Баб (бабизм)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Баб.

Эссэлэмэгэлэйкум уэ рэхмэтуллаhу уэ бэрэкэтуhy Кэзерле мухэрирзэр Баб (фарсы باب‎ - "ҡапҡа»)[1] — Сәйет Али Мөхәммәт Ширазиның титулы (фарсы سيد علی ‌محمد شیرازی‎) (1819 йәки 1820[2] — 1850), Байан динен, баб динен нигеҙләүсе һәм уның пәйғәмбәре. Азалиттар араһында ул Нукта-и-Байан тип атала[3] (перс. نقطة البيان‎ — Аңлатыу мәғәнәһе). Иран сығышлы бахайҙар араһында ул ғәҙәттә фарсыса حضرت اعلی‎ ("Уның Изгелеге Юғары») йәки фарсыса حضرت رب اعلى‎ ("Уның Изгелеге Юғары Әфәнде") тип атала. Бабтың бөтә әҫәрҙәре һәм асыштары ла Байан тип атала[4].

Баб Каджар Иранында Шираз сауҙагәре була. 1844 йылда, егерме дүрт йәшендә, үҙен Хоҙайҙың илсеһе тип иғлан итә. Ул үҙенә Баб титулын ала, үҙен вәғәҙә ителгән Махди йәки шиғый әл-Ҡәйем менән бәйләп, «ҡапҡа» йәки «ишек» тигәнде аңлата [5]. Ул фарсы хөкүмәте яғынан оппозиция менән осраша, улар ахыр сиктә уны һәм меңәрләгән уның эйәрсенен бабиттар булараҡ язалай. Баб үҙенең талаптарын тасуирлаған һәм шәйехизмда һәм, тимәк, хуруфизмда күп һанлы иҫәп-хисаптар ҡулланып, үҙенең тәғлимәтен билдәләгән бик күп хаттар һәм китаптар яҙған. Ул Алла билдәләгән мессиан фигураһы идеяһын индерә, ул уға ҡарағанда ла күберәк мөрәжәғәтнамә килтерә[6]. Бабизмда (бахайҙар һәм азалиттар өсөн) Баб христианлыҡта Илия йәки Иоанн Креститель ролен, йәғни үҙ диненә юл һалған элгәреһенең ролен уйнай. Бахаизмға нигеҙ һалыусы, Баһаулла Бабтың шәкерте була, һәм, 1863 йылда ул, Баб үлгәндән һуң 13 йыл үткәс, уның пәйғәмбәрлеген үтәгәнлеген әйтә.

Тормошоноң тәүге йылдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Баб 1819 йылдың 20 октябрендә (һижрәнең 1235 йылғы мөхәррәме) Ширазда, сауҙагәр ғаиләһендә тыуа һәм Али Мөхәммәт исемен ала. Сәйет Мөхәммәт-Риза уның атаһы була, Ә әсәһе-Фатима Бегум (1800—1881), Ширазда билдәле сауҙагәрҙең ҡыҙы. Һуңғараҡ ул бахаи булып китә. Баб бала саҡта атаһы вафат була (яҡынса 1826 йылда). Әсәһе уны ағаһы, сауҙагәр Хажи Мирза Сәйет Али етәкселегендә тәрбиәләй[7][8]. Баб Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең нәҫеле һәм сәйете була, сөнки уның ата-әсәһе икеһе лә Пәйғәмбәр Хөсәйен Али тоҡомонан була[8][9][10]. Ағай-һеңлеләре булмай.

Бабтың бала сағы йылдары тураһында аҙ билдәле. Ширазда ағаһы туғанын башланғыс мәктәпкә (мактаб) ебәрә, унда ул алты йәки ете йыл дауамында ҡала[11][12]. Ул шулай уҡ әсәһенең ғаилә эштәрендә ҡатнашыу өсөн кәрәкле күләмдә коммерция өйрәнә. 15 һәм 20 йәше араһында ул үҙенең ағаһына ғаилә бизнесына ҡушыла. 1835 йылда тәүҙә Бушир портында, ағаһының сауҙа контораһында коммерсант сифатында, ә һуңынан үҙ аллы эшләй башлай[7][11].

