Рәсәй империяһының уҡытыусылар институттары

Рәсәй империяһының уҡытыусылар институттары
Дәүләт	Рәсәй империяһы
Асыу датаһы	1783

Рәсәй империяһының уҡытыусылар институттары — Рәсәй империяһының ҡала мәктәптәре өсөн уҡытыусылар әҙерләү системаһына ҡараған махсус урта уҡыу йорттары .

1872 йылда ҡала училищелары һәм улар өсөн уҡытыусылар әҙерләү тураһында положение ҡабул ителгәндән һуң, уҡытыусылар институты булдырылған. Әммә быға тиклем, 1819—1823 йылдарҙа, Уҡытыусы институты исеме аҫтында Санкт-Петербург университеты ведомствоһында халыҡ училищелары уҡытыусылары өсөн ярҙамсылар әҙерләүсе уҡыу йорто эшләгән.

1872 йылдың 31 майы положениеһы буйынса ҡала училищеларына уҡытыусылар әҙерләү өсөн яңы типтағы уҡытыусылар институттары асыла. Был уҡыу-уҡытыу округтары попечителдәре ҡарамағында һәм юғары уҡыу йорттарында курс тамамлаусылар араһынан попечитель һайлаған директорҙарҙың яҡындан етәкселек итеүе аша эшләгән ябыҡ уҡыу йорттары була. Һәр уҡытыусылар институтында бер йәки ике уҡытыу буйынса практик күнегеүҙәр үтеү өсөн тәғәйенләнгән ҡала училищеһынан тора. Институт менән директор рәйеслеге аҫтында институттың бөтә уҡытыусыларының һәм шулай уҡ институт янында эшләгән ҡала училищеһы уҡытыусыларының педагогия советы идара итә.

Уҡыу курсы өс йыл тәшкил иткән (Тифлис һәм Вильно йәһүд — 4 йыл). Уҡытыусылар институты тәрбиәләнеүселәренең штаттағы һаны — 75; шуларҙың 60-ы министрлыҡтарҙың тулы аҫрауында, ҡалған 15-е башҡа ведомстволар һәм төрлө йәмғиәттәр стипендиаттарына бирелә. Уҡытыусылар институттары директорҙары гимназия директорҙарына бирелгән бөтә хоҡуҡтарға ла эйә була. Институттарға төрлө ҡатлам һәм төрлө хәлдә булған 16 йәштән кесе булмаған йәштәр ҡабул ителгән. Сығарылыш уҡыусылары ҡала училищеһы уҡытыусыһы исеменә аттестат алған һәм уҡыу-уҡытыу етәкселәре тәғәйенләүе буйынса ҡала училищеһы уҡытыусыһы вазифаһында тулы алты йыл уҡытырға тейеш булған. Уҡытыусылар институтында уҡытылған дисциплиналар: Дини ҡанундар, педагогика, урыҫ һәм сиркәү-славян телдәре, арифметика, алгебра, геометрия, тарих, география, тәбиғи тарих һәм физика, һыҙма һәм рәсем, таҙа яҙыу, йыр һәм гимнастика; 1896 йылда өҫтәмә рәүештә ҡул хеҙмәтенә мотлаҡ өйрәтеү индерелә.

1878 йылдың 1 ғинуарына 7 ғәҙәти уҡытыусылар институты (330 уҡыусы) һәм ике йәһүд (269 уҡыусы): Петербург уҡытыусылар институты һәм Мәскәү уҡытыусылар институты (1872 йылдан), Феодосия уҡытыусылар институты һәм Глухов уҡытыусылар институты (1874 йылдан), Ҡазан уҡытыусылар институты һәм Белгород уҡытыусылар институты Белгород (1876), Тамбовтағы Екатерина уҡытыусылар институты; шулай уҡ йәһүд: Вильно уҡытыусылар институты (1876 менән), Житомир уҡытыусылар институты; 1878—1879 йылдарҙа тағы ла бер институт — Ырымбур уҡытыусылар институты эшләгән. 1899 йылдың 1 ғинуарына 9 уҡытыусылар институтында 1525 уҡыусы һәм 168 уҡытыусы була.

1905—1907 йылдарҙағы революциянан һуң, уҡытыусылар институттары төрлө ҡатлам һәм хәлдә йәшәгән бөтә ир заттарын ҡабул итерлек асыҡ уҡыу йорттары була. Уҡыусылар һаны байтаҡҡа артҡан, улар араһында уҡытыусылар семинарияларын, ҡала (1912 йылдан — юғары башланғыс) училищеларын тамамлаған халыҡ уҡытыусылары булған.

Әҙәбиәт

• Учительские институты, семинарии и школы // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Учительские институты // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
• Учительские институты // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.