СССР-ҙа мәғариф

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
СССР-ҙа мәғариф
Дәүләт  СССР
Урын СССР
 СССР-ҙа мәғариф Викимилектә
СССР Юғары һәм урта махсус белем биреү министрлығының юғары белем алыуҙы раҫлаған ҡыҙыл дипломы 1982 йыл
СССР юғары белем алыуҙы раҫлаған диплом, 1975 йыл

СССР халыҡ мәғарифы системаһы — Советтар Союзында мәғариф системаһы.

Советтар Союзында белем биреү ағымдағы сәйәси конъюнктура һәм партияның генераль линияһы менән тығыҙ бәйләнгән. Ҙур совет энциклопедияһына (БСЭ) ярашлы, совет мәктәбе дөйөм белем биреү мәсьәләләрен хәл итеү, уҡыусыларҙы тәбиғәт, йәмғиәт һәм фекерләү үҫеш закондарын белеү, хеҙмәт күнекмәләре һәм оҫталығы менән өйрәтеү генә түгел, ә ошо нигеҙҙә уҡыусыларҙың коммунистик ҡараштарын һәм инаныуҙарын формалаштырыу, уҡыусыларҙы юғары рухта тәрбиәләү әхлаҡлылыҡ, совет патриотизмы һәм пролетар интернационализмы« тәрбиәләүгә саҡырылған.[1] ]

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Елизавета Кругликова плакаты, 1923 йыл
Алексей Радаков плакаты,1920 йыл

Һуңыраҡ Советтар Союзында ҡабул ителгән мәғариф принциптары 1903 йылда уҡ РСДРП-ның II съезында әйтелгән РСДРП Программаһында иғлан ителә: 16 йәшкә тиклемге ике енес балаларын бушлай мотлаҡ уҡытыу; мәғарифта ҡатлам һәм милли билдәләр буйынса белем биреү мәктәптәрен бөтөрөү; мәктәпте сиркәүҙән айырыу; туған телдә уҡытыу һәм башҡалар.

Совет дәүләте ойошторолғандан алып мәғариф мәсьәләләренә өҫтөнлөклө иғтибар бүленде. 1917 йылдың 26 октябрендә (8 ноябрь) Советтарҙың 2-се Бөтә Рәсәй съезын үткәргәндән һуң икенсе көнөнә Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Мәғариф Халыҡ Комиссариатының берлектәге Декреты менән Мәғариф буйынса дәүләт комиссияһы ойошторола, уға бөтә халыҡ мәғарифы һәм мәҙәниәте системаһына етәкселек итеү бурысы йөкмәтелә.

1918 йылдың 5 февралендә Халыҡ комиссарҙары Советы декреты менән сиркәү дәүләттән һәм дәүләт сиркәүҙән айырылған.

1918 йылдың 10 июлдә ҡабул ителгән РСФСР Конституцияһы иғлан итә.

Рәсәй Социалистик Федератив Совет Республикаһы хеҙмәтсәндәрҙең белемгә инеү мөмкинлеген тәьмин итеү маҡсатында эшселәргә һәм ярлы крәҫтиәндәргә тулы, бөтә яҡлап һәм бушлай белем биреү бурысы ҡуя.

— Рәсәй Социалистик Федератив Совет Республикаһының 1918 йылдың 10 июлендә ҡабул ителгән Конституцияһы (Төп законы)

1918 йылдың 16 октябрендә Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты (ВЦИК) ҡабул иткән „РСФСР-ҙың берҙәм хеҙмәт мәктәбе тураһында“ғы положениеһы мәктәп йәшендәге балаларҙы бушлай һәм бергә уҡытыуҙы индерә. Ул күп типтағы мәктәптәрҙе (юғары башланғыс, гимназиялар, реаль училищелар һ.б.) юҡҡа сығарҙы. Юғары уҡыу йорттарынан тыш, бөтә мәктәптәргә лә „берҙәм хеҙмәт мәктәбе“ исеме бирелде. Ул ике баҫҡыстан тора: 1-се баҫҡыс — 8-ҙән 13 йәшкә тиклем, 2-се баҫҡыс — 13-17 йәшлек малайҙарҙы һәм ҡыҙҙарҙы бергә уҡытыуға ҡоролған. Мәктәп йәшендәге бөтә балалар 1-се һәм 2-се баҫҡыс мәктәбендә уҡыуы мотлаҡ һанала. Уҡыу бушлай, мотлаҡ йылы иртәнге аш бушлай. Хеҙмәткә өйрәтеү („йәмғиәткә файҙалы етештереү хеҙмәте“) мәктәп белем биреүенең төп принциптарының береһе тип атала. Уҡытыусылар, уҡыусылар ҡатнашлығында мәктәп үҙидараһы элементтары — „мәктәп советтары“ һәм „мәктәп коллективы йыйылыштары“ индерелде. Мотлаҡ өйгә эш биреүҙе булдырмау, бөтә ҡабул итеү, күсеү һәм сығарылыш имтихандарын үткәрмәү мәсьәләләре, шулай уҡ клуб һәм лаборатор дәрестәр, уҡыусыларҙың йыйылыштары һ.б. өсөн аҙна һайын (ҡайһылыр бер көндә) дәрестәрҙе үткәрмәү һәм аҙнаһына икенсе ирекле көн иғлан итеү һ. б. хәл ителә[2][3][4].

Белем биреү реформаһы нигеҙендә рус һәм сит ил педагогтарының алдынғы идеялары ята: педагогик новаторлыҡ хуплана, бала шәхесенә хөрмәт итеү ғәҙәткә индерелә, үҙидара элементтары һәм бушлай белем биреү принцибы индерелә. Хәйер, килештереп ебәреү ҙә күҙәтелә: мәктәптә парталар бөтөрөлә, дәрестәр, өй эштәре, дәреслектәр, билдә ҡуйыу, имтихандар юҡҡа сығарыла[5].

1919 йылдың 26 декабрендә, уҡыу йәки яҙа белмәгән, илдәге һигеҙ йәштән алып илле йәшкә тиклемге бөтә кеше лә туған йәки рус телендә — теләк буйынса грамотаға өйрәнергә тейеш тигән декретҡа ҡул ҡуйыла[6].

Мәктәпте үҙгәртеп ҡороу, Совет власы үткәргән мәктәп реформаһы революцияға тиклемге мәктәптә ҡулланылған ҡатып ҡалған иҫке ысулдарын һәм нигеҙҙәрен еңеп сығыуҙы, бөтөрөүҙе күҙ уңында тотто. Бында тәү сиратта ҡаҙна-бюрократ ысулын кәүҙәләндергән бөтә нәмә: муштра, аңламай ятлау һәм уҡыусылар араһында тигеҙһеҙлек бөтөрөлгән.

Халыҡтың, айырыуса крәҫтиәндәрҙең, наҙанлығы етди проблема булып торған. Совет етәкселеге дөйөм белем алыуға өлгәшеүҙе өҫтөнлөклө бурыстарҙың береһе тип иҫәпләне. Владимир Ленин әйткәнсә — беҙгә ғәйәт ҙур мәҙәнилек кәрәк. Крәҫтиәндәр үҙ хужалығын һәм дәүләтен өйрәнеү һәм яҡшыртыу мөмкинлеге алһын өсөн, уҡыу һәм яҙыуға өлгәшеү мәҙәниәтте үҫтереүгә хеҙмәт итеүенә өлгәшеү зарур»[7].

