительская вершина Эльбрус
Топографическая изоляция 2473 km
Донъя ҡитғаһы Европа һәм Азия
Дәүләт  Рәсәй
Административ-территориаль берәмек Эльбрусский район[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 5642 метр[1]
Барлыҡҡа килгән, эшләнгән Липарит[d], вулканический туф[d], гранит[d], Гнейс һәм сланцы[d]
Урынлашыу картаһы
Карта
 Эльбрус Викимилектә

Эльбру́с (ҡарас.-балҡ. Минги-Тау, ҡаб.-черк. Iуащхьэмахуэ) — стратовулкан[2] Рәсәйҙә Кавказдағы — иң бейек тау түбәһе (диңгеҙ кимәленән 5642 м), Евразияның иң юғары стратовулканы, Европаның, Европа менән Азия араһындағы сикте Төп Кавказ һырты аша үткәреү шарты менән, шулай уҡ иң юғары түбәһе. Ер йөҙөнөң «Ете түбә» иң бейек түбәләр исемлегенә инә.

Эльбрустың биле (5416 метр) уны Көнсығыш (5621 м) һәм Көнбайыш (5642 м) түбәләргә бүлә, һәм тап шул билендә түбәһендәтуристар өсөн Кавказдың иң бейек приюты (торанҡаһы) урынлашҡан.

Этимологияһы

Эльбрус кавказ халыҡтарында ғына түгел, ситтә лә борондан билдәле булған. Шуға күрә теүәл этимологияһы, атаманың килеп сығышы билдәһеҙ. Дөйөм ҡабул ителгән фараздарҙың береһе булып килеп сығышы фарсыса "Elburz" — «бейек тау» тигәндән тип иҫәпләнә[3]. Иранда оҡшаш атамалы Эльбурс тауы бар[4].Шуныһы ҡыҙыҡ, фарсы (һәм дөйөм алғанда шәрҡиәтсе) йылъяҙмасыһылар ғөмүмән бөтә Төп Кавказ һыртын Эльбурз тип атай[5][6]. Күрәһең, һуңыраҡ исем был тау есөн генә һаҡланып ҡалғандыр инде.

Төп кавказ халҡы араһында иң таралғаны ҡарасәй-балҡарса Минги-Тау (Мәңге-Тау) һәм ҡабарҙыса "Ошхамахо" исемдәре(ҡаб.-черк. Ӏуащхьэмахуэ). Минги-Тау «Мәңге тау» тигәнде аңлата[7][8]. Кабардыларҙың Ошхамахо атамаһы «бәхет тауы» тип тәржемә ителә ( Ӏуащхьэ — «бейеклек, уба», һәм махуэ — «бәхет»[9]), икенсе аңлатмаһы  — «көн тауы»[4][10].

Төрки халыҡтар Эльбрусты "Джин-Батша" (Ендәр батшаһы) тип атаған. Адыгэларҙа - Къусхьэмаф — «бәхет биреүсе тау», абхаздарҙа — Орфи-туб — «ғөрөф тауы» атамаһы бирелгән[4], абазиндарҙа - Урым йхъымгӀва һәм Урышв ихъымгӀва[11], Грузияла — იალბუზი (Иалбузи) — «боҙ ялы» йәки Бурцими — «ослайып күтәрелгән»[4]. Әрмәнстанда Альберис тип билдәле — Альп тауҙары менән оҡшаштырып алынған булыуы ла ихтимал[12].

Эльбрусҡа тәүге булып күтәрелгән башҡорт ҡатыны

2017 йылдың август аҙағында Учалы районында тыуып үҫкән, хәрби хеҙмәт юлы үтеп, хәҙер Мәскәүҙә табиб булып эшләгән 50 йәшлек Ғәлиә Ғүмәрова Рәсәй менән Европаның иң бейек тауы - Эльбрус түбәһенә милли кейем кейеп менеп, 5642 метр бейеклектә атаҡлы "Заһиҙә" бейеүен башҡара [13] [14][15].

