Ер төҙөлөшө

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ер киҫелеше. Һул һүрәт масштабта түгел.

Ер химик йәки реологик үҙенсәлектәре буйынса айырылған бер нисә тышлыҡтан торған, яҡынса шар формаһындағы объект (экваториаль диаметры 12 754 км, ә поляр диаметры яҡынса 12 711 км[1]). Ерҙең уртаһында радиусы яҡынса 1250 км булған эске йәҙрә урынлашҡан, ул башлыса тимер һәм никелдән тора. Артабан, башлыса тимерҙән торған, ҡалынлығы яҡынса 2200 км самаһы булған тышҡы йәҙрә. Уның өҫтөндә силикаттарҙан һәм оксидтарҙан торған 2900 км мантия ята, унан да юғарыраҡ — ярайһы уҡ йоҡа ҡаты ер ҡабығы. Шулай уҡ силикаттарҙан һәм оксидтарҙан тора, әммә мантия тоҡомдарында осрамаған элементтар менән байытылған. Ерҙең эске төҙөлөшө тураһындағы төшөнсәләр топографик, батиметрик һәм гравиметрик мәғлүмәттәргә, вулкан әүҙемлеге һөҙөмтәһендә өҫкә күтәрелгән яланғас тау тоҡомдарын күҙәтеүгә, Ер аша үткән сейсмик тулҡындарҙы анализлауға, тәрән баҫым һәм юғары температурала ҡаты кристаллик есемдәрҙе күҙәтеүгә нигеҙләнә.

Фараздар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ерҙең гравитация көсө уның массаһын иҫәпләү, шулай уҡ планета күләмен һәм уның уртаса тығыҙлығын баһалау өсөн ҡулланыла ала. Астрономдар шулай уҡ Ерҙең массаһын уның орбитаһы һәм яҡындағы планета есемдәренә йоғонтоһо буйынса иҫәпләй ала. Ерҙең ҡаты өлөшөн, һыу ятҡылыҡтарын һәм атмосфераны тикшереү тау тоҡомдарының билдәле бер тәрәнлектә массаһын, күләмен һәм тығыҙлығын баһаларға мөмкинлек бирә, шуға күрә ҡалған масса тәрәнерәк ҡатламдарҙа булырға тейеш.

Төҙөлөшө[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ер аҫты төҙөлөшөн механик (атап әйткәндә, реологик) йәки химик үҙенсәлектәре буйынса ҡатламдарға бүлергә мөмкин. Механик үҙенсәлектәре буйынса литосфера, астеносфера, мезосфера, тышҡы йәҙрә һәм эске йәҙрә айырыла. Химик үҙенсәлектәре буйынса Ерҙе ер ҡабығына, өҫкө мантияға, аҫҡы мантияға , тышҡы йәҙрә һәм эске йәҙәгә бүлергә мөмкин.

Ерҙең эске төҙөлөшөнөң схема һүрәте: 1 континенталь ҡабыҡ; 2 океан ҡабығы; 3 өҫкө мантия; 4 аҫҡы мантия; 5 тышҡы йәҙрә; 6 эске йәҙрә, Мохоровичич өҫлөгө; Гутенберг сиге; Леманн-Буллендың ярылыуы



































Ерҙең геологик ҡатламдары түбәндәге тәрәнлектә ята:[2]

Тәрәнлеге Ҡатламдар
Километр Миль
0—60 0—37 Литосфера (тәрәнлеег 5 км — 200 км)
0—35 0—22 Кора (глубина разнится от 5 до 70 км)
35—60 22—37 Мантияның өҫкө өлөшө
35—2890 22—1790 Мантия
100—200 62—125 Астеносфера
35—660 22—410 Өҫкө мезосфера (өҫкө мантия)
660—2890 410—1790 Түбәнге мезосфера (түбәнгея мантия)
2890—5150 1790—3160 Тышҡы йәҙрә
5150—6371 3160—3954 Эске йәҙрәо

Ер ҡатламдары ер тетрәүҙән барлыҡҡа килгән сейсмик тулҡындарҙың таралыу ваҡытын үлсәү юлы менән билдәләнә. Йәҙрә арҡыры тулҡындарҙы (поперечные волны) үткәрмәй, тулҡындарҙың таралыу тиҙлеге төрлө ҡатламдарҙа төрлөсә була. Төрлө ҡатламдарҙа сейсмик тулҡындар тиҙлеге Снелл законы менән билдәләнә.

Йәҙрә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ерҙең уртаса тығыҙлығы 5515 кг/м3. Ер өҫтөндәге матдәнең уртаса тығылығы ни бары 3000 кг/м3 , шулай булғас тығыҙ матдәләр Ерҙең йәҙрәһендә бар тигән һығымта яһарға тейешбеҙ. Йәҙрәнең юғары тығыҙлығын тағы бер иҫбатлау сейсмологик мәғлүмәттәргә нигеҙләнгән. Матдәнең баҫым менән тығыҙланыуын да иҫәпкә алырға кәрәк. Лаборатор тикшеренеүҙәрҙә матдәләр тығыҙлығының атомдарҙы тығыҙыраҡ төрөү юлы менән үҙгәреүе тураһында һығымта яһалған мәғлүмәттәр бар, мәҫәлән, 1 миллион атмосферала тимер яҡынса 30 процентҡа тығыҙлана. "...Өҫкө мантияның ер өҫтөндәге тығыҙлығы 3,2 г/см3 ҡиммәтенән башлап тығыҙлығы әкренләп арта бара, сөнки уның матдәһе ҡыҫыла... Түбәнге мантияла материяның кристалл төҙөлөшөндә һиҙелерлек үҙгәреүҙәр бөтөнләй булмай, сөнки был геосфералағы бөтә оксид атомдары тығыҙ хәлдә һәм мантия матдәһенең ҡыҫылыуы атомдарҙың ҡыҫылыуы арҡаһында ғына мөмкин».[3]