1920 йылға бөтәһе 3 миллион кеше грамотаға өйрәнде[8]. Совет Рәсәйе биләмәһендә үткәрелгән 1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыу 8 йәштән өлкәнерәктәрҙең 41,7 % уҡый алыуын теркәне[9]. Шул уҡ ваҡытта был йәәниҫәп Белоруссия, Волынск, Подольск губернияһы, Ҡырым, Кавказ аръяғы, Төньяҡ Кавказдың тау райондары, Төркөстандың һәм Ҡырғыҙстандың бер өлөшө, Алыҫ Көнсығыш, шулай уҡ Европа Рәсәйенең һәм Украинаның ҡайһы бер урындары, Хиуа һәм Бохара кеүек илдәрҙе үҙ эсенә алмай[10].

Шулай итеп, 1918—1919 йылдарҙа мәғариф системаһы тамырынан үҙгәртелгән: шәхси мәктәптәр тыйылған, түләүһеҙ уҡытыу, ике енес балаларын бергәләп уҡытыу индерелгән; мәктәп — сиркәүҙән, ә сиркәү — дәүләттән айырыла; уҡыу йорттарында ниндәй ҙә булһа дингә өйрәтеү һәм дини культ йолаларын үтәү тыйыла; бөтә милләттәр ҙә туған телдә уҡытыу хоҡуғын ала; йәмәғәт мәктәпкәсә тәрбиә биреү системаһы башланғысы һәм юғары уҡыу йорттарына ҡабул итеү буйынса яңы ҡағиҙәләр булдырылған.

9 йәштән өлкән халыҡтың уртаса уҡыу йылы[11]:

1917 1927 1937 1947 1957 1967 1977 1987
1,112 1,502 3,376 5,442 6,048 6,974 7,861 8,833

Шул уҡ ваҡытта юғары белемгә килгәндә, большевиктар властары социализм идеяларына һәм идара итеү режимына тоғро яңы интеллигенция булдырыу өсөн студенттарҙың социаль составын үҙгәртергә ынтыла. РСФСР Совнаркомының 1918 йылдың 2 авгусындағы «Юғары уҡыу йорттарына ҡабул итеү ҡағиҙәләре тураһында»ғы Декретына ярашлы, юғары уҡыу йорттарына имтиханһыҙ теләгән һәр кем инә ала, шул уҡ ваҡытта диплом, аттестат йәки ниндәй ҙә булһа мәктәпте тамамлау тураһында таныҡлыҡ та талап ителмәй; уҡыу өсөн түләү бөтөрөлә. Ләкин белем биреү программаларҙы әҙерлекһеҙ тыңлаусыларҙың үҙләштереү ҡулынан килерлек булып сыҡмай, һәм улар даирәһендә күңел ҡайтыу һәм һайлауҙың дөрөҫлөгөндә шикләнеү арта. Шуға күрә, РСФСР Наркомпросының 1919 йылдың 15 сентябрендәге ҡарары менән рәсми рәүештә законлаштырылған эшсе факультеттар кеүек вузға тиклемге әҙерлек формаһы барлыҡҡа килә[12][13].

Хәҙерге тикшеренеүселәр билдәләүенсә, «Фәнни статустарҙы бүлеү системаһына коммунистик атака 1918 йылда уҡ башланған. Эш „буржуаз профессураны яңынан тәрбиәләүҙә“ генә түгел, ә белем алыуға бөтә ҡатламдар ҙа хоҡуҡлы булыуында, был өҫтөнлөктәргә шулай уҡ белемле булыу ҙа ингән»[14].

1920-се йылдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1920 йылдың 19 июнендә РСФСР Халыҡ комиссарҙары советы (СНК) Бөтә Рәсәй наҙанлыҡты бөтөрөү буйынса ғәҙәттән тыш комиссияһын (ликбез) ойоштора. Өлкәндәр өсөн "ликвидация пункттары"нан һәм наҙанлыҡты бөтөрөү мәктәптәренән (16-50 йәшлектәр өсөн) торған дәүләт мәғариф системаһын булдырыу әүҙем бара[15].

Башланғыс белем биреү өлкәһендә 1920-се йылдарҙа наҙанлыҡты бөтөрөү төп проблема булып ҡала. 1923 йылда Мәғариф халыҡ комиссариаты декреты менән «Долой неграмотность» Йәмғиәте ойошторола[1]. Ауылда мәҙәниәтте күтәреүҙә ярҙам итергә тейешле ҡала шефлыҡ ойошмалары 1,2 миллиондан ашыу кешене берләштергән. Грамотаһыҙлыҡты бөтөрөүҙе тиҙләтеү өсөн яраҡлы мәктәп биналарына йөкләмәне көсәйтергә тура килә: 1924 йылға уҡыусылар һаны (халыҡтың тулыһынса кәмеүе осоронда) 1914 йыл кимәленә тиклем (98 %) еткерелгән, ә мәктәптәр һаны тик 83 % тәшкил иткән[16]. Был осорҙа уҡыусы массаның төп өлөшөн бағыуһыҙ балалар (беспризорник) тәшкил иткән, уларҙың һаны был осорҙа 7 миллион кешегә еткән[17]. 1925—1928 йылдарҙа, мәктәп йәшендәге бөтә балалар өсөн дә белем алыу мөмкинлеген тәьмин итеү маҡсатында, урындағы совет органдары бойороҡтары менән дөйөм мәжбүри башланғыс белем биреү индерелә. Шулай итеп, дөйөм белем тураһында закондар: 1924 йылда — Украин ССР-ында; 1926 йылда — Белоруссия ССР-ында; шулай уҡ ЗСФСР-ында (Кавказ аръяғы СФСР-ы) һәм ҡайһы бер Урта Азия республикаларында ҡабул ителә[18]. Әммә бағыуһыҙлыҡ күренеше юҡҡа сыҡҡандан һуң (1928 йылға — 300 мең генә ҡаралмаған бала), 1930 йылдың сентябренә дөйөм башланғыс белем биреү ғәмәлгә индерелгән тип раҫларға мөмкин була[16].

Совет мәктәптәре «Берҙәм хеҙмәт политехник мәктәбе тураһында положениелар»ға ярашлы үҙгәртеп ҡорола. Мәктәптәрҙә республикаларҙың күпселекте тәшкил иткән халыҡтың телдәре уҡытыла. 1920 йылдарҙа СССР-ҙа урта белем ете йыллыҡ була. Киләһе баҫҡыс профессиональ мәктәптәрҙе, техникумдарҙы һәм институттарҙы үҙ эсенә алған һөнәри белем алыу этабы була[19][20]. Ысынында совет мәктәп системаһы 1922 йылға формалаша: башланғыс мәктәп (дүрт йыл белем биреү), төп ете йыллыҡ дөйөм белем биреү мәктәбе һәм дөйөм белем биреү мәктәбенең өлкән баҫҡысы (уҡыу бөтәһе 9-10 йыл)[21].