Иҫкәрмәләр

  1. ↑ 1,0 1,1 https://www.peakbagger.com/peak.aspx?pid=10381
  2. ↑ Elbrus (инг.) на сайте Global Volcanism Program Смитсоновского института
  3. ↑ Макс Фасмер. Этимологический словарь русского языка: в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва, под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ларина [т. I. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986—1987.]
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Рототаев П. Двенадцать имен Эльбруса // Земля и люди : ежегодник. — 1972.
  5. ↑ ШЕРЕФ-АД-ДИН ЙЕЗДИ. Книга Побед. http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Serefeddin/frametext2.htm.
  6. ↑ Géographie d’Aboulféde. Trad. de l’arabe en français… par M. Reinaud, t. 1—2, P., 1837—83;
  7. ↑ Бенги // Этимологический словарь тюркских языков. — М., 1978. — Т. II. — С. 113—114.
  8. ↑ Менги // Этимологический словарь тюркских языков. — М., 2003. — Т. VII. — С. 58.
  9. ↑ Апажев М. Л., Багов Н. А., Балкаров Б. Х. и др. Кабардино-русский словарь / Б. М. Карданов. — Москва: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1957. — С. 257, 472. — 576 с.
  10. ↑ Твёрдый А. В. Эльбрус // Топонимический словарь Кавказа. — Краснодар: Краснодарское книжное издательство, 2006.
  11. ↑ Ионова С. Х., Татаршао А. Х. Этнонимы и антропонимы в абазинской топонимии. Союз абазинской молодежи «Шарпны». Дата обращения: 11 июль 2015.
  12. ↑ Восточные топонимы // Газета «Татарский мир». — Издательский дом «Шанс», 2003.
  13. ↑ Аҙна яңылыҡтары
  14. ↑ Уроженка Башкирии станцевала на Эльбрусе в национальном костюме
  15. ↑ Уроженка Башкирии исполнила башкирский танец «Загида» на вершине Эльбруса

Сығанаҡтар

  • Кудинов В. Эльбрусская летопись. — Ставропольское книжное издательство, 1969, 236 с., 30 000 экз.
  • Алексеев А. А. Эльбрус и его отроги / Рец. В. В. Арсенин. — М.: Издатель И. В. Балабанов, 2007. — ISBN 5-901049-46-2.
  • Бероев Б. М. Приэльбрусье: Очерк природы. Летопись покорения Эльбруса. Туристские маршруты. — М.: Профиздат, 1984. — 208 с. — (Сто путей — сто дорог). — 97 500 экз.
  • Динник Н. Я.,. Эльбрус // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  • Новейший и современный вулканизм на территории России = Modern and Holocene volcanism in Russia : [кол. моногр. : науч. издание] / [отв. ред. и автор вступ. ст. Н. П. Лавёров ; Ин-т физики Земли им. О. Ю. Шмидта; худож. Ю. И. Духовская]. — М. : Наука, 2005. — 604 с. — ISBN 5-02-032898-7
  • Газеев В. М. Петрология и потенциальная рудоносность Эльбрусского вулканического центра (Северный Кавказ): Автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. геол.-минерал. наук. Ин-т геол. руд. месторожд., петрогр., минерал. и геохимии РАН, Москва, 2003, 26 с.
  • Собисевич А. Л., Нечаев Ю. В., Арбузкин В. Н., Трофименко Е. А., Пруцкий Н. И., Греков И. И. Новые геофизические данные о структуре магматических образований в районе Эльбрусского вулканического центра // Исследования в области геофизики. — М.: ОИФЗ РАН, 2004. — С. 272—285.
  • Лебедев В. А., Чернышев И. В., Чугаев А. В., Гольцман Ю. В., Баирова Э. Д. Геохронология извержений и источники вещества материнских магм вулкана Эльбрус (Большой Кавказ): результаты K-Ar и Sr-Nd-Pb изотопных исследований (рус.) // Геохимия : журнал. — 2010. — № 1. — С. 45-73. — ISSN 0016-7525.
  • П.П. Захаров. Кто автор и строитель «Приюта 11-ти»? Russianclimb.
  • Список литературы. Кафедра динамической геологии МГУ.
  • А.В. Твёрдый. Кавказ в именах. — Краснодар: Платонов, 2008. — 432 с. — 4000 экз. — ISBN 978-5-89564-044-9.
commons: Эльбрус Викимилектә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Эльбрус&oldid=952521» битенән алынған