Квадрат тигеҙләмә

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте

Квадра́т тигеҙләмә — : күренешендәге алгебраик тигеҙләмә, бында — үҙгәреүсән, , , коэффициенттар,

 аңлатмаһы квадрат өсбыуын тип атала [1].

Тамыр — ул үҙгәреүсәненең квадрат өсбыуынды нулгә, ә квадрат тигеҙләмәне дөрөҫ тигеҙлеккә әйләндереүсе ҡиммәте.

Квадрат тигеҙләмә элементтарының үҙ исемдәре бар[1]:

  • беренсе йәки өлкән коэффициент,
  • икенсе, урта йәки -тың коэффициенты,
  • ирекле быуын тип атала.

Өлкән коэффициенты бергә тигеҙ булған квадрат тигеҙләмә килтерелгән тигеҙләмә тип атала[1]. Бындай тигеҙләмә бөтә аңлатманы өлкән коэффициентҡа бүлгәндә килеп сыға:

Бөтә коэффициенттары ла нулдән айырмалы булған тигеҙләмә тулы квадрат тигеҙләмә тип атала.

Өлкән коэффициенттан башҡа бер булһа ла коэффициенты (йә икенсе, йә өсөнсө коэффициент, йәки ирекле быуын) нулгә тигеҙ булған квадрат тигеҙләмә тулы булмаған квадрат тигеҙләмә тип атала.

Квадрат тигеҙләмәләр тураһында тарихи мәғлүмәттәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Боронғо Вавилон[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

беҙҙең эраға тиклем икенсе мең йыллыҡта уҡ вавилонсылар квадрат тигеҙләмәне сығара белгәндәр [1]. Уларҙы сығарыу Боронғо Вавилонда нигеҙҙә ер участкаларының майҙанын иҫәпләү, хәрби ихтыяж менән бәйле ер эштәре кеүек практик мәсьәләләр менән тығыҙ бәйле була. Бындай белемдең булыуы шулай уҡ математика менән астрономияның үҫеше арҡаһында мөмкин була.Тулы һәм тулы булмаған квадрат тигеҙләмәләрҙе лә сығарыу ысулы билдәле була. Хәҙерге алгебраик яҙыуҙы ҡулланып, Боронғо Вавилонда сығарылған квадрат тигеҙләмә өлгөләрен килтерәбеҙ:

Квадрат тигеҙләмәләрҙе сығарыу ҡағиҙәләре күп яҡтан хәҙергеләргә оҡшаш, тик вавилон текстарында был ҡағиҙәләрҙе килтереп сығарған фекерләүҙәр теркәлмәгән.

Индия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Квадрат тигеҙләмә ярҙамында сығарылыусы мәсьәләләр беҙҙең эраның 499 йылында һинд астрономы һәм математигы Ариабхата тарафынан яҙылған астрономия буйынса «Ариабхаттиам» трактатында осрай. Беренселәрҙән булып квадрат тигеҙләмәнең тамырҙары формулаһын сығарыусы тип һинд ғалимы Брахмагупта иҫәпләнә (яҡынса 598 йыл)[1]; Брахмагупта : каноник күренешкә килтергән квадрат тигеҙләмәне сығарыуҙың универсаль ҡағиҙәһен тасуирлай; шуның менән бергә -нан башҡа бөтә коэффициенттар ҙа тиҫкәре булырға мөмкин тип фараз ителә. Ғалим тарафынан формулировкаланған ҡағиҙә асылда хәҙерге менән тап килә.

Ысын һандар күмәклегендә квадрат тигеҙләмә тамырҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

I ысул. Тамырҙарҙы иҫәпләү өсөн дөйөм формула[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

квадрат тигеҙләмәһе тамырҙарын табыу өсөн дөйөм осраҡта түбәндә килтерелгән алгоритмды ҡулланырға кәрәк:

Квадрат тигеҙләмәнең дискриминанты ҡиммәтен табырға: дискриминант тип аңлатмаһы атала.
Шарт
ысын тамырҙары һаны ике тамыр тамыр берәү (ҡайһы берҙә ике тигеҙ йәки тап килеүсе тамыр тураһында әйтелә — уны шулай уҡ 2 тапҡырлы тамыр тип атайҙар) ысын һандар күмәклегендә тамыры юҡ тигән һығымта яһайҙар.
Формула

комплекслы тамырҙар формулаһын түбәндә ярашлы бүлектә ҡарағыҙ

Тасуирланған ысул универсал, әммә ул берҙән-бер түгел. Бер тигеҙләмәне сығарыуға төрлө ысул ҡулланып була, ниндәй ысулға өҫтөнлөк биреү сығарыусының үҙенән тора. Бынан тыш, ысулдарҙың ҡайһы берәүһе стандарт ысулға ҡарағанда ябайыраҡ, ҡыҫҡараҡ, ҡупшыраҡ була.