Халыҡ мәғарифы системаһына һәм грамоталылыҡты таратыуға Беренсе донъя һәм Граждандар һуғышы ҙур зыян килтерә. Аҡса етмәү сәбәпле, 1922/23 уҡыу йылына ҡарата мәктәптәрҙең һаны 88 588-гә тиклем, ә уҡыусылар һаны 7 322 062 кешегә тиклем кәмей[22] (1926 йылға мәктәптәр һаны 111 046-ға тиклем, ә уҡыусылар һаны — 10 219 529-ға тиклем арта)[22]). Был хәл иҡтисадтың күп өлкәләрендә аслыҡ һәм бөлгөнлөк менән ҡатмарлаша; мәғариф системаһын тулыһынса финанслау 1924 йылда ғына тергеҙелә, унан һуң мәғарифҡа тотонолған сығымдар тотороҡло үҫә[8][23].

Йыл Мәғариф сығымдары (һумдарҙа) Бюджеттан процент
1925—1926 520 000 12,36
1926—1927 691 000 11,96
1927—1928 895 000 12,42
1928—1929 1 123 000 12,78
1929—1930 1 781 000 13,37

1927 йылдың 15 декабрендә бөтә Союз мәктәп йәниҫәбе үткәрелә.

1920-се йылдарҙа башланғыс мәктәптәрҙең һәм унда белем алыусы уҡыусылар һанының үҙгәреүе:[24]:

Йылдар Башланғыс мәктәптәр һаны Уҡыусылар һаны Ил халҡы
1914—19151
 104 610 7 235 988 141 113 770 (юғалған губерналарҙың халҡының бер өлөшөн юғалтыуҙы иҫәпкә алмағанда)1
1920—1921
114 235 9 211 351 137 727 000 (01.1920)[25]
1921—19222
99 396 7 918 751 137 795 000 (01.1921)[25]
1922—19233
87 559 6 808 157 136 909 000 (01.1922)[25]
1923—1924
87 258 7 075 810 137 487 000 (01.1923)[25]
1924—1925
91 086 8 429 490 139 969 000 (01.1924)[25]
1925—1926
101 193 9 487 110 143 003 000 (01.1925)[25]
1926—1927
108 424 9 903 439 147 027 915 (на 17.12.1926)[25]
1. 1.09.1939 йылға тиклемге сиктәрҙә, йәғни Рәсәй империяһының Бессарабск, Вильна, Гродненск, Курляндия, Лифляндия, Эстляндия, Ковен, Холм, Варшава, Калишск, Келецк, Ломжинск, Люблинск, Петроков, Плоцк, Радомск, Сувалск губерналарын, Волынск, Минск губерналарының көнбайыш өлөшөн, Псков губернаһының ике өлөштәре өйәҙҙәрен, Санкт-Петербург губернаһының өлөшөн (Нарва ҡалаһы һәм Ямбург һәм Гдов өйәҙҙәренең бер нисә ауылы), Батум өлкәһенең көньяҡ өлөшөн һәм Рәсәй империяһының 8 финлянд губерналарынан тыш, 2. 1920 йылдың апрель-майында СССР-ға Әзербайжан ССР-ы (Елисаветполь губернаһы) ҡушыла. 1920 йылдың декабрендә СССР-ға Әрмәнстан ССР-ы (Карсск өлкәһе, Эриван губернаһы) ҡушыла. 1921 йылдың февраль-мартында СССР составына Грузия (Карсск өлкәһенең һәм Батум өлкәһенең төньяҡ өлөшө, Кутаисск, Тифлис губерналары, Закатальск округы), Абхазия ССР-ы (Сухум округы) инә. 3. 1922 йылдың декабрендә СССР составына Рәсәй империяһының көнсығыш өлөштәре менән Волынск губернаһы, Чернигов өйәҙенең 15 өйәҙенең 11-е (4 төньяҡ өйәҙе 1919 йылда - Гомель губернаһына инә), шулай уҡ Екатеринослав, Киев, Полтава, Подольск, Харьков, Херсон губерналары инә

Юғары белем биреүгә килгәндә, 1921 йылдың 21 июнендә юғары уҡыу йорттарына ҡабул итеүҙең яңы ҡағиҙәләре раҫлана, улар, тәү сиратта, эшсе факультеттарын тамамлағандарҙы, физик хеҙмәт кешеләрен, төрлө дәүләт һәм йәмәғәт ойошмалары йүнәлештәре менән килгән РКП(б) һәм комсомол ағзаларын уҡырға алыуҙы күҙ уңында тотҡан, ә ҡалғандар — буш урындар булғанда ғына ҡабул ителгән. Шул уҡ ваҡытта уҡытыу өсөн түләү (синфи билдә буйынса) индерелә, ә студенттың түләүһеҙ уҡыуға хоҡуғы ғаиләһенең матди хәленә генә түгел, уның социаль сығышына ла бәйле. Яңы ҡағиҙәләр төп предметтар буйынса ҡабул итеү имтихандарын үткәреүҙе күҙ уңында тотҡан, ләкин улар конкурс маҡсаты менән үткәрелмәгән, уларҙың маҡсаты «кандидат ысынында, бер яҡтан, кәрәкле белемгә, икенсе яҡтан — гражданлыҡ-сәйәси үҫешкә эйәлеген» тикшереү була. Эшсе-крәҫтиән йәштәр хатта ике билдәһе (неуд) менән ҡабул ителгән. Бындай синфи ҡабул итеү принцибы күп уҡытыусылар һәм студенттарҙың ҡырҡа ҡаршы тороуына алып килә. 1921 йылдың октябрендә Санкт-Петербург дәүләт университеты профессорҙары төркөмө Ғилми совет ултырышында былай тип белдерҙе: «Университетҡа тыңлаусылар ниндәй ҙә булһа синфи һәм сәйәси фекерләү буйынса түгел, ә уларҙың белеменә ярашлы ҡабул ителергә тейеш. Университет яңылыш ҡына үҙенең исемен һаҡлап ҡалыусы тар-ғәмәли махсус уҡыу йортона әүерелә бара»[13].

Әгәр 1914—1915 йылда Рәсәйҙә 91 юғары уҡыу йорто булһа, 1921—1922 йылдарҙа улар 278 ине. Студенттар һаны ике тапҡырға — 206 мең кешегә тиклем артты. Мәғариф системаһы шул саҡлы студентҡа белем биреү йөгөн күтәрә алмағанлыҡтан, эшсе һәм крәҫтиәндәрҙән тыш, «хеҙмәткә йәлеп ителмәгән элементтар» иҫәбенә кәметеү маҡсатында, студенттар араһында «таҙартыу» башларға ҡарар ителә[26].

Юғары уҡыу йорттарына белем алыу, белгеслек, һөнәр эҙләп табыу өсөн генә түгел, ә тап вуздарҙа күк йөҙөн штурмларға теләгәндәр йыһанға һикереү өсөн яҡын һәм иң уңайлы майҙансыҡ таба алғандар. Күк йөҙөн тап юғары уҡыу йорттарында яулағандар, сөнки унда йәмғиәттең иң яҡшы өлөшө тупланған. Эшселәр һәм крәҫтиәндәрҙең иң яҡшы вәкилдәре, дворяндарҙан һәм буржуаз ҡатламдан, сит синыф байрағы аҫтында күкте штурмлаусы конрадтар валленродтар. Ленин да, Маркс та, уларҙың партия буйынса бөтә иптәштәре лә, буржуазия, дворян, разночинец кеүек сит синыф вәкилдәре, әлбиттә, интеллигенттар ине. Бында иҫ китерлек бер ни ҙә юҡ, әммә революцияның тәүге йылдарында уҡ догматик - эшселәрҙең үҙҙәренән кадрҙар табыу - бурысы ҡуйыла. Был күкте штурмлауҙы ҡатмарлаштырҙы ғына.