Һуңынан булған хикәйәләр Али-Мөхәммәттең йәшлек йылдарында диндар булыуын һыҙыҡ өҫтөнә ала. Дини тойғоға буйһоноп, ул 1840 йылда үҙенең Буширҙағы сауҙаһын яба һәм шиғыйҙарҙың Ираҡтағы изге урындарына хаж ҡыла, йыл самаһы шунда үткәрә[13]. Ошо ваҡыт эсендә ул шәйехит лидеры Сәйет Кзаим Рашти тирәләй берләшкән төркөмдә була, унда үҙенең ғәҙәти булмаған диндарлығы менән иғтибарҙы йәлеп итә[7]. Әммә ул формаль дини белем алыуҙы дауам итмәй һәм Ширазға кире ҡайта. 1842 йылдың август айында әсәһе, Фатима Бегумдың ике туған һеңлеһе һәм Ширазда билдәле сауҙагәрҙең ҡыҙы Хәтижә Бегумға (1822—1882) өйләнә. Али Мөхәмәткә 23 йәш була, ә уға — 20. Никах бәхетле булып сыға[14]. Улдары Әхмәд тыуа, ул сабый сағында вафат була (1843)[14]. Йөклөлөк Хәтижәнең ғүмерен хәүеф аҫтына ҡуя, һәм ул башҡаса ауырға ҡала алмай. Йәш пар Ширазда Бабтың әсәһе менән ҙур булмаған йортто биләй. Һуңыраҡ Хәтижә бахаи булып китә.

Иртәрәк яҙған ҡайһы бер хаттарында ул, ғаилә бизнесынан ҡәнәғәтлек алмауын һәм бының урынына үҙен дини әҙәбиәтте тикшереүгә бағышлауын яҙа[15]. Замандашы уны «бик өндәшмәүсән» тип атай һәм, бында сиктән тыш ихтыяж тыумаһа, бер ҡасан да бер һүҙ ҙә әйтмәйәсәк, тигән. Ул хатта беҙҙең һорауҙарға яуап та бирмәй. Ул һәр ваҡыт үҙ фекерҙәренә йомолоп ҡала һәм доға һәм шиғырҙарын ҡабатлау менән мәшғүл була. Ул нәҙек һаҡаллы, таҙа кейемле, йәшел яулыҡ һәм ҡара тюрбан йөрөткән матур ир-егет»[16]. Инглиз табибы уға ошондай тасуирлама бирә: «Ул бик илтифатлы һәм нескә, ярайһы уҡ ҙур булмаған кәүҙәле, фарсылар өсөн бик итәғәтле, мине таң ҡалдырған матур йомшаҡ тауышлы кеше ине».

Артабанғы йылдарҙа Ширазда Али Мөхәмәттең дини энтузиазмы дауамын таба. 1844 йыл башында йәки бер аҙ иртәрәк ул шиғырҙар яҙа башлай, уларҙы илаһи күренеш тип атай[17]. Шул уҡ ваҡытта, Йәшерен Имамдың фатихаһы менән бирелгән аскетлы шәхес булараҡ, уның даны барлыҡҡа килеүе ихтимал; уға мөғжизәләрҙе лә ҡайтарып ҡалдыралар.

Иғлан итеү һәм иртә вәғәз (1844 й. майы — 1847 й. марты)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Али Мөхәмәт тирәләй тупланған билдәле бер дини хәрәкәттең үҫешә башлауын, ғәҙәттәгесә, 1844 йылдың 22 майы төнө менән бәйләйҙәр. Унда һуңынан «Буквы Живого» булараҡ билдәле булған тәүге Баб эйәреүсендәренең береһе Мулла Хөсәйен Бушруиҙың мөрәжәғәте була[18]. Шул ваҡытта уҡ Бабтың үҙ миссияһын иғлан итеүе тип ҡаралған «Ҡәйүм-үл-Әсмә» төҙөлә башлай[19]. Сәйет Казим үлгәндән һуң шәйхиттәр араһында барлыҡҡа килгән күсәгилешлелек кризисы контексында был ваҡиғалар Бабтың күп кенә шәйехиттәр өсөн антлы мессиан лидеры булып китеүенә килтерә[20] . Үлгәндәрҙән тиҙерәк терелеүҙе иғлан итеп һәм илаһи яҡтан раҫланған лидерлыҡҡа дәғүә белдереп, Баб бөтә мосолман донъяһына мөрәжәғәт итә һәм тиҙҙән күптәр өсөн Йәшерен Имамға «ҡапҡа» булып әүерелә. Был ваҡытта уның эйәрсендәре бабидтар тип аталай башлай.