II ысул. b коэффициенты йоп булғанда квадрат тигеҙләмә тамырҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

күренешендәге тигеҙләмә өсөн, йәғни йоп булғанда, бында

тамырҙарҙы табыу өсөн (1) формула урынына ябайыраҡ аңлатма ҡулланып була[1].

Иҫкәрмә: түбәндә бирелгән формулаларҙы стандарт формулаға b=2k аңлатмаһын ҡуйып һәм ҡатмарлы булмаған үҙгәртеүҙәр яһап табып була.

Дискриминант
Тамырҙар
килтерелмәгән килтерелгән D>0 килтерелмәгән килтерелгән
дискриминанттың сиреген иҫәпләү уңайлыраҡ:

Шуның менән бөтә кәрәкле үҙсәнлектәре һаҡлана.

.
D=0

III ысул. Тулы булмаған квадрат тигеҙләмәләрҙе сығарыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тулы булмаған квадрат тигеҙләмәләрҙе сығарыуға айырым ҡараш кәрәк. Өс мөмкин булған ситуацияны ҡарайбыҙ.

b=0, c=0
b=0; c≠0
b≠0; c=0

(үҙгәртеү процессы махсус рәүештә ентекле күрһәтелгән, практикала шунда уҡ һуңғы тигеҙлеккә күсергә мөмкин)

Әгәр , тигеҙләмәнең ике ысын тамыры бар, әгәр , ул саҡта , ә инде булһа, тигеҙләмәнең ысын тамырҙары юҡ.

йәки

Бындай тигеҙләмәнең һис һүҙһеҙ ике тамыры бар

IV ысул. Коэффициенттарҙың айырым нисбәтен файҙаланыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Квадрат тигеҙләмәләрҙең, коэффициенттары, уларҙы күпкә еңелерәк ысул менән сығарырға мөмкинлек биреүсе, үҙ-ара үҙенсәлекле нисбәттә булған, айырым осраҡтары бар.

Өлкән коэффициент һәм ирекле быуындың суммаһы икенсе коэффициентҡа тигеҙ булған квадрат тигеҙләмә тамырҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әгәр квадрат тигеҙләмәһендә беренсе коэффициент һәм ирекле быуындың суммаһы икенсе коэффициентҡа тигеҙ булһа: , уның тамырҙары булып һәм ирекле быуындың беренсе коэффициентҡа бүлендегенә ҡапма-ҡаршы булған һан тора ().

1 ысул. Иң башта бындай тигеҙләмәнең ысынлап та ике тамыры бармы икәнен асыҡлайбыҙ (шул иҫәптән, ике тап килеүсе):

.

Эйе, был ысынлап та шулай, коэффициенттарҙың теләһә ниндәй ысын ҡиммәттәрендә лә , тимәк, дискриминант тиҫкәре түгел. Шулай итеп, әгәр булһа, тигеҙләмәнең ике тамыры бар, әгәр инде булһа, уның бер генә тамыры бар. Был тамырҙарҙы табайыҡ:

.