1924 йылдың 16 майында РСФСР Халыҡ комиссарҙары «Юғары уҡыу йорттарында уҡыусылар һанын кәметеү тураһында» ҡарар ҡабул итә. Был «таҙартыу»ҙың рәсми маҡсаты булып уҡыуҙа өлгәшә алмаған студенттарҙы ситләтеү тип иғлан ителһә лә, тәү сиратта, социаль «сит» элементтарҙан арындырыу өсөн, студенттың һәм уның туғандарының социаль сығышына һәм мөлкәт хәленә иғтибар бирелгән. 1924 йылда — 18 мең, 1925 йылда тағы 40 мең студент уҡыуҙан сығарыла. Шул уҡ ваҡытта «сығарылғандарҙың нормаһы алдан билдәләнгән — студенттарҙың дөйөм һанынан 20-30 %. Уҡыуҙары өҙөлгәндән һуң, күп егеттәр һәм ҡыҙҙар өмөтһөҙлөккә бирелгән, ҡайһы берҙәре үҙ-үҙенә ҡул һалған. Бындай „таҙартыуҙар“, бик күп булмаһа ла, 1920-се йылдар аҙағына тиклем дауам итә. Шул уҡ ваҡытта, социаль сығышы буйынса алынған студенттарҙың ҡайһы берҙәре ҡабат уҡыуын дауам иткән, әммә бының өсөн улар ата-әсәһе менән бәйләнешен өҙөүе йәки ата-әсәһенең мәрхүм булыуын, йәки ата-әсәһенең йәки яҡын туғандарының „хеҙмәтсән“ элементҡа күсеүен иҫбатларға тура килә[13][27].

Юғары квалификациялы уҡытыусылар етешмәүе сәбәпле, эшсе факультеттар селтәре үҫеүе уларҙы тамамлаусыларҙың әҙерлек кимәле түбәнәйеүгә килтерҙе. Рабфактарҙа имтихан урынына уҡытыусы студенттар менән йомғаҡлау әңгәмәһе генә үткәргән, шул уҡ ваҡытта рабфак тамамлаусыларҙы юғары уҡыу йорттарына имтиханһыҙ ҡабул иткәндәр; ҡабул итеү комиссияһы студенттың социаль сығышы менән генә ҡыҙыҡһынған, ә элементар әҙерлеге булмауына йыш ҡына күҙ йомоп ҡараған. Унан да бигерәк, абитуриенттың тышҡы ҡиәфәте ни тиклем „пролетар“ һәм әрпешерәк, үҙен ни тиклем тупаҫыраҡ тота, уның уҡырға алыныу ышанысы шул тиклем күберәк булған. Рабфак тамамлаусыларҙың өлгәше даими насар булғанлыҡтан, улар күпләп уҡыуын тамамлай алмаған. Һөҙөмтәлә, инженер белгестәре сығарылышының тәүге ҙур партияһы производствоға килгәс, уларҙың элекке белгестәрҙе алмаштыра алмауы асыҡлана. Шуға күрә ил иҡтисадын тиҙерәк тергеҙеү бурысы ҡуйған дәүләт „Совет власы яғына күскән“ пролетар булмаған кадрҙарға мөнәсәбәтен йомшартыуға йүнәлтә. Эшселәрҙең балалары кеүек үк, инженер-техник хеҙмәткәрҙәрҙең балалары ла, юғары уҡыу йорттарына инеү хоҡуғына эйә булған бер нисә ҡарар ҡабул ителә[26][28][29].

1927/28 уҡыу йылына уҡыусылар һаны арта[30]:

  • Төрлө төр урта һәм башланғыс мәктәптәрендә — 11 589 мең уҡыусы.
  • Шул уҡ уҡыу йылында урта һөнәри уҡыу йорттарында — 189 мең студент.
  • Юғары уҡыу йорттарында — 169 мең студент.

Грамотаһыҙлыҡҡа ҡаршы көрәштә ҙур уңыштарға өлгәшелде: 1917—1927 йылдара бөте 10 миллионға тиклем өлкәндәр грамотаға өйрәтелде. 1926 йылғы СССР халҡының иҫәбен алыу грамоталы халыҡтың 56,6 % -ын 9-49 йәшлектәр (80,9 % -ы — ҡала һәм 50,6 % -ы ауыл халҡы араһында) асыҡлай[6]. Дөйөм алғанда, ошо осорҙа уҡыусылар һәм уҡытыусылар һаны күпкә артҡан.

1922/23 уҡыу йылы (222 974) менән сағыштырғанда, уҡытыусылар һаны 1929/30 уҡыу йылында 394 848 тәшкил итә. СССР-ҙың бөтә мәктәптәрендә уҡыусылар һаны (1922/23 йй.) 7 322 062-нән (1929/30 йй.) 13 515 688-гә етә[22]:

Юғары уҡыу йорттары студенттарының һаны 1914 йыл менән сағыштырғанда 1927/28 йылдарҙа 127 000 меңдән[31] 169 000-гә тиклем артты. 1930 йылда СССР-ҙа студенттар һаны 272 000 кеше тәшкил иткән.

Илдең социаль тетрәнеүҙәр осоронда етди ҡаҡшаған фәнни потенциалы 1920—1930 йылдарҙан алып тергеҙелә башлай. Ғилми хеҙмәткәрҙәр һаны һиҙелерлек арта. 1927 йылға улар 25 мең, йәғни революцияға ҡарағанда ике тапҡырға күберәк тәшкил итә[32].

Шулай уҡ милли мәктәптәр үҫешкән. Хөкүмәт һәр яҡлап уларға ярҙам күрһәтергә ынтылды. Унда берҙәм хеҙмәт мәктәбе буйынса РСФСР һәм СССР власының үҙәк органдары тарафынан нәшер ителгән бөтә закондар һәм бойороҡтар таралған. РСФСР Наркомпросының милли мәктәптәр бүлеге дәреслектәр һәм уҡытыусылар әҙерләүҙе ойошторорға ярҙам итте, ә урындағы халыҡ мәғарифы бүлектәре секциялары һәм бүлектәре мәктәптәргә кәрәкле ярҙам күрһәтте.

