Лейкоциттар

Лейкоциттар
	Лейкоциттар
Код NCI Thesaurus	C12529
	Лейкоциттар Викимилектә

Лейкоци́ттар (бор. грек. λευκός «аҡ», κύτος «һауыт; тән») — аҡ ҡан тәнсәләре; формаһы, төҙөлөшө, функцияһы буйынса төрлө-төрлө булған ҡан күҙәнәктәре.Кеше һәм хайуан организмдары өсөн хас күҙәнәктәр. Уларҙың һәр береһенең төҫһөҙ цитоплазмаға батып торған ядроһы бар. Ҡайһы бер лейкоциттарҙың ядроһы тотош түгел, бер нисә өлөштән тора. Аҡ төҫтәге ҡан күҙәнәктәре ҡанда ғына түгел, лимфала ла була.

Лейкоциттарҙың формаһы үҙгәреүсән. Улар бәләкәй амебаларҙы хәтерләтә. Иң нәҙек ҡан тамырҙарының стеналарын төҙөүсе күҙәнәктәрҙе ялған аяҡтары менән айыра төшөп, лейкоциттар ҡан тамырҙарынан сығалар һәм кеше организмының төрлө туҡымаларының күҙәнәктәре араһына үтеп инәләр.

Туҡымалар эсендә үҙаллы күсеп йөрөүгә һәләтле булғандары өсөн лейкоциттарҙы азан күҙәнәктәр тип атағандар.

Төп функциялары- һаҡлау, йәғни организмдың иммун системаһын булдырыу.Организмдың эске һәм тышҡы патоген агенттарына ҡаршы тороуында төп ролде үтәйҙәр.

Лейкоциттарҙың бер төрө организмға сит тәнсәләрҙе уратып алып йоталар һәм тарҡаталар. Был процесс фагоцитоз тип атала. Ә ундай лейкоциттарҙы фагоциттар тип атайҙар. Әгәр сит тәнсәләрҙе күпләп йотһалар, фагоциттар шартлай.Эсенән сыҡҡан матдәләрҙән был урындар шешә, температура күтәрелеп ҡыҙара. Шешкән урынға лейкоциттар ағыла башлай. Күпләп үлгән лейкоциттар һәм сит есемдәр тупланмаһы эрен булып туплана.

Барлыҡҡа килеүе

Лейкоциттар организмда күпләп ҡырылып тора. Улар бары 2—4 тәүлек кенә йәшәй. Яңы лейкоциттар ҡан яһалыу ағзаларында — һөйәк майында, талаҡта һәм лимфа төйөндәрендә, организмдың бөтә өлөштәрендә урынлашҡан тоташтырғыс туҡыманың ҙур булмаған тупланмаларында бер туҡтауһыҙ барлыҡҡа килеп тора.

Лейкоциттар һаны

Өлкән кешелә лейкоциттар һаны уртаса 4—9·10⁹/л тирәһен тәшкил итә. Яңы тыуған балаларҙа, бигерәк тә, тәүге көндәрендә 9-ҙан 30·10⁹/л тирәһендә тирбәлә. 1—3 йәшлектәрҙә - 6,0—17,0·10⁹/л, 6—10 йәшлектәрҙә 6,0 — 11,0·10⁹/л тирәһендә була^[1]^[2].

Дөйөм алғанда, ҡанда лейкоциттар һаны бер ҡасан да даими була алмай. Тәүлек эсендә һәм организмдың хәленә ҡарап бер туҡтауһыҙ үҙгәреп тора. Кискә ҡарай, ашап алғандан һуң, шулай уҡ физик һәм эмоциональ көсөргәнештән һаны арта.

Лейкоциттарҙың берәмек күләмдәге абсолют һанының ҡәҙимге сиктәре була. Юғары сигенән күтәрелеүен абсолют лейкоцитоз тип, түбәнге сигенән төшөүен — абсолют лейкопения тип атайҙар.

Лейкоцитоз

Төп мәҡәлә: Лейкоцитоз

Ысын лейкоцитоз тип лейкоциттар күпләп барлыҡҡа килеп, һөйәк майынан сыҡҡан сағын атайҙар. Лейкоциттарҙың ҡайһы бер төрҙәре ғәҙәти хәлдә тамыр ситтәренә беркетелгән була. Шул күҙәнәктәрҙең ҡанға әйләнешкә сығыуы менән бәйле артыуы бүленеше лейкоцитозы тип атала.

Тәүлек эсендәге тирбәлеш тап шундай осраҡ булып тора( физик һәм эмоциональ көсөргәнештән, һыуыҡтан, эҫенән, кискә ҡарай йәки ашағандан һуң артыуы ).

Физиологик лейкоцитоз менструация мәлендә, йөклөлөктең икенсе яртыһында, бала тапҡандан һуң 1—2 аҙна үткәс күҙәтелә.

Патологик күренеш булараҡ лейкоцитоз организмға инфекция инеүен, шешеү процесы барлығын дәлилләй. Ағыуланғанда, радиактив нурланыш алған ыңғайы, яман сиргә юлыҡҡанда, күп итеп ҡан юғалтҡанда күҙәтелә. Иң ауыр осрағы - лейкоз.

Лейкопения

Төп мәҡәлә: Лейкопения

Лейкопенияның да физиологик (конституциональ лейкопения) йәки патологик, ысын һәм бүленеш төрҙәре була.

Лейкопенияның ҡайһы бер сәбәптәре:

хроник инфекция: туберкулёз, ВИЧ;
синдром гиперспленизма;
лимфогранулёматоз;
Һөйәк майының апластик хәле ;
стресс.