Айырым осраҡта, әгәр булһа, тамыры берәү була:

2 ысул

Геометрик интерпретация: аналитик ысул менән, бирелгән формула ярҙамында, бирелгән парабола x күсәрен, абсциссалары булып тигеҙләмәнең тамырҙары торған һәм берәүһе булһа ла -1-гә тигеҙ булған, ике нөктәлә киҫә

Квадрат тигеҙләмә тамырҙарының геометрик моделен ҡулланабыҙ: беҙ уларҙы параболаһы менән абсциссалар күсәренең киҫешеү нөктәһе итеп ҡарайбыҙ. Һәр парабола, уны биреүсе аңлатмаға бәйһеҙ рәүештә, тура һыҙығына ҡарата симметрик фигура булып тора. Был шуны аңлата: симметрия күсәренә перпендикуляр булған һәр тура һыҙыҡтың парабола менән киҫеп алынған киҫеге күсәр менән ҡап урталай бүленә. Был әйтелгәндәр, айырым осраҡта, абсциссалар күсәре өсөн дә дөрөҫ. Шулай итеп, теләһә ниндәй парабола өсөн түбәндәге тигеҙлектәрҙең береһе дөрөҫ: (әгәр ) йәки (әгәр ҡапма-ҡаршы мәғәнәләге тигеҙһеҙлек дөрөҫ булһа). Модулдең геометрик мәғәнәһен күрһәтеүсе тождествоһын ҡулланып, шулай уҡ булыуын иҫәпкә алып (быны тигеҙлекте квадрат өсбыуынына ҡуйып иҫбат итергә була, шуға күрә -1 - тигеҙләмәнең тамыры) , түбәндәге тигеҙлеккә киләбеҙ: . Айырма, уға модулде ҡушҡанда һәр саҡ ыңғай, ә алғанда - тиҫкәре булыуын иҫәпкә алып һәм тигеҙлеген иҫләп, модулде асабыҙ: . Икенсе осраҡта, оҡшаш үҙгәртеүҙәр башҡарып, шул уҡ һөҙөмтәгә киләбеҙ. Шуны иҫбат итергә һоралғайны ла инде.

Ошонан сығып, ниндәй ҙә булһа квадрат тигеҙләмәне сығарыр алдынан, уға ошо теореманы ҡулланыу мөмкинлеген тикшерергә кәрәк: өлкән коэффициент һәм ирекле быуындың суммаһын икенсе коэффициент менән сағыштырырға.

Бөтә коэффициенттары суммаһы нулгә тигеҙ булған квадрат тигеҙләмә тамырҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әгәр квадрат тигеҙләмәлә бөтә коэффициенттары суммаһы нулгә тигеҙ () булһа,бындай тигеҙләмәнең тамырҙары булып һәм ирекле быуындың өлкән коэффициентҡа бүлендеге () тора.

Ошонан сығып, тигеҙләмәне стандарт ысул менән сығарырҙан алда, уға ошо теореманы ҡулланыу мөмкинлеген тикшерегеҙ: тигеҙләмәнең бөтә коэффициенттарын ҡушығыҙ һәм сумма нулгә тигеҙ түгелме икәнен тикшерегеҙ.

V ысул. Квадрат өсбыуынды һыҙыҡлы ҡабатлашыусыларға тарҡатыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әгәр күренешендәге өсбыуынды ниндәй ҙә булһа юл менән һыҙыҡлы ҡабатлашыусылар ҡабатландығы рәүешендә күрһәтеп булһа, тигеҙләмәһенең тамырҙарын табып була — улар һәм һандары. Ысынлап та, , ә был һыҙыҡлы тигеҙләмәләрҙе сығарып, юғарыла әйтелгәнгә киләбеҙ. Квадрат өсбыуын һәр ваҡытта ла ысын коэффициентлы һыҙыҡлы ҡабатлашыусыларға тарҡатылмай икәнен билдәләп китергә кәрәк: был уға ярашлы тигеҙләмәнең ысын тамырҙары булған осраҡта ғына мөмкин.

Ҡайһы бер айырым осраҡтарҙы ҡарайыҡ.

Сумманың (айырманың) квадраты формулаһын ҡулланыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әгәр квадрат өсбыуын күренешендә булһа, әйтелгән формуланы ҡулланып, уны һыҙыҡлы ҡабатлашыусыларға тарҡата алабыҙ, тимәк , тамырҙарын да табабыҙ:

Сумманың (айырманың) тулы квадратын айырыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шулай уҡ әйтелгән формуланы «сумманың (айырманың) тулы квадратын айырыу» тип исемләнгән методты ҡулланғанда файҙаланалар. Алдан индерелгән тамғалауҙар менән, килтерелгән квадрат тигеҙләмәгә ҡарата был шуны аңлата:

  1. бер үк һанды ҡушабыҙ һәм алабыҙ
    .
  2. килеп сыҡҡан аңлатмаға формуланы ҡулланабыҙ, кәметеүсе һәм ирекле быуынды уң яҡҡа сығарабыҙ

  3. тигеҙләмәнең уң һәм һул яҡтарынан квадрат тамыр алабыҙ һәм үҙгәреүсәнде табабыҙ

Иҫкәрмә: әгәр аңғарһағыҙ, был формула «Килтерелгән квадрат тигеҙләмә тамырҙары» бүлегендә тәҡдим ителгән формула менән тап килә. (1) дөйөм формулаға a=1 тигеҙлеген ҡуйып та шул уҡ һөҙөмтәгә килергә мөмкин ине. Был факт ябай тап килеү түгел: тасуирланған метод менән, өҫтәлмә фекерләүҙәр башҡарып, дөйөм формуланы сығарырға һәм дискриминант үҙсәнлеген иҫбатларға була.

VI ысул. Тура һәм кире Виет теоремаһын ҡулланыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Виеттың тура теоремаһы (аҫта шул уҡ исемдәге бүлекте ҡара) һәм уға кире теорема килтерелгән квадрат тигеҙләмәне, (1) формула буйынса оҙон иҫәпләүҙәр башҡармай, телдән сығарырға мөмкинлек бирә.

Кире теоремаға ярашлы, һәр һандар пары (һан), түбәндә килтерелгән тигеҙләмәләр системаһының сығарылышы булараҡ, тигеҙләмәһенең тамырҙары булалар:

Был тигеҙләмәләрҙе ҡәнәғәтләндереүсе һандарҙы телдән табырға тура теорема ярҙам итә. Уның ярҙамы менән тамырҙарҙың үҙҙәрен белмәйенсә уларҙың тамғаһын асыҡлап була. Бының өсөн түбәндәге ҡағиҙәгә таянырға кәрәк:

1) әгәр ирекле быуын тиҫкәре булһа, тамырҙар төрлө тамғалы, һәм модуле ҙурыраҡ булған тамырҙың тамғаһы тигеҙләмәнең икенсе коэффициентының тамғаһына ҡапма-ҡаршы;
2) әгәр ирекле быуын ыңғай булһа, ике тамыр ҙа бер үк тамғалы, һәм ул тамға - икенсе коэффициенттың тамғаһына ҡапма-ҡаршы.

VII способ. «Күсереү» методы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Күсереү» тип исемләнгән метод, килтерелмәгән һәм тигеҙләмәне өлкән коэффициентҡа бүлеү юлы менән бөтөн коэффициентлы килтерелгән тигеҙләмәгә әйләндереп булған тигеҙләмәләрҙе сығарыуҙы, бөтөн коэффициентлы килтерелгән тигеҙләмәләрҙе сығарыуға ҡайтарып ҡала. Ул шунан ғибәрәт:

1) ике яғын да ҡабатлайбыҙ:
2) y=ax яңы үҙгәреүсәнен индерәбеҙ:
.

Артабан тигеҙләмәне юғарыла әйтелгән ысул менән телдән сығарабыҙ, унан һуң тәүге үҙгәреүсәнгә әйләнеп ҡайтабыҙ тигеҙләмәнең тамырҙарын табабыҙ һәм .

Геометрик мәғәнә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Квадрат функцияның графигы - парабола. Квадрат тигеҙләмәнең сығарылышы (тамыры) тип параболаның абсциссалар күсәре менән киҫешеү нөктәләренең абсциссаһы атала. Әгәр квадрат функция менән бирелгән парабола абсциссалар күсәре менән киҫешмәһә, тигеҙләмәнең ысын тамырҙары юҡ. Әгәр парабола абсциссалар күсәрен бер нөктәлә (параболаның түбәһендә) киҫһә, тигеҙләмәнең бер ысын тамыры бар (шулай уҡ, тигеҙләмәнең ике тап килеүсе тамыры бар тип әйтәләр). Әгәр парабола абсциссалар күсәрен ике нөктәлә киҫһә, тигеҙләмәнең ике ысын тамыры бар (уңдағы һүрәтте ҡара.)