Октябрь революцияһынан һуң 10-15 йыл дауамында быға тиклем туған телдәрендә яҙмалары булмаған тиҫтәләгән халыҡтың (абазиндар, лактар, нуғайҙар, балҡарҙар, тывалар, адыгейҙар һәм башҡалар) яҙмаһы булдырыла. Тиҫтәләгән милләт балалары тарихта тәүге тапҡыр туған телдә төҙөлгән дәреслектәр һәм уҡыу әсбаптары менән тәьмин ителә. 1922 йылдың декабрендә махсус көнсығыш нәшриәте асыла, ул татар, сыуаш, ҡырғыҙ, адыгей һәм башҡа телдәрҙә дәреслектәр сығара. 1924 йылда мордва, мари, татар һәм сыуаш мәктәптәре өсөн дәреслектәр киң тираж менән сығарыла. Бынан тыш, РСФСР хөкүмәте эшмәкәрлеге элек артта ҡалған милли райондарҙа мәктәптәр селтәрен үҫтереүгә һәм уларҙа төп милләт балаларын йәлеп итеүгә йүнәлтелә. Шул уҡ ваҡытта, территорияларҙың иҡтисади, этнографик һәм географик шарттарына бәйле, мәктәптәрҙең селтәрен һәм типтарын билдәләү айырым алым менән тәьмин ителә. Күсмә халыҡ балалары, Кавказдың тау райондары малсылары балалары өсөн мәктәп-интернаттар ойошторолған. Ҡалаларҙа интернатлы мәктәп-коммуналар булдырыла.

1920-се йылдар СССР мәғарифы тарихында ҡыйыу һәм үҙенсәлекле ҡарарҙар эҙләү йылдары булараҡ һүрәтләнә. 28 йәшлек В. Н. Шульгин М. В. Крупенина менән берлектә Мәктәп эше алымдары институтын етәкләй. Ул „мәктәптең бөтөүе“ (мәктәп-етештереү, мәктәп-колхоз) идеяһын тәҡдим итә: утопик киләсәктә бөтә ололар ҙа, идеаль мөхит булдырып, бала-сағаны уҡыта һәм тәрбиәләйәсәк. Мәктәптәрҙә комплекслы уҡытыу, лаборатор-бригада алымы, проекттар ысулы киң индерелгән. Мәктәп предметы булараҡ тарих программанан сығарыла, ул йәмғиәтте өйрәнеү фәне менән алмаштырыла. Класс-дәрес системаһынан баш тартыу буйынса эксперимент ойошторола, уҡытыу дисциплиналары өс йүнәлеш буйынса комплекстар индереле: „Кеше“, „Тәбиғәт“, „Йәмғиәт“. Әммә шуныһы асыҡ: яңы уҡытыу алымдары уҡыусыларҙа тәрән белем алыу менән тап килмәй. Беренсе бөтә Союз уҡытыусылар съезы делегаттары 1925 йылдың ғинуарында балаларҙың рус теленән, уҡыуҙан һәм математиканан ныҡлы белемдәре булмауын билдәләй. Наркомпрос етәкселеге комплекслы программаларҙы ҡайтанан ҡарау кәрәклеген танырға мәжбүр була, һәм 1927—1928 уҡыу йылына программалар грамматика, орфография, арифметика буйынса тематик белем биреү исемлегенә индерелә. 1920-се йылдар аҙағында эксперименталь педагогика бөтә уҡыу программаларының унификацияһы менән ҡыҫырыҡлап сығарыла, ә мәктәп бөтөү теорияһы „һул тайпылыш“ тип иғлан ителә[4].

1930-сы йылдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1930-сы йылдарҙа совет мәктәбендә дәрес

СССР Халыҡ Комиссарҙары Советы һәм ВКП(б) Үҙәк Комитетының „СССР-ҙа башланғыс һәм урта мәктәп структураһы“ (1934) постановлениеһы менән дөйөм белем биреү мәктәбенең 3 тибы булдырыла:
* башланғыс,
* тулы булмаған урта,
* урта.[33]

1914—1922 йылдарҙағы һуғыштар һәм революциялар халыҡтың юғалыуына, шул иҫәптән ғалимдарҙың һәм төрлө кимәлдәге хеҙмәткәрҙәрҙең кәмеүе менән бергә, мөһим сәбәптәр: физик үлем, тәбиғи ҡартайыу, эмиграция арҡаһында кәмеүенә, килтерә[34]. Хужалыҡтың айырым секторарҙарында 1918—1925 йылдарҙағы юғалтыуҙарҙы баһалау кадрҙарҙың 70-90 % -ына („эксплуататор синыфтар“ҙың белемле вәкилдәрен иҫәпкә алып): предприятие хужалары, директоров, уларҙың консультанттары һ.б.) ҡағыла[35]

1934 йылда урта һәм юғары мәктәптәрҙә тарих уҡытыу яңыртыла.

Техник мәктәпте реконструкциялау башлана. СССР-ҙа индустриялаштырыу 1930 йылдан 1935 йылға тиклемге осорҙа яҡынса 435 000 инженер-техник белгесте әҙерләүҙе талап итә, ә 1929 йылда был һан 66 000 тәшкил итә[36]. 1930 йылда Мәскәүҙә Бөтә Союз сәнәғәт академияһының тәүге сығарылышы була[37].

1932 йылда СССР-ҙа берҙәм ун йыллыҡ хеҙмәт мәктәптәре индерелә[19][20].

1934 йылда ВКП(б)-ның XVII съезында СССР-ҙың халыҡ хужалығын үҫтереүҙең икенсе биш йыллыҡ планы тураһында резолюция (1933—1937 йй.) ҡабул ителә, унда, ҡалала был бурыс башлыса тәүге биш йыллыҡта уҡ хәл ителгәнлектән, тәү сиратта ауылда ете йыллыҡ дөйөм белем биреү тураһында мәсьәлә ҡуйыла. 2-се биш йыллыҡ планында түбәндәге күрһәткестәр: 1932 йылғы 24,2 миллиондан уҡыусылар (түбән һәм урта мәктәптәрҙә, эшсе факультеттарҙа, техникумдарҙа, юғары уҡыу йорттарында һәм втуздарҙа) һанының 36 миллионға тиклем, йәки 147 кешегә 197 кешегә тиклем артыуы, 1932 йылда 5,2 миллион кешене үҙ эсенә алған мәктәпкәсә белем биреүҙе иҫәпкә алмағанда, 147 кешегә ҡарата киң китапханалар селтәрен 15 меңгә тиклем арттырыу; күмәк китапханалар селтәренең 1932 йылғы 15 мең ҡулланыусыһын 25 меңгә тиклем арттырыу билдәләнгән[38].

1933—1937 йылдарҙа ҡалаларҙа һәм эшселәр ҡасабаларында мотлаҡ ете йыллыҡ уҡытыу тормошҡа ашырылған[2]. Уже в 1938/39 учебном году в СССР 97,3 % детей, окончивших начальные классы, перешли учиться в среднюю школу[39].

Өсөнсө биш йыллыҡта шулай уҡ ауыл ерендә дөйөм урта белем биреү системаһын индереү планлаштырыла, әммә ул Бөйөк Ватан һуғышы башланыу менән бәйле ғәмәлгә ашырылмай ҡалпа. СССР-ҙа ете йыллыҡ дөйөм уҡытыу 1950—1956 йылдарҙа ғына тормошҡа ашырыла[2].

Был осорҙа СССР-ҙың бөтә мәктәптәрендә уҡыусылар һаны 13 515 688 кешенән (1929/30 уҡыу йылы) 31 517 375 кешегә тиклем (1938/39 уҡыу йылы) арта:[22]

Уҡыусылар һаны 1929/30 уҡыу йылында 384 848-ҙән 1938/39 уҡыу йылында 1 027 164 кешегә арта

1932/33 уҡыу йылында 832 юғары уҡыу йортонда 504 000 студент уҡый[30].