Шәкерттәрен үҙенең эшен асыҡтан-асыҡ иғлан итергә ебәреп (әммә исемен асыҡтан-асыҡ әйтергә теләмәй), Баб шәкерте Ҡотдос һәм хеҙмәтсеһе Мөбәрәк менән 1844 йылдың сентябрендә Шираздан сығып китә һәм үҙенең миссияһын иғлан итеү өсөн Мәккәгә юллана. Шулай итеп, ул үҙенең эштәре Имам Мәхдиҙең килеү ваҡыты тураһындағы мосолман пәйғәмбәрлектәре менән тап килеүенә ынтыла. Шунан ул, мосолман мессианизмының пәйғәмбәрлектәренә ярашлы, Ираҡтағы шәкерттәренә ҡушылырға ниәтләй. Бабтың Мәккәгә килеүе (12 декабрь 1844 йыл—7 ғинуар 1845 йыл) аҙ билдәле була. Бабтың Ираҡҡа ебәрелгән кешеһе Мулла Али Бастами шиғый руханиҙары яғынан ҡаршылыҡҡа осрай һәм ахыр сиктә Ғосман властары тарафынан төрмәгә ябыла. Баб аллаһ тәғлимәтенең үҙгәреүе тураһында хәбәр итә лә, кире Буширға әйләнеп ҡайта. Уның эйәрсендәре Ширазда шундай сыуалыштар тыуҙыра (намаҙға мосослман саҡырыуына Бабатың исемен өҫтәп), хатта Шираз губернаторы, Хөсәйен Хан, Бабты Буширҙағы юлда ҡулға алыр өсөн ғәскәр отряды ебәрә. Баб Ширазға (1845 йылдың июнь башы) ҡайта, һәм губернатор һарайында унан ҙур һорау алалар. Шунан һуң ул ағаһының яуаплылығына тапшырылып ебәрелә. Унан имам титулынан шәхсән баш тартыуҙы талап итәләр.

Интенсив рәүештә яҙышҡан һәм араларында Сәйет Яхья Дараби (Вәхит) һәм Мулла Мөхәммәд Занджани кеүек билдәле дин әһелдәре булған халыҡты йәшерен ҡабул иткән Баб, хәҙер башҡаса фекер йөрөткән дини хәрәкәт лидеры булараҡ ҡарала. 1846 йылда Баб ҡабаттан ҡулға алына, әммә Ширазда ваба эпидемияһы тыуҙырған хаос һөҙөмтәһендә, төрмәнән ҡотола һәм Исфаханға күсә[21]. Унда 1847 йылдың мартына тиклем Исфахан губернаторы Манучир-Хандың ҡунағы сифатында ҡала, ул Бабты оҡшата һәм Мөхәмәт Шаһ менән уның осрашыуына мөмкинлек булдырырға тырыша, унда үҙен туранан-тура монархҡа күрһәтә алыр ине.

Бабтың һуңғы вәғәзе (1847— 1950 йылдың июле)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Манучир Хандың вафаты 1847 йылдың февралендә Бабтың яҙмышындағы боролошто билдәләй. Мөхәмәт Шаһ шул саҡта Бабҡа ҡарата яҡшы мөнәсәбәттә булһа ла, уның баш вәзире Хажи Мирза Али, популярлыҡ яулай барған Бабтың үҙ хәленә ҡарата хәүеф күрә. Агаси бойороғо буйынса Баба Иран Әзербайжанындағы алыҫ ҡәлғәгә (июль 1847 — апрель 1848), ә һуңынан Чихрик ҡәлғәһенә ябыла (апрель 1848 — июнь 1850)[22].

