Эстәлеккә күсергә

Оҙон һауа

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте


Оҙон һауа (төр. uzun hava, оҙон көй) — төрөк халыҡ музыкаһы жанры, ғәҙәттә уны йырсы музыка уйын ҡоралдары ансамбленә ҡушылып йәки уның менән сиратлашып башҡара. Ул үҙенең оҙон ғибарәләр менән ислам музыкаһының биҙәктәргә бай традицияһына ҡарай, аҙаны хәтерләтә. Шулай уҡ исламға яҡын төрки музыка менән тығыҙ бәйләнгән, бөгөнгө көндә, мәҫәлән, күсмә һәм ярым күсмә төрки көтөүселәрҙең саҡырыу тауыштарына охшой. [1] Оҙон һауа һағышлы һәм дәртле булырға мөмкин, һыҡтау һәм мәхәббәт йырҙарын, шулай уҡ дини йә донъяуи тормош менән бәйле фәлсәфәүи һүҙҙәргә лә яҙыла.

Региональ таралышы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Анталья - Эрзурум - Ван төбәктәре менән билдәләнгән ерлектә жанр бик ҙур таралыш тапҡан. Был өлкәнән ситтә урынлашҡан айырым лә төбәктәрҙә оҙон һауа өлгөләре осорай. [2] Ләкин, оҙон һауа өлгөләре халыҡ оҫталары тарафынан башҡа атамалар менән билдәләнә һәм боҙҙаҡ, уарсағы, майя, хойрат, ағыҙ кеүек төрҙәргә бүленә лә. [3] Ҡайһы бер йырҙар хатта билдәле төрки ҡәбиләләргә лә ҡарай. Төрөкмән боҙҙағы Карахажылы ағзы кеүек үрнәктәр быға асыҡ миҫал булып тора. [4]

Көй[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Көйләр ысынында Европа Урта быуаттар сәнғәте олоҫтарының нигеҙен тәшкил иткән Шәреҡъ сәнғәтенең мәҡам системаһына таяна. Мәҫәлән, Хүсәйни һәм Нәуа - дориялы, Күрди - фригиялы, Ушшак - эолиялы һәм Раст - иониялы модустарға ҡарай. [5] Әлеге модустарға нигеҙләнгән көйләр ябай төрлө темпера талаптарын үтәмәгән мелизмдар менән байытыла.

Юғары һауа ғәҙәттә һүҙҙәренә ярашлы рәүештә строфаларға һәм строфалар ғибарәләргә бүленгән. Күпселек юғары һауа оҫталарында текст көйҙөң башында йә аҙағында ҡушыла. Уртаһында текст күпкә аҙыраҡ һәм көй байлығы нығыраҡ һиҙелә. Йырлау, тулы һулыш алынып, юғары бейеклектә башлана. Бер һулышта йырланған һәр ғибәрәнең көе әкренләп түбәнәйә һәм тауыш көсө бер-бер артлы рәүештә кемей, түбәндәрәк урынлашҡан юғарылыҡҡа ирешкәс, көй пентатоникаға нигеҙләнгән ғибәрә менән тамамлана. [6] Көй, ғәҙәттә, төп нота менән тамамланмай. [7] Йыр ҡаты ритмик шәкелдә буйһонмай, һәм ритмик яҡтан иреклелеге, көйөнөң һалмаҡлығы менән айырыла. Әлеге үҙенсәлек мажар композиторы һәм халыҡ музыкаһы белгесе Бела Барток тарафынан "Парландо өслүбе" тип исемләнә.[8] Ҡайһы бер ваҡытларҙа оҫталар оҙон һауаны ритмик һала һәм бер-бер артлы бейеү өсөн ҡулланыла торған күп тапҡыр һауа (йәки ҡыҫҡа һауа) жанрына тиклем үҙгәртәләр. [9] Төрөк теленә хас оҙон һауалағы һүҙҙәрҙең һуңғы ижегенә хаҡ төшкән баҫымдары, күп тапҡыр һауаның ритмик ҡалыбына туранан-тура китерелгәндә тулыһынса ҡорбан ителә әйтергә мөмкин.