Дөйөм алғанда, халыҡ мәғарифы ҙур уңыштарға өлгәшә. Мәҫәлән, СССР-ҙа уҡыусылар һаны Октябрь революцияһынан һуң 20 йыл эсендә[40]1930 йылдан 1940 йылға тиклем СССР-ҙа юғары һәм урта техник уҡыу йорттары һаны 4 тапҡырға арта

  • 1914 йыл менән сағыштырғанда 1937 йылда — 3,5 тапҡырға (урта мәктәптәрҙә 20,2 тапҡырға арта)
  • 1930 йылдан 1940 йылға тиклем СССР-ҙа юғары һәм урта техник уҡыу йорттары һаны 4 тапҡырға арта һәм 150 тапҡырҙан арта[41].

1930 йылдар аҙағына наҙанлыҡ менән көрәштә ярайһы уҡ уңыштарға өлгәшелә: 1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, белемле халыҡтың һаны 87,4 % тәшкил итә, ауыл һәм ҡала халҡының грамоталылығындағы өҙөклөктәр һиҙелерлек кәмей. 16 йыл эсендә (1923 йылдан 1939 йылға тиклем) СССР-ҙа 50 миллиондан ашыу грамотаһыҙ һәм 40 миллион самаһы төрлө йәштәге аҙ грамоталы белем алған[6]. Хәрби хеҙмәткә саҡырылыусылар араһында грамоталылыҡ мәсьәләһе хәл ителгән. 1939—1940 йылдарҙа хеҙмәткә саҡырылғандарҙың дөйөм һанынан юғары һәм урта белемле егеттәрҙең өлөшө өстән бер өлөш тәшкил итә[39].

Грамотаға эйә халыҡ процентының үҙгәреү статистикаһы:

1917[42] 1920[43] 1926 1937[44] 1939 1959 1970 1979
Ауыл халҡы Ир-егет 53 % 52,4 % 67,3 % — 91,6 % 99,1 % 99,6 % 99,6 %
Ҡатын-ҡыҙ 23 % 25,2 % 35,4 % — 76,8 % 97,5 % 99,4 % 99,5 %
Барлығы 37% 37,8 % 50,6 % — 84,0 % 98,2 % 99,5 % 99,6 %
Ҡала халҡы Ир-егет 80 % 80,7 % 88,0 % — 97,1 % 99,5 % 99,9 % 99,9 %
Ҡатын-ҡыҙ 61 % 66,7 % 73,9 % — 90,7 % 98,1 % 99,8 % 99,9 %
Барлығы 70,5 % 73,5 % 80,9 % — 93,8 % 98,7 % 99,8 % 99,9 %
Бөтәһе Ир-егет 58 % 57,6 % 71,5 % 86 % 93,5 % 99,3 % 99,8 % 99,8 %
Ҡатын-ҡыҙ 29 % 32,3 % 42,7 % 66,2 % 81,6 % 97,8 % 99,7 % 99,8 %
Барлығы 43 % 44,1 % 56,6 % — 87,4 % 98,5 % 99,7 % 99,8 %


1940-сы йылдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

РСФСР Мәғариф Министрлығының ете йыллыҡ белем алыу тураһындағы танытмаһы, 1947 йыл

1940/41 уҡыу йылында СССР мәктәптәрендә бөтәһе 34 784 мең кеше белем алған[45]. Шуларҙан: башланғыс кластарҙа — 10 060 мең; ете йыллыҡ мәктәптәрҙә — 12 525 мең; урта мәктәптәрҙә — 12 199 мең.

1940/41 уҡыу йылында уҡытыусылар һаны — 1237 мең[30].

1940/41 уҡыу йылында СССР-ҙа 3773 урта махсус уҡыу йорто була, уларҙа 975 000 кеше уҡый. СССР-ҙа 817 юғары уҡыу йортонда 812 000 студент белем ала[45].

СССР Халыҡ Комиссарҙары Советының (СНК) 1943 йылдың 31 майындағы «1943/44 уҡыу йылында өлкә, край ҡалалары, союз һәм автономиялы республикаларҙың баш ҡалаларында һәм ҙур сәнәғәт ҡалаларының тулы булмаған урта һәм урта мәктәптәрендә малайҙарҙы һәм ҡыҙҙарҙы айырым уҡытыуҙы индереү тураһында»ғы 789-сы ҡарары менән дөйөм белем биреү мәктәбендә (1954 йылда үҙгәртелде) малайҙарҙы һәм ҡыҙҙарҙы айырым уҡытыу индерелә.

1940 йылда СССР Халыҡ Комиссарҙары Советының «Урта мәктәптәрҙең өлкән кластарында һәм СССР юғары уҡыу йорттарында уҡыу хаҡын билдәләү һәм стипендия тәғәйенләү тәртибен үҙгәртеү тураһында»ғы ҡарары сыға[46]. Ошо ҡарарға ярашлы, 1940 йылдың 1 сентябренән урта мәктәптәрҙең 8-10-сы кластарында, техникумдарында, педагогия училищеларында, ауыл хужалығы һәм башҡа махсус урта уҡыу йорттарында, шулай уҡ юғары уҡыу йорттарында (1956 йылда үҙгәртелде) түләүле уҡытыу индерелгән.

Урта мәктәптәрҙең, техникумдарҙың, педагогия училищеларының, ауыл хужалығы һәм башҡа махсус урта белем биреү йорттарының 8-10-сы класс уҡыусылары өсөн уҡыу өсөн түләү йылына 150-нән 200 һумға тиклем тәшкил итә. Юғары уҡыу йорттарында уҡыу йылына 300 һумдан алып 500 һумға тиклем торған. Уҡыған өсөн түләү 1940 йылда ғаилә бюджетынан уртаса 10 % самаһы (бер эшләүсегә), 1950 йылда һәм унан һуң 1956 йылда түләүҙәр бөтөрөлөүгә тиклем 5 % самаһы тәшкил иткән[47]. Асыҡ лекциялар түләүле була. Түләүле белем биреүҙе индереү студенттарҙың китеүенә килтерә. Ике аҙна эсендә Красноярск педагогия институтынан 85 кеше ҡасҡан, һәм ни бары 2 кеше генә 300-шәр һум аҡса индергән[48].

Халыҡ Комиссарҙары Советының 1940 йылдың 26 октябрендәге 27-се ҡарары менән СССР-ҙа юғары уҡыу йорттарының бөтә уҡыусылары өсөн дөйөм мәжбүри түләү, урта мәктәптәрҙең 8, 9 һәм 10 кластары, шулай уҡ техникумдар, педагогия училищелары, ауыл хужалығы һәм башҡа махсус урта уҡыу йорттары өсөн дөйөм мәжбүри түләү индерелә[49]. Был ҡарар 1956 йылда СССР Министрҙар Советы ҡарары буйынса бөтөрөлгәнгә тиклем ғәмәлдә була[50].