Баб тотҡонлоҡта булған осорҙа бабидтар хәрәкәте һәм уның Иран йәмғиәте менән мөнәсәбәттәре тәрән үҙгәрештәр кисерә. 1848 йыл башында Баб асыҡтан-асыҡ эйәрсендәренә үҙен Мәхди сифатында иғлан итә һәм ислам ҡануны уңышһыҙ тип иғлан итә. Һуңғыһы уның Байан тип аталған китабында яҙылған яңы тәртип менән алмаштырылырға тейеш булған. Шаһҡа һәм уның вәзиренә яҙған хаттарында Баб уларҙың ҡылыҡтарын ғәйепләй. Шиғыйҙар исламы менән араларҙы өҙөү 1848 йылдың июлендә бер үк ваҡытта булған ике ваҡиға арҡаһында көсәйә. Беренсеһе тәхет вариҫы Насретдин-шаһ етәкләгән Тәбриз руханиҙарының Бабты судҡа тарттырыуы була, унда Баба үҙен асыҡтан-асыҡ Мәхди тип атай, һәм тән язаһына хөкөм ителә (табандарына һуҡтырыу), ул клириктарҙың береһенең йортонда башҡарыла. Икенсе ваҡиға булып төп бабидтарҙың Бадаштағы йыйылышы тора, унда улар ислам эраһының тамамланыуын һәм яңы донъя тәртибенең башланыуын иғлан итә.

Был ваҡытҡа Баб шәкеттәренең үҫә барыусы рух күтәренкелеге, бер яҡтан, һәм руханиҙар яғынан ҡаршылыҡ консолидацияһы, икенсе яҡтан, бабидтар һәм уларҙың дошмандары менән бер нисә бәрелешкә алып килә. Мөхәммәт Шаһ һәләк булғандан һуң (1848) Табарси ҡәлғәһендә ҡораллы ҡаршылыҡ башлана, уның һөҙөмтәһендә хөкүмәт ғәскәрҙәре мәкерлелек юлы менән генә бабидтарҙы еңеп сыға. 1850 йылда яңы конфликттар башлана, шуға күрә яңы вәзир Мирза Таги Хан (Әмир-Кәбир) бабидтар хәрәкәтен уны үҙәгенән мәхрүм итеп кенә туҡтатырға мөмкин, тигән фекергә килә. Баб йәнә Тебризға килтерелә һәм 1850 йылдың 9 июлендә халыҡ алдында атып үлтерелә. Уның менән бергә уның тоғро эйәреүселәренең береһе Мирза Мөхәммәт Али Зунузиҙы (Әнис) атып үлтерәләр.

Эйәреүсендәре араһында Бабтың үлеменә ҡарата мөғжизәле ваҡиғалар тураһында төрлө риүәйәттәр таралған. Мәҫәлән, унда әйтелгәнсә, хөкөм ҡарарын ғәмәлгә ашырырға ҡушылған беренсе ғәскәр подразделениеһы 750 уҡсынан торған христиан полкы булған.

Дары төтөнө таралып бөткәс, меңәрләгән шаһит йәнәһе лә Әнисте үлтереү урынында тере килеш тороуын күрә: пулялар уның кәүҙәһенә лә, Бабтың кәүҙәһенә лә теймәй, ә майҙанда Бабтың кәүҙәһе булмай. Күпмелер ваҡыттан һуң Бабты уның камераһында табып алалар, ул унда секретарына әйтеп тороп яҙҙырыуын тамамлап торған.

Баб менән Әнистең кәүҙәләре бабидар тарафынан йәшереп тотола һәм эҙмә-эҙлекле төрлө урындарҙа була, һәм ниһайәт, Абдул-Бах күрһәтмәһе буйынса 1899 йылда Фәләстинға еткерелә. Унда Хайфалағы (хәҙер Израиль) Кармель тауы битләүендә Баб Ҡорамында ҡайтанан ерләнә.

Тәғлимәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бабтың тәғлимәте өс киң этапта, һәр береһенең мөһим тематик йүнәлеше бар. Уның иң тәүге тәғлимәттәре тәү сиратта Ҡөрьән һәм хәҙистәр интерпретацияһы менән билдәләнә. Был интерпретация режимы уның тәғлимәтенең бөтә өс этабында ла дауам итә, әммә ул философик аңлатмаға һәм, ниһайәт, ҡануниәт өлкәһендәге аңлатмаларға баҫым яһағанда алға китеш күҙәтелә. Икенсе философик этапта Баб йәшәйеш метафизикаһына һәм ижад емешенә аңлатма бирә, ә өсөнсө ҡануни этапта уның мистик һәм тарихи принциптары берләшә. Был этаптарҙа Баб эштәрен анализлау уның тәғлимәттәре күп үлсәмдәр һәм формалар менән дөйөм принципта илһамландырылыуын күрһәтә.


