Нимнгакан

Нимнгакан

Нимнгакан (Якутия һәм Амур буйы эвенктарында нимнгакан; нимҡан Сахалин эвенктарында; олғор Байкал аръяғы эвенктарында) — эвенк фольклорында эвенк батырҙарының һәм боронғо ата-бабаларының ҡаһарманлыҡтары тураһында бәйән иткән эпик әҫәр.

Термин

«Нимнгакан» һүҙе эпик хикәйәтте аңлата, ләкин ҡайһы бер эвенк төркөмдәрендә ул фольклорҙың башҡа жанрҙарын да, мәҫәлән, риүәйәттәрҙе һәм мифтарҙы аңлата ала.

Өйрәнеү һәм яҙыу

Эвенковтың эпик хикәйәттәрен беренсе тапҡыр ғалим И. Георги өйрәнә башлай. Ул Долодай тураһында хикәйәтте яҙып ала һәм 1775 йылда уны немец теленә тәржемә итеп баҫтырып сығара. Үҙенең баҫмаһының баш һүҙендә ғалим эвенктарҙың "ҙур йөрөштә йырлауы, дөрөҫөн әйткәндә, бер төрлө, ләкин бик күңелле"тип яҙа һәм "уларҙың йырҙарында мөхәббәт, һунар, боландар, матур урындар, ата-бабаларыбыҙҙың батырлыҡтары, йыш ҡына мөғжизә һәм мажаралар хаҡында һүҙ бара. Был йырҙарҙың ҡайһы берҙәре бик оҙон, шуға күрә улар һәр ваҡыт йырламай, ә ҡайһы берҙә һөйләйҙәр генә " . Ғалим А. Н. Мыреева фекеренсә, « бында йырҙар, һис шикһеҙ, героик хикәйәттәргә һылтанма яһай,, сөнки эвенк йырҙары һәр саҡ ҡыҫҡа һәм проза ҡушымталары юҡ»

Байкал өлкәһе эвенктары фольклорын М. Г. Воскобойников өйрәнә

Ул эвенк фольклорының ике йыйынтығын рус телендә баҫтырып сығара, унда өс нимнгакан баҫылып сыға: «Кулудай-Мэргэн», «Ятэкэ» һәм «Дэлэдур». Һуңынан ул төрлө эвенк фольклор текстары йыйынтығын баҫтырып сығара, унда тағы бер нисә хикәйәт баҫтыра. Эвенки фольклорын өйрәнеүгә Г. М. Васильевич ҙур өлөш индерә. Шулай уҡ күп кенә әкиәттәр А. Н. Мыраев һәм А. В. Романов тарафынан яҙып алына, тәржемә ителә һәм нәшер ителә.

Нимнгакан типтары

Ғалим М. Вокобойников нимнгакандарҙың өс төрөн айырып күрһәтә: көнбайыш (ғалим тейешле текстарын тарихи характерҙағы риүәйәттәр тип атай), көнсығыш һәм Байкал аръяғы. Төньяҡ-көнбайыш эвенктарҙа традицион йыр формаһында героик хикәйәттәр булыуы раҫланмаған. Көнбайыш эвенктарҙан традицион эвенк нимнгакандарына индерергә ярамаған батырҙар тураһында риүәйәттәр һәм легендалар яҙып алына, сөнки был текстар йөкмәткеһе һәм художестволы формаһы буйынса башҡа эвенктарҙың хикәйәттәренән ныҡ айырыла. Бындай типтағы риүәйәттәрҙе «Уриан и Малуна», «Витязи Юнгкээбил и Юрэн», «Племя Майаат» тип атарға мөмкин. Бындай типтағы текстар "хосун эпосы"тип атала.

Хосундар (батырҙар, ырыу башлыҡтары) тураһындағы хикәйәттәрҙе ғалим И. С. Гурвич өйрәнә. Хосун легендалары башта эвенктар араһында барлыҡҡа килгән тигән һәм тунгус ҡәбиләләренең юкагирҙар менән Оленёк һәм Лена>ның түбәнге ағымындағы бай һунар урындарына эйә булыу өсөн көрәше тураһындағы хәтирәләргә нигеҙләнгән тигән һығымтаға килә.

Эпик хикәйәттәрҙең күбеһе көнсығыш эвенктарҙа яҙылған.

Нимнгакан сәсәндәре

Эвенктарҙа үткән быуатта эпик хикәйәттәрҙең билдәле сәсәндәре: Эдян ырыуынан Гаврила, Семен Савин, А. Е. Эдян нәҫеленән Семенова, Семен Заболоцкий, Александр Колесов һәм башҡалар. Бут нәҫеленән Н. Г. Трофимов иң билдәле сәсән булып иҫәпләнә. Унан иң ҙур ике нимнгакан яҙып алынған: «Иркисмондя-батыр» (был ҙур нимнгаканда дүрт быуын геройҙары хаҡында бәйән ителә, ҙурлығы буйынса был хикәйәт ҙур яҡут Олонхоһынан ҡалышмай) һәм «Всесильный богатырь Дэвэлчэн в расшитой-разукрашенной одежде», «Храбрый Содани-богатырь» һәм башҡалар.

Нимгандың башҡарыуы кис башлана.