Хеҙмәткәрҙәрҙең матди тормошо етешлегенең артыуын һәм Совет дәүләтенең урта һәм юғары уҡыу йорттарының өҙлөкһөҙ үҫеп килгән селтәрен төҙөүгә, йыһазландырыуға һәм ҡарауға сығымдарының артыуын иҫәпкә алып, СССР Халыҡ Комиссарҙары Советы СССР-ҙың урта мәктәптәрендә һәм юғары уҡыу йорттарында белем алыу буйынса сығымдарҙың бер өлөшөн хеҙмәтсәндәрҙең үҙҙәренә һалырға кәрәк тип таба һәм ошоға бәйле түбәндәгеләрҙе хәл итә:

1. 1940 йылдың 1 сентябренән урта мәктәптәрҙең һәм юғары уҡыу йорттарының 8, 9, 10 кластарына уҡыу өсөн аҡсалата түләү индерергә.
2. Урта мәктәптәрҙең 8-10-сы класс уҡыусылары өсөн түбәндәге түләү күләмен билдәләргә:
а) Мәскәү һәм Ленинград мәктәптәрендә, шулай уҡ союздаш республикаларҙың баш ҡалаларында — йылына 200 һум; б) Ҡалған бөтә ҡалаларҙа, шулай уҡ ауылдарҙа — йылына 150 һум.

Иҫкәрмә. Урта мәктәптәрҙең 8-10-сы кластарында уҡытыу өсөн билдәләнгән хаҡты техникум, педагогия училищеһы, ауыл хужалығы һәм башҡа махсус урта белем биреү йорттары уҡыусыларына ла таратыу ҡаралған.
1. СССР юғары уҡыу йорттарында белем алған өсөн хаҡтың түбәндәге күләмен билдәләргә:
а) Мәскәү, Ленинград ҡалаларында һәм союздаш республикаларҙың баш ҡалаларында урынлашҡан юғары уҡыу йорттарында — йылына 400 һум;

б) башҡа ҡалаларҙағы юғары уҡыу йорттарында — йылына 300 һум…

Юрий Ждановтың (1947 йылдың көҙөндә Сталин менән әңгәмәләшкән) хәтирәләре буйынса, Сталин, Рәсәйҙә юғары белем биреү өс этапты үткән, тип иҫәпләй:

Беренсе осорҙа … төп кадрҙар тимерлеге ине. Улар менән бер рәттән көсһөҙ генә эшсе факультеттар үҫеште. Артабан, хужалыҡ һәм сауҙа үҫеше менән бергә, бик күп практиктар, эшҡыуарҙар талап ителде. Хәҙер … яңыларын индереү түгел, булғандарын яҡшыртырға кәрәк. Был мәсьәләне былай ҡуйырға ярамай: университеттар уҡытыусыларҙы йәки ғилми хеҙмәткәрҙәрҙе әҙерләй. Фәнни эште өйрәнмәйенсә һәм белмәйенсә уҡытырға ярамай … Хәҙер беҙ йыш ҡына, сит илдән өлгө бирегеҙ, ә һуңынан уны ентекле өйрәнеп, үҙебеҙ төҙөрбөҙ, тиҙәр.

Сталин Мәскәү дәүләт университеты төҙөлөшөнә шәхси иғтибар бүлде. КПСС-тың Мәскәү ҡала комитеты һәм Мәскәү советы, иҡтисади күҙлектән сығып, киң яландар йәйрәп ятҡан Внуково биҫтәһендә дүрт ҡатлы ҡаласыҡ төҙөргә тәҡдим итә. СССР Фәндәр академияһы президенты академик С. И. Вавилов һәм МДУ ректоры А. Н. Несмеянов заманса ун ҡатлы бина төҙөргә кәрәк ти. Әммә Сталин үҙе алып барған Политбюро ултырышында былай тине:

… Мәскәү университеты өсөн был комплекс 10-12-се ҡатлы ғына түгел, ә 20 ҡатлы буһын. Төҙөлөштө Комаровскийға тапшырабыҙ. Төҙөлөш тиҙлеген арттырыу өсөн уны проектлау менән параллель рәүештә алып барырға кәрәк буласаҡ … Уҡытыусылар һәм студенттар өсөн ятаҡтар төҙөп, торлаҡ-көнкүреш шарттарын булдырыу зарур. Нисә студент йәшәйәсәк? Алты меңме? Тимәк, ятаҡта алты мең бүлмә булырға тейеш. Айырыуса ғаиләле студенттар хаҡында хәстәрлек күрергә кәрәк.

«Университет өсөн» махсус рәүештә 1948 йылдың аҙағында Эске эштәр министрлығында, төҙөлөш һөнәрҙәре булған бер нисә мең тотҡонды лагерҙан шартлы рәүештә ваҡытынан алда азат итеү тураһында бойороҡ әҙерләнгән. Был тотҡондар Мәскәү дәүләт университеты төҙөлөшөндә ултырыу мөҙҙәтенең ҡалған өлөшөн үткәрергә тейеш булған.

МДУ-ны төҙөү тураһында ҡарар бөтә университеттарҙы, тәү сиратта һуғыштан зыян күргән ҡалаларҙа, яҡшыртыу буйынса саралар комплексы менән тулыландырыла. Минск, Воронеж, Харьков ҡалаларында университеттарға ҙур биналар тапшырыла. Бер нисә союз республикалары университеттары әүҙем төҙөлә һәм үҫешә башлай. Һуғыштан һуңғы ваҡытта, хәрби ихтыяждан сығып, ядро физикаһына айырыуса ҙур иғтибар бүленә.

Бөйөк Ватанһуғышы осоронда

Бөйөк Ватан һуғышы осоронда немец-фашист илбаҫарҙары немец оккупацияһына дусар булған территорияларҙа һуғышҡа тиклем 15 миллион уҡыусы белем алған 82 мең мәктәпте юҡ итә һәм емерә.

Эшсе һәм ауыл йәштәре өсөн мәктәптәр ойошторолған, дөйөм белем биреү мәктәбенә ҡабул итеү йәше һигеҙ йәштән ете йәшкә тиклем кәметелгән, мәктәп яны интернаттары селтәре ойошторолған, өлгөргәнлек аттестатына имтихандар индерелгән, уҡыусыларҙың хәрби-патриотик тәрбиәһе көсәйтелгән[1]. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында уҡыу өсөн түләү туҡтатылмай, халыҡтың айырым категорияларына ғына еңеллек бирелә. Унан яраланып демобилизацияланған хәрби хеҙмәткәрҙәр, фронтта һәләк булған яугирҙарҙың балалары, I һәм II төркөм инвалидтарының балалары, инвалид студенттар һәм уҡытыусылар балалары азат ителә[51].

Бөйөк Ватан һуғышы осоронда СССР-ҙа уҡыусылар һаны[45]:

Мәктәптәр Юғары уҡыу йорттары Урта махсус белем биреү уҡыу йорттары
1941/42
 17 765 000 313 000 415 000
1942/43
 14 036 000 227 000 316 000
1943/44
 17 966 000 400 000 503 000
1944/45
 24 656 000 585 000 812 000
1945/46
 26 094 000 730 000 1 008 000

1943 йылдың 26 февралендә РСФСР-ҙың мәғариф халыҡ комиссариаты « 1942/43 уҡыу йылында Ҡыҙыл Армия сафына хеҙмәткә саҡыртылған 1925 йылда тыуған уҡыусыларға аттестат биреү тураһында» тигән бойороҡ сығарҙы. Уларға 1942/43 уҡыу йылдың тәүге ярты йыллығында арифметика, Конституция, география, тәбиғәт белеме һәм рәсем дәрестәре буйынса өлгәш баһалары нигеҙендә һынауҙарһыҙ урта мәктәпте тамамлау тураһында аттестат тапшырыу күҙ уңында тотола[52].