Әгәр коэффициенты ыңғай булһа, параболаның тармаҡтары өҫкә ҡарай йүнәлгән, һәм киреһенсә. Әгәр коэффициенты ыңғай булһа ( ыңғай булғанда, тиҫкәре булғанда киреһенсә), параболаның түбәһе һул ярымяҫылыҡта ята һәм киреһенсә.

Квадрат тигеҙләмәләрҙе график ысул менән сығарыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Юғарыла тасуирланған универсаль ысулдан тыш график ысул тип аталған ысул бар. Дөйөм алғанда, күренешендәге рациональ тигеҙләмәне сығарыу ысулы түбәндәгенән ғибәрәт: бер үк координаталар системаһында һәм функцияларының графигын төҙөйҙәр һәм был графиктарҙың уртаҡ нөктәләренең абсциссаларын табалар; табылған һандар тигеҙләмәнең тамырҙары була ла инде.

Квадрат тигеҙләмәләрҙе график ысул менән сығарыуҙың биш төп ысулы бар.

I ысул[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

квадрат тигеҙләмәһен был ысул менән сығарыу өсөн функцияһының графигын төҙөйҙәр һәм был графиктың күсәре менән киҫешеү нөктәләренең абсциссаларын табалар.

II ысул[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шул уҡ тигеҙләмәне II ысул менән сығарыу өсөн уны күренешенә үҙгәртәләр һәм бер үк координаталар системаһында квадратик функцияның һәм һыҙыҡлы функцияның графиктарын төҙөйҙәр, аҙаҡ уларҙың киҫешеү нөктәләренең абсциссаларын табалар.

III ысул[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Был ысул менән сығарыу өсөн бирелгән тигеҙләмәне, сумманың (айырманың) тулы квадратын айырыу методын ҡулланып, , ә аҙаҡ күренешенә килтерергә кәрәк. Бынан һуң функцияһының графигын (ул тамғаһына бәйле берәмеккә уңға йәки һулға күскән функцияһының графигы) һәм абсциссалар күсәренә параллель тура һыҙығын төҙөйҙәр. Тигеҙләмәнең тамыры булып парабола менән тура һыҙыҡтың киҫешеү нөктәһенең абсциссаһы тора.

IV ысул[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Квадрат тигеҙләмәне күренешенә килтерәләр. Шунан функцияһының графигын (ул берәмеккә өҫкә, әгәр был коэффициент ыңғай булһа, йәки аҫҡа, әгәр был коэффициент тиҫкәре булһа, күскән функцияһының графигы) һәм тура һыҙығын төҙөйҙәр. Уларҙың уртаҡ нөктәләренең абсциссаларын табалар.

V ысул[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Квадрат тигеҙләмәне түбәндәге күренешкә килтерәләр:

аҙаҡ

.

Үҙгәртеүҙәр башҡарып, һыҙыҡлы функцияһының һәм кире пропорционаллегенең графигын төҙөйҙәр, был графиктарҙың киҫешеү нөктәләренең абсциссаларын табалар. Был методты ҡулланыуға сикләүҙәр бар: әгәр булһа, метод ҡулланылмай.

Квадрат тигеҙләмәне циркуль һәм линейка ярҙамында сығарыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Юғарыла тасуирланған график ысул менән сығарыу методтарының етешһеҙлектәре бар: улар ҙур күләмле эш башҡарыуҙы талап итә, шуға өҫтәп кәкере һыҙыҡтарҙы - парабола һәм гипербола - төҙөү теүәллеге түбән. Түбәндә тәҡдим ителгән, циркуль һәм линейка менән сағыштырмаса теүәлерәк төҙөүҙәрҙе күҙаллаусы методҡа был проблемалар хас түгел.

Был ысул менән сығарыуҙы башҡарыу өсөн, түбәндәге ғәмәлдәр эҙмә-эҙлелеген башҡарырға кәрәк.

  1. Oxy координаталар системаһында үҙәге нөктәһендә булған, y күсәрен C(0;1) нөктәһендә киҫкән әйләнә төҙөргә кәрәк.
  2. Артабан өс осраҡ булыуы мөмкин:
    • әйләнә радиусының оҙонлоғо S нөктәһенән абсциссалар күсәренә төшөрөлгән перпендикуляр оҙонлоғонан ҙурыраҡ: Был осраҡта әйләнә x күсәрен ике нөктәлә киҫә, ә тигеҙләмәнең, был нөктәләрҙең абсциссаларына тигеҙ булған ике ысын тамыры була;
    • радиус перпендикулярға тигеҙ: бер нөктә һәм ике тапҡырлы бер ысын тамыр;
    • радиус перпендикулярҙан бәләкәй: күмәклегендә тамырҙары юҡ.