Сәсән "малу " тигән абруйлы урында ултыра һәм шунан хикәйәт башҡара башлай. Ғәҙәттә, хикәйәләү һөйләү менән бара, геройҙарҙың диалогтарын һәм монологтарын сәсән һәр герой өсөн үҙ тауышы менән йырлай. Оҙон хикәйәт ҡайһы берҙә бер-бер артлы бик күп кистәр бара.

Фестиваль-конкурс

«Эвенк нимнгаканы» төбәк-ара — эвенк телендә драматик мини-постановкалар фестиваль-конкурсы. 2016 йылдан Бүрәтстанда "Арун" тау саңғыһы үҙәге автономлы коммерцияға ҡарамаған ойошмаһы башланғысы буйынса бер-ике йыл дауамында уҙғарыла. Сара эвенк телен һаҡлап ҡалыуға булышлыҡ итеүҙе һәм Бүрәт республикаһын өйрәнергә дәртләндереүҙе маҡсат итеп ҡуя.

Нимнгакан структураһы

Бөтә эвенк эпик риүәйәттәрендә композицион структура даими түгел.

1.Башланғысы:
 а) күптәнге ваҡиғалар тураһында
 б) герой йәшәгән ерҙең тасуирламаһы
 в)төп геройҙы (йәки геройҙарҙы) һүрәтләү
2. Бәйләүес (завязка)
 а)бәхетһеҙлек  (һеңлеһен урлау,дошман һөжүме һ. б.)
 б) герой донъяны күрергә теләй (һеңлеһен азат итә һәм башҡа варианттар)
 в) героик ҡоҙалау
3. Кульминацияһы
 а) дошмандарға ҡаршы көрәш 
 б) буласаҡ ҡатындың ағайҙары менән көрәш 
4. Хәл-ваҡиғаларҙың  үҫеше
  а) геройҙың өйләнеүе
  б) геройҙың ғаиләһенең тыуған иленә күсеүе

Эвенк эпосы буйынса материалдар уның боронғо элементтарҙан тороуын раҫлай (кәләш табыу, ғифриттәр менән көрәш һ. б.) .

Художестволы алымдары

Башҡа халыҡтарҙың эпик әҫәрҙәрендәге кеүек, нимнгакандарҙа ла «эпик формулалар» ҡулланыла: башланғыс, батырҙың асыуын, батырҙар сабышы, ҡатын-ҡыҙҙың матурлығын һүрәтләү һ. б. Был формулалар бөтә эвенк эпик хикәйәттәре өсөн уртаҡ булып тора һәм башҡа халыҡтарҙың эпик әҫәрҙәрендә параллелдәр таба. Мәҫәлән батырҙың асыуы, ярһыуы һүрәтләнә:

...Быны ишеткәс,
  Көслө кеше түҙеп тора алманы.
  Уның сикәһенән
  Ун көлтә ут осҡоно тоҡанды.
  Ун бармағынан
  Шыйыҡ ҡан атылған
  Көслө асыуҙан
  Бер ботҡа өсәү үҫкән,
  Дүрт бармағына киң таралды,
  Уның күҙҙәре асыулы ҡан менән тулды,
  Күкрәгенә асыулы ҡан ингән,
  Йөрәгендә ҡыйыу ҡан ҡойолдо,
  Тубыҡтарына ауыр ҡан ҡойолдо,
  Тере килеш ҡанға батҡан.
  Кейгән кейеме,
  Саҡ-саҡ шартламаны...

Шулай уҡ күп даими эпитеттар ҡулланыла: «өс нурлы күтәрелеүсе ҡояш», «яңғырауыҡлы исем», «мәңге йәшел үлән», «һигеҙ яңғырауыҡлы тояҡ менән ҡырағай болан» һәм башҡалар.

Нимнгакандарҙың күрше халыҡтарҙың эпик әҫәрҙәре менән бәйләнеше

Г. М. Василевич нимнгакандарҙа саха, бүрәт һәм монголдарҙың эпик традицияларының йоғонтоһон билдәләй. Мәҫәлән эвенк эпик геройҙарының ҡайһы берҙәренең исемдәре монгол: Акширэ-Бакширэ, Хани Гэхэр Богдо, Ҡулаҙай Мәргән, Арсалан Бакши. Г. М. Василевич, «дөйөм шиғри традициялар бик борон барлыҡҡа килгән, төрки һәм монгол телле ҡәбиләләр тунгус телле һунарсылар кеүек үк булған, һәм уларҙа малсылыҡ яңы ғына барлыҡҡа килгән», тигән фараз әйтә. Ғалим Пухов И. В., яҡут материалдарын сағыштырып олонхо эвенк нимнгакандары был халыҡтарҙың эпосында үҙ-ара йоғонто яһау ваҡыты төрлөсә булған тигән һығымтаға килә. Олонхо һәм нимнгакандарҙың ҡайһы бер дөйөм һыҙаттары боронғо тамырҙарға эйә һәм тарихи һәм мәҙәни бәйләнештәрҙең иң иртә осорона ҡарай.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Олонхо
• Улигер
• Ыр
• Дастан
• Былина

Һылтанмалар

• / Эвенкийский фольклор // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009)