Сейсмик үлсәүҙәр күрһәтеүенсә, эске ҡаты йәҙрәнең радиусы ~1220 км һәм радиусы ~3400 км булған шыйыҡ тышҡы йәҙрә бар.[4]

Мантия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ер мантияһы 2890 км тәрәнлеккә тиклем һуҙыла, был Ерҙең иң ҡалын ҡатламы. Түбәнге мантияның баҫымы яҡынса 1,4·106 атм ГПа (1,4·106 1,4·106 атм) тәшкил итә. Мантияның өҫкө ҡабығы тимер һәм магнийға бай силикат тоҡомдарҙан тора. Мантияла юғары температура силикат материалды тектоник плиталарҙағың һығылмалығыконвекция арҡаһында мантияға өҫкә сығырға мөмкинселек бирә. Матдәнең иреүе һәм үҙлеге (вязкость) мантияның баҫымына һәм химик үҙгәрештәренә бәйле.[5] Мантия үҙлеге (вязкость) тәрәнлегенә ҡарап 1021 — 1024 Па·с[6]. Сағыштырыу өсөн һыу үҙлеге 10−3 Па·с, ҡом — 107 Па·с.

Ер ҡабығы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәлә: Ер ҡабығы

Ер ҡабығының ҡалынлығы ер өҫтөнән тәрәнлеге 5 километрҙан 70 километрға тиклем. Океан ҡабығының иң нескә өлөштәре, океан бассейндары нигеҙендә ята (5—10 км), тығыҙ базальт кеүек тимер-магний силикат тоҡомдарынан тора.

Ер ҡабығынан аҫтараҡ мантия урынлашҡан, ул составы һәм физик үҙенсәлектәре менән айырыла, ул тығыҙ, башлыса эреүсән элементтарҙан тора.

Альтернатив тарихи үҫеш концепцияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Галлей гипотезаһын иллюстрациялау

1692 йылда Эдмунд Галлей (Лондон король йәмғиәтенең Философия хеҙмәттәрендә баҫылып сыҡҡан мәҡәләһендә) 500 миль ҡалынлыҡтағы ҡыуыш корпустан торған, эске йәҙрә тирәләй ике эске концентрик тышлыҡтан торған, Вен, Марс һәм Меркурий планеталарының диаметрына тап килгән Ер тураһындағы идеяны тәҡдим итә.[7] Геофизика, геодезия, астрономия һәм химия тарафынан алынған фәнни мәғлүмәттәр XIX быуатта уҡ (ә өлөшләтә XVIII быуатта) Ерҙең ҡыуыш булыуы гипотезаһын тулыһынса кире ҡаға.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Мохоровичич өҫлөгө

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Ер төҙөлөшө — Кругосвет энциклопедияһынан
  2. ↑ T. H. Jordan Structural Geology of the Earth's Interior (инг.) // Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America : journal. — 1979. — Т. 76. — № 9. — С. 4192—4200. — DOI:10.1073/pnas.76.9.4192 — PMID 16592703.
  3. ↑ Плотность земных ядер / О. Г. Сорохтин: «Развитие Земли» / Земля. www.gemp.ru. Дата обращения: 27 ғинуар 2018. Архивировано 27 ғинуар 2018 года.
  4. ↑ Monnereau, Marc; Calvet, Marie; Margerin, Ludovic; Souriau, Annie Lopsided Growth of Earth's Inner Core (инг.) // Science. — 2010. — Т. 328. — № 5981. — С. 1014—1017. — DOI:10.1126/science.1186212 — PMID 20395477.
  5. ↑ Uwe Walzer, Roland Hendel, John Baumgardner. Mantle Viscosity and the Thickness of the Convective Downwellings (ингл.). Архивировано 8 апрель 2007 года. 2006 йыл 26 август архивланған.
  6. ↑ Uwe Walzer, Roland Hendel, John Baumgardner. Mantle Viscosity and the Thickness of the Convective Downwellings (ингл.). Архивировано 8 апрель 2007 года. 2006 йыл 26 август архивланған.
  7. ↑ N. Kollerstrom The hollow world of Edmond Halley (билдәһеҙ) // Journal for History of Astronomy. — 1992. — Т. 23. — С. 185—192. Архивировано из первоисточника 18 сентябрь 2021. (архив).

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Джеффрис Г. Земля, её происхождение, история и строение, пер. с англ.. — М., 1960.
  • Магницкий В. А. Внутреннее строение и физика Земли. — М., 1965.
  • Ботт М. Внутреннее строение Земли, пер. с англ.. — М., 1974.
  • Булен К. Плотность Земли, пер. с англ.. — М.,, 1978.
  • Жарков В. Н. Внутреннее строение Земли и планет. — 2 изд.. — М., 1983..
  • Огаджанов В.А. Дилатационная модель Земли и геотектоника. Вестник Воронежского. гос. ун-та. сер. Геология. 2001. №11
  • Kruglinski, Susan. Journey to the Center of the Earth. Discover, June 2007.
  • Lehmann, I. (1936) Inner Earth, Bur. Cent. Seismol. Int. 14, 3-31
  • Schneider, David (October 1996) A Spinning Crystal Ball, Scientific American
  • Wegener, Alfred (1915) «The Origin of Continents and Oceans»
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ер_төҙөлөшө&oldid=1194001» битенән алынған