Халыҡ оҫталары телендә ҡайһы бер юғары һауа өлгөләре, музыка материалының айырмалылығын ҡарамаҫтан, мәҡам тип атала. Улар яңы көйләргә нигеҙ буласаҡ миҫалдарҙы хәтерләтә. [10] [11]

Музыка уйын ҡоралдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төрөк бағламаһы

Солист ғәҙәттә оҙон муйынлы саз ғаиләһенә ҡараған уйын ҡоралына ҡушылып йырлай. Был музыка уйын ҡоралдарында ныҡ бурдондан алып юғары дәрәжәләге оҫта бертауышлы шулай ҙа һәм күптауышлы көйләр башҡарырға мөмкин. [12] Йыш ҡына йырсы әлеге музыка уйын ҡоралында үҙе башҡара.

Башҡарыу үҙенсәлектәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Халыҡ музыкаһы жанры булараҡ, оҙон һауа, нигеҙҙә, ауыл йәмғиәтендә ялгызлыктан һәм халыҡ алдында төрлө фестивалдәрҙә йәки сәхнәләрҙә башҡарылырға мөмкин. Оҙон һауаның башҡарылыу үҙенсәлектәре йыр төрө һәм һүҙҙәренән ғибәрәт. Мәҫәлән, Ағум тип аталған кеше үлеме менән бәйле һыҡтауҙар күбеһенсә ҡатын-кыҙҙар тарафынан башҡарылған, ә ашиҡ тип аталған ир-ат башҡарған йырсылары боҙалар, киреһенсә, экспрессив, драматик өстүбә ижад ителгән. [13] [14] Әҫәрҙәрҙе күҙҙәрен йомоп, ҡулдары менән ҡолаҡҡа йәки яңаҡтарға килтереп йырлау жанрға хас. Үәйсел кеүек ашиҡашиҡҙар һәм зарланыу көйләүселәрҙең даны, төрлө аудиояҙмалар ярҙамында төрлө өлкәләргә таралған.[15]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • A. Adnan Saygun: Béla Bartók's Folk Music Research in Turkey. Budapest 1976, S. 214. ISBN 963-05-0377-8
  • Artur Simon (Hrsg.) Musik aus der Türkei. 2 Schallplatten mit Begleitheft, Kommentar und Nachwort zu den Aufnahmen von Ursula Reinhard. Musikethnologische Abteilung Museum für Völkerkunde Berlin Staatliche Museen Preußischer Kulturbesitz. Berlin 1985. ISBN 3 88609 5010 (Юғары һауа аудиояҙмаларын һәм тексттары менән)
  • Kurt und Ursula Reinhard: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Wilhelmshaven, 1984, S. 13-18. ISBN 3-7959-0426-9

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Kurt und Ursula Reinhard: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Wilhelmshaven, 1984, S. 13–18. ISBN 3-7959-0426-9
  2. ↑ A. Adnan Saygun: Béla Bartók's Folk Music Research in Turkey. Budapest 1976, S. 214. ISBN 963-05-0377-8
  3. ↑ A. Adnan Saygun: Béla Bartók's Folk Music Research in Turkey. Budapest 1976, S. 212.
  4. ↑ A. Adnan Saygun: Béla Bartók's Folk Music Research in Turkey. Budapest 1976, S. 217.
  5. ↑ Kurt und Ursula Reinhard: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Wilhelmshaven, 1984, S. 146.
  6. ↑ A. Adnan Saygun: Béla Bartók's Folk Music Research in Turkey. Budapest 1976, S. 218.
  7. ↑ Ursula Reinhard: Türkei. In: Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Sachteil 9, Kassel et altera 1998, Spalte 1052. ISBN 3-7618-1128-4
  8. ↑ A. Adnan Saygun: Béla Bartók's Folk Music Research in Turkey. Budapest 1976, S. IV.
  9. ↑ A. Adnan Saygun: Béla Bartók's Folk Music Research in Turkey. Budapest 1976, S. 212.
  10. ↑ Kurt und Ursula Reinhard: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Wilhelmshaven, 1984, S. 30ff.
  11. ↑ Kurt und Ursula Reinhard: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Wilhelmshaven, 1984, S. 106f.
  12. ↑ Kurt und Ursula Reinhard: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Wilhelmshaven, 1984, S. 61–63.
  13. ↑ Kurt und Ursula Reinhard: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Wilhelmshaven, 1984, S. 30–42.
  14. ↑ Kurt und Ursula Reinhard: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Wilhelmshaven, 1984, S. 122f.
  15. ↑ Kurt und Ursula Reinhard: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Wilhelmshaven, 1984, S. 108.

Шулай ҙа ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Оҙон_һауа&oldid=1273668» битенән алынған