Лейкоциттар төрө

Лейкоцит — йыйылма атама. Ысынында лейкоциттар барлыҡҡа килеүе, функцияһы һәм формаһы менән ныҡ ҡына айырыла. Ҡайһылары сит тәнсәләрҙе йотоп һеңдерә(фагоцитоз), икенселәре микроорганизмдарға тәъҫир итә торған химик матдәләр - антиесемдәр һәм уларҙың ағыуҙарын емереүсе антитоксиндар эшләп сығарыусы күҙәнәктәр. Шуның һөҙөмтәһендә лейкоциттарҙың бер нисә төрөн айыралар. Иң ябай төркөмләү цитоплазмаларында үҙенсәлекле гранулалар булыу-булмауға нигеҙләнгән.

Морфологик билдәләре буйынса лейкоциттарҙы ( Романовский — Гимзе ысулы буйынса буяп, Эрлих мәленән) ике төркөмгә бүләләр:

гранулоциттар — телгеләнгән эре ядролары булған һәм цитоплазмаларында үҙенсәлекле бөртөксәләре булған күҙәнәктәр; үҙ сиратында,

буяғыс матдәгә ҡарата мөнәсәбәттәре буйынса нейтрофиль, эозинофиль һәм базофиль гранулоциттар була;

агранулоциттар — ядролары бөтөн һәм цитоплазмала бөртөксәләре булмаған лейкоциттар :лимфоциттар һәм моноциттар.

Ҡанда был күҙәнәктәр төрлө микдарҙа була. Уларҙың процентағы нисбәтен лейкоцитар формула тип йөрөтәләр. Сирҙәрҙе диагностикалау аҡ тәнсәләрҙең һанын һәм нисбәтен асыҡлауға нигеҙләнә.

Эозинофилдар — ядролары ике бүлкәтле һәм ҡыҙыл төҫкә (эозин) буялыусы гранулалары булған лейкоциттар. Уларҙың һаны аллергия мәлендә, шулай уҡ паразит селәүсендәр (гельминтами) менән зарарланғанда арта.

Өйрәнеү тарихы

Күренекле рус биологы И. И. Мечников лейкоциттәрҙең организмде йоғошло — инфекцион ауырыуҙарҙан һаҡлауҙа ғәйәт мөһим роль уйнағанлығын асҡан. Был ауырыуҙарҙы тыуҙырыусылар булып бер күҙәнәкле организмдәр — сир таратыусы микробтар тора.

Организм эсенә үтеп инеп, улар унда тереклек итергә урынлашалар. Үҙҙәренең тереклек эшмәкәрлеге процесендә сир таратыусы микробтар кеше өсөн ағыулы булған һәм организмдә ауырыу тыуҙырыусы матдәләр бүлеп сығара.

И. И. Мечников, күп һанда күҙәтеүҙәр һәм тәжрибәләр үткәреп, лейкоциттәрҙең сир таратыусы микробтар тарафынан зарарланған туҡымаға күпләп ябырылыуын, был микробтарҙы ялған аяҡтары .менән уратып алыуын һәм цитоплазма эсендә уларҙы һеңдереүен асыҡлаған.

Лейкоциттәрҙең ҡайһы бер формаларына хас булған был функцияны асыу И. И. Мечниковты был лейкоциттәрҙе фагоциттәр тип атау фекеренә килтергән («фагоциттар» һүҙе тәржемәлә «ашаусы күҙәнәктәр» тигәнде аңлата). Аҡ ҡан күҙәнәктәренең микробтарҙы һәм башҡа ят өлөшсәләрҙе йотоу һәм һеңдереү процесен ул фагоцитоз тип атаған.

Организмдең микробтар тарафынан зарарланған участкаларында, ғәҙәттә, лейкоциттәр ҙур һанда туплана. Уларҙың күбеһе микробтар бүлеп сығарған ағыуҙан ҡырыла. Туҡымаларҙа сир таратыусы микроорганизмдар тарафынан тыуҙырылған шешеү ваҡытында барлыҡҡа килеүсе эрен — үле лейкоциттәр тупланмаһы ул.

Фагоцитоз күренешен асыуы менән И. И. Мечников ҡандың, һаҡлағыс үҙсәнлектәрен өйрәнеү эшен башлаған.

Мечников Илья Ильич (1845 йыл З май—1916 йыл 2 июль) — биологияның төрлө тармаҡтарына ҙур өлөш индереүсе күренекле рус ғалиме, 1883 йылдан алып Петербург Фәндәр академияһының член-корреспонденте, ә 1902 йылдан уның почетлы ағзаһы.

Пауль Эрлих ( 14 март 1854 — 20 август 1915, Германия) — немец врачы, иммунолог, бактериолог, химик, химиотерапияға нигеҙ һалыусы. 1908 йылда Пауль Эрлих һәм Илья Мечников « иммунитет тәғлимәтен» үҫтереүҙәге хеҙмәттәре өсөн Нобель премияһына лайыҡ булалар.

Иҫкәрмәләр

↑ Г. И. Назаренко, А. А. Кишкун, «Клиническая оценка результатов лабораторныйх исследований», Москва, 2005 г.
↑ А. А. Кишкун «Руководство по лабораторным методам исследования» 2007 г.

Әҙәбиәт

Книпович Н. М. Аҡ ҡан йоморсалары // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Аҡ ҡан тәнсәләре // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.

Һылтанмалар

[1] Г. И. Назаренко, А. А. Кишкун, «Клиническая оценка результатов лабораторныйх исследований», Москва, 2005 г.

[2] А. А. Кишкун «Руководство по лабораторным методам исследования» 2007 г.

[1]

[2]