Комплекс һандар күмәклегендә квадрат тигеҙләмә тамырҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ысын коэффициентлы тигеҙләмә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Алгебраның төп теоремаһы раҫлауынса, коэффициенттары Ысын һандар булған квадрат тигеҙләмәнең теүәл ике комплекс тамыры бар. Шуның менән бергә, дискриминант -тың ҡиммәтенә бәйле, бер тамырының, йәки ике тамырының да уйҙырма өлөшө булмаҫҡа, ысын һандар булыуҙары мөмкин:

  • булғанда, ысын тамырҙары икәү һәм уларҙы
    формулаһы буйынса иҫәпләйҙәр.
  • булһа, тамыр берәү (йәки ике тигеҙ йәки тап килеүсе тамырҙары бар тип әйтәләр):
  • булғанда ысын тамырҙары юҡ, әммә ике комплекс тамырҙары бар, улар ыңғай дискриминант өсөн булған формула буйынса иҫәпләнәләр. Шулай уҡ уны, тиҫкәре һандан тамырҙы уйҙырма берәмек менән ҡабатландыҡ рәүешендә күрһәтеп, күсереп яҙырға була:

Комплекслы коэффициентлы тигеҙләмә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Коэффициенттары комплекслы һандар булған осраҡта ла квадрат тигеҙләмә шул уҡ (1) формула буйынса һәм юғарыла килтерелгән варианттар буйынса сығарыла, тик ике осраҡта ғына айырма бар: дискриминант нуль (бер икеләтә тамыр) һәм нулдән айырмалы дискриминант (ике ябай тамыр).

Килтерелгән квадрат тигеҙләмә тамырҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Өлкән коэффициенты бергә тигеҙ булған күренешендәге квадрат тигеҙләмә килтерелгән квадрат тигеҙләмә тип атала. Был осраҡта тамырҙар өсөн (1) формула ябайлаша:

Мнемоник ҡағиҙә:

Тәүҙә «Минус»ты яҙабыҙ,
p яртыһын йәнәшә,
«Плюс-минус» радикал тамғаһы,
Күптәнге беҙҙең таныш.
Ә тамыр аҫтында, иптәш,
Бөтәһе лә бик ябай:
p яртыһы һәм квадратта
Минус матурҡай[2] q.

p-ға ҡапма-ҡаршы һанды,
Беҙ бүләбеҙ урталай,
Һәм тамырҙан ипләп кенә
«минус-плюс» уны ҡамай.
Тамыр аҫтында бик урынлы
p яртыһы квадратта
Минус q — һәм яуап,
Тигеҙләмә тамырҙары.

Виет теоремаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Формулировка[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

килтерелгән квадрат тигеҙләмә тамырҙарының суммаһы «минус» тамғаһы менән алынған коэффициентына, ә тамырҙарҙың ҡабатландығы ирекле быуынына тигеҙ.

Дөйөм осраҡта, йәғни килтерелмәгән квадрат тигеҙләмә өсөн:

Был теореманы ҡулланып, ҡайһы бер квадрат тигеҙләмәләрҙе телдән сығарып була.

Квадрат өсбыуынды ҡабатлашыусыларға тарҡатыу һәм шуға бәйле теоремалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әгәр квадрат өсбыуындың ике тамыры ла билдәле булһа, уны

(2) формулаһы буйынса ҡабатлашыусыларға тарҡатып була.

Иҫбатлау[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Был раҫлауҙы иҫбатлау өсөн Виет теоремаһын ҡулланабыҙ. Был теоремаға ярашлы, квадрат тигеҙләмәһенең һәм тамырҙары уның коэффициенттары менән ошондай нисбәттә: . Был нисбәтте квадрат өсбыуынға ҡуябыҙ:

.

Дискриминант нуль булған осраҡта был нисбәт сумма һәм айырманың квадраты формулаһы варианттарының береһе була.