Баб эштәренең күбеһе юғалған. Баб үҙе уларҙың оҙонлоғо буйынса биш йөҙ мең шиғырҙан артыуын белдерә. 25 шиғырҙы бер биткә урынлаштырғанда, был текстың 20 000 битенә тиң булыр ине[23].

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Байан
  • Бабизм
  • Народ Байана
  • Браун, Эдвард Гранвил

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ «Персидский Байан. Конспект». Перевод с английского, издательство «Фолиантъ», Казань, 2002, 2006, ISBN 5-94990-001-4, c. 16, Единство II, Глава 1
  2. ↑ Там же c. 15, Единство II, Глава 1
  3. ↑ Там же c. 14, Единство I, Глава 15
  4. ↑ Там же c. 41, Единство III, Глава 17
  5. ↑ Amanat, 2000
  6. ↑ Buck, 2004
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Bāb, ed. 
  8. ↑ 8,0 8,1 Balyuzi, 1973
  9. ↑ Overview of the Bábi Faith. Baháʼí International Community. Дата обращения: 9 апрель 2008. Архивировано из оригинала 14 март 2008 года.
  10. ↑ The Genealogy of Bab, showing connection with Baháʼu'lláh's descendants, by Mirza Abid, Published in Nabil's Dawnbreakers. bahai.library.org. Дата обращения: 9 апрель 2008. Архивировано 5 август 2011 года.
  11. ↑ 11,0 11,1 MacEoin, Denis (1989), "Bāb, Sayyed ʻAli Mohammad Sirazi", Encyclopædia Iranica, <http://www.iranicaonline.org/articles/bab-ali-mohammad-sirazi>  2017 йыл 15 июнь архивланған.
  12. ↑ Lambden, 1986, p. 1–31
  13. ↑ Balyuzi, 1973, p. 41
  14. ↑ 14,0 14,1 H.M. Balyuzi, Khadijih Bagum — Wife of the Bab
  15. ↑ MacEoin, Denis (1989), "Bāb, Sayyed ʻAli Mohammad Sirazi", Encyclopædia Iranica, <http://www.iranicaonline.org/articles/bab-ali-mohammad-sirazi>  2017 йыл 15 июнь архивланған.
  16. ↑ Hajji Muhammad Husayn, quoted in Amanat, Abbas. Resurrection and Renewal: The making of the Babi Movement in Iran, 1844–1850 (инг.). — Ithaca: Cornell University Press, 1989. — P. 132—33.
  17. ↑ Mirza Habibu'llah Afnan; trans. by Ahang Rabbani.The Genesis of the Bâbí-Baháʼí Faiths in Shíráz and Fárs (англ.).— BRILL, 2008.— P.20—22.— ISBN 978-90-04-17054-4.
  18. ↑ MacEoin, Denis (1989), "Bāb, Sayyed ʻAli Mohammad Sirazi", Encyclopædia Iranica, <http://www.iranicaonline.org/articles/bab-ali-mohammad-sirazi>  2017 йыл 15 июнь архивланған.
  19. ↑ Bausani, A. (1999), Bāb, Encyclopedia of Islam, Leiden, The Netherlands: Koninklijke Brill NV.
  20. ↑ The Time of the Báb. BBC. Дата обращения: 2 июля 2006. Архивировано 25 февраля 2009 года
  21. ↑ MacEoin, Denis (1989), "Bāb, Sayyed ʻAli Mohammad Sirazi", Encyclopædia Iranica, <http://www.iranicaonline.org/articles/bab-ali-mohammad-sirazi>  2017 йыл 15 июнь архивланған.
  22. ↑ Bausani, A. (1999), "Bāb", Encyclopedia of Islam, Leiden, The Netherlands: Koninklijke Brill NV 
  23. ↑ MacEoin, Sources for Early Bābī Doctrine and History, 15.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Писания Баба
Научная
Художественная
  • Гриневская, И. А. Баб. Драматическая поэма из истории Персии. В 5 действиях и 6 картинах. Издание 2-е. Петроград, 1916. (Текст пьесы имеется под: )
  • Nakhjavani, Bahiyyih. The Saddlebag. Beacon Press, 2001. ISBN 0-8070-8343-7

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

commons: Баб (бабизм) Викимилектә
  • Баб в проекте «Гутенберг»
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Баб_(бабизм)&oldid=1195840» битенән алынған