(2) формуланың ике мөһим эҙемтәһе бар:

Эҙемтә 1[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әгәр квадрат өсбыуын ысын коэффициентлы һыҙыҡлы ҡабатлашыусыларға тарҡалһа, уның шул уҡ һанлы күмәклеккә ингән тамырҙары бар.

Иҫбатлау[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

булһын, ти. Тарҡатманы үҙгәртеп яҙып, табабыҙ:

.

Килеп сыҡҡан аңлатманы (2) формула менән сағыштырып, һәм квадрат өсбыуындың тамырҙары булыуын табабыҙ. Коэффициенттар ысын һан булғас, уларҙың сағыштырмаһына ҡапма-ҡаршы һандар ҙа шул уҡ күмәклегенең элементтары була.

Эҙемтә 2[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әгәр квадрат өсбыуындың ысын тамырҙары булмаһа, ул ысын коэффициентлы һыҙыҡлы ҡабатлашыусыларға тарҡалмай.

Иҫбатлау[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ысынлап та, әгәр беҙ киреһен фаразлаһаҡ (бындай квадрат өсбыуын һыҙыҡлы ҡабатлашыусыларға тарҡала тип), ул саҡта, эҙемтә 1 буйынса, уның күмәклегендә тамырҙары бар. Был теореманың шартына ҡаршы килә, шуға күрә беҙҙең фараз дөрөҫ түгел, һәм бындай өсбыуын һыҙыҡлы ҡабатлашыусыларға тарҡалмай.

ысын x үҙгәреүсәнле квадратик функция өсөн:
f (x) = x2x − 2 = (x + 1)(x − 2) ', x — график x күсәрен киҫкән нөктәләрҙең координатаһы, x = −1 һәм x = 2 x2x − 2 = 0 квадрат тигеҙләмәнең тамырҙары була: .

Квадрат тигеҙләмәгә килтерелеүсе тигеҙләмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Алгебраик тигеҙләмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

күренешендәге тигеҙләмә квадрат тигеҙләмәгә килтерелеүсе тигеҙләмә була.

Дөйөм осраҡта ул алмаштырып ҡуйыу һәм артабан квадрат тигеҙләмәһен сисеү юлы менән сығарыла.

Тигеҙләмәне алмаштырып ҡуйыуһыҙ сығарырға ла мөмкин, был осраҡта ике тигеҙләмә системаһын ҡарайбыҙ:

һәм

Әгәр булһа, тигеҙләмә

күренешен ала.

Бындай тигеҙләмә биквадрат тигеҙләмә тип атала[3][1].

алмаштырып ҡуйыуы ярҙамында
тигеҙләмәһе кире ҡайтмалы йәки дөйөмләштерелгән-симметрик тигеҙләмә тип аталыусы квадрат тигеҙләмәгә әйләнә[1].

Дифференциаль тигеҙләмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Икенсе тәртиптәге даими коэффициентлы бер төрҙәге һыҙыҡлы дифференциаль тигеҙләмә

алмаштырып ҡуйыу ярҙамында характеристикалы квадрат тигеҙләмәгә әйләнә:

Әгәр тигеҙләмәнең тамырҙары һәм бер-береһенә тигеҙ булмаһа, дөйөм сығарылышы ошондай күренештә була:

, бында һәм — ирекле даими һандар.

Комплекслы тамырҙар өсөн дөйөм сығарылышты, Эйлер формулаһын ҡулланып, күсереп яҙырға мөмкин:

Әгәр характеристикалы тигеҙләмәнең тамырҙары тап килһә , дөйөм сығарылыш ошондай күренештә була:

Бындай типтағы тигеҙләмәләр математика һәм физиканың төрлө мәсьәләләрендә осрайҙар. Мәҫәлән, тирбәлеү теорияһы йәки үҙгәреүсән токтың сынйырҙар теорияһы.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Энциклопедический словарь юного математика, 1985
  2. другой вариант — «бәхетһеҙ»
  3. Математический энциклопедический словарь. — М.: Советская энциклопедия. — 1988.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Квадратное уравнение; Квадратный трёхчлен // Энциклопедический словарь юного математика / Сост. А. П. Савин. — М.: Педагогика, 1985. — С. 133-136. — 352 с.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Алгебраические уравнения