1950-се йылдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР почта маркаһы

1949 йылда СССР-ҙа ете йыллыҡ дөйөм белем биреү индерелә[53].

1949/50 уҡыу йылында уҡыусылар һаны кәмей, сөнки һуғыш йылдарында (бигерәк тә дошман баҫып алған территорияларҙа һәм фронт яны һыҙатында) тыуған балалар мәктәптәргә уҡырға инә[30].

1956 йылда СССР-ҙа төрлө уҡыу йорттарында 35 505 мең кеше белем алған (был һанға яңынан әҙерләү һәм кадрҙар квалификацияһын күтәреү мәктәптәрендә шөғөлләнгән 14,9 миллион уҡыусы инмәй)[54]. Шуларҙан: дөйөм белем биреү мәктәптәрендә — 30 127 мең; хеҙмәт резервтары мәктәптәре системаһы училищеларында — 1365 мең; техникумдарҙа һәм урта махсус уҡыу йорттарында — 2012 мең; юғары уҡыу йорттарында — 2001 мең кеше.

1950/51 уҡыу йылында уҡытыусылар һаны 1475 мең; 1955/56 уҡыу йылында — 1733 мең тәшкил иткән[30].

1950 йылда СССР-ҙа 162,5 мең ғилми хеҙмәткәр (1955 йылға уларҙың һаны 223,9 мең кешегә тиклем арта) һәм 2950 ғилми учреждение, шуларҙың 1180-е — ғилми-тикшеренеү институты һәм уларҙың филиалдары[30].

1959 йылда СССР халҡының иҫәбен алыу ил халҡы араһында грамотаһыҙлыҡ тулыһынса бөтөрөлөүен күрһәтте[1].

  • 1954 йылдың 1 июлендә СССР Министрҙар Советының 1943 йылда индерелгән малайҙарҙы һәм ҡыҙҙарҙы айырым уҡытыуҙы бөтөрөүсе «Мәскәү, Ленинград һәм башҡа ҡалалар мәктәптәрендә бергә уҡытыуҙы индереү тураһында» ҡарары сыға[55].
  • 1956 йылдың 6 июнендә СССР Министрҙар Советының «Урта мәктәптәрҙең өлкән кластарында, СССР-ҙың урта махсус һәм юғары уҡыу йорттарында уҡыу өсөн түләүҙе бөтөрөү тураһында» ҡарары сыға.
  • 1958 йылда СССР-ҙың Юғары Советы «Мәктәпте тормош менән бәйләнешен нығытыу һәм СССР-ҙа халыҡ мәғарифы системаһының артабанғы үҫеше тураһында» законын ҡабул итә, уның нигеҙендә дөйөм мотлаҡ ете йыллыҡ белем урынына 1962 йылда бөтә ерҙә раҫланған, дөйөм мәжбүри һигеҙ йыллыҡ белем биреү индерелә[1]. Урта белем биреү бер өҫтәмә класҡа — 10 йәштән 11 йәшкә тиклем арттырыла, әммә биш йылдан (1963 йыл), уңышһыҙ тәжрибә булараҡ, 11-се класс бөтөрөлә.

1958 йылда 29 политехник институт, 30 машина эшләү, 27 граждандар төҙөлөшө институты, 7 авиация, 27 тау-металлургия, 18 транспорт, 15 электротехник һәм элемтә институты, 13 балыҡ һәм аҙыҡ-түлек сәнәғәте институты, 10 инженер-химик, ике метеор-гидротехник һәм ике карап төҙөү институты була[56].

ВУЗ-дарҙың тәүге ике курсында студенттарҙың предприятиеларҙа хеҙмәтте уҡыу дәрестәре менән берләштереп башҡарыуы күҙ уңында тотолғайны.

1960-сы йылдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мәскәү мәктәбендәге класс, 1964 йыл, Томас Тейлор Хаммонд фотоһы
  • 1966 йылдың 10 ноябрендә — КПСС Үҙәк Комитеты һәм СССР Министрҙар Советының «Урта дөйөм белем биреү мәктәбенең эшен артабан яҡшыртыу саралары тураһында»ғы ҡарары. СССР Мәғариф министрлығына һәм Союз республикаларының Мәғариф министрлыҡтарына дөйөм белем биреү мәктәптәрендә фәнде, техниканы һәм мәҙәниәтте өҫтөн үҫтереү талаптарына ярашлы хәлгә килтереүҙе тәьмин итерлек яңы уҡыу пландары һәм программалары индерергә ҡушыла. Мәҫәлән, 5-7-се һәм 10-сы кластарҙа — йәйге хеҙмәт практикаһы, 1970 йылда 9-сы класта — яңы предмет — «Башланғыс хәрби әҙерлек», ә 7-се класта «Совет дәүләте һәм хоҡуғы нигеҙҙәре» индерелә.
  • 1967 йылдың 3 июнендә — СССР Министрҙар Советының 502-се «Мәктәп дәреслектәрен әҙерләүҙе һәм нәшер итеүҙе яҡшыртыу, уларҙы уҡыусылар менән тәьмин итеү буйынса саралар тураһында»ғы махсус ҡарары. Унда СССР Мәғариф министрлығына, СССР Педагогия фәндәре академияһына мәктәп дәреслектәренең йөкмәткеһенә һәм күләменә ғилми яҡтан нигеҙләнгән талаптар әҙерләргә һәм «урта дөйөм белем биреү мәктәбенең уҡыу планы буйынса тотороҡло мәктәп дәреслектәренең ҡулъяҙмаларын әҙерләүҙе ойошторорға» күрһәтмә бирҙе.

1969 йылда мәктәп мәғарифы реформаһы үткәрелә, уның һөҙөмтәһендә СССР башланғыс һәм урта дөйөм белем биреү мәктәбенең структураһы үҙгәртелә:

  • башланғыс мәктәп дүрт йылдан өс йылға тиклем ҡыҫҡартыла (1-се синыфтан алып 3-сө класҡа тиклем уҡытыу);
  • тулы булмаған урта мәктәп башланғыс класс иҫәбенә бер йылға арта (4-сенән 8-се класҡа тиклем уҡытыу);
  • урта мәктәп (9-сынан 10-сы класҡа тиклем уҡытыу).

Реформа һөҙөмтәһендә СССР-ҙың башланғыс мәктәбендә, өлкән кластарҙа предметтарҙы киңерәк өйрәнеү өсөн өҫтәмә йыл өҫтәп, өс йыл уҡытыла. 1969/70 уҡыу йылында мәктәпкә килгән беренсе класс уҡыусылары яңы өс йыллыҡ башланғыс мәктәп программаһы буйынса белем ала. Иҫке программа буйынса уҡый башлаған өлкән кластар уны иҫке дәреслектәр буйынса тамамлай.

Унынсы класты тамамлаусылар араһынан юғары уҡыу йорттарына уртаса ҡабул итеү күләме түбәндәгесә: 1960 йылда — 56 %, 1962 — 87, 1965 — 63, 1970 — 35, 1975 — 28, 1977 — 25, 1985 — 50 %[57]: 1960 г. — 56 %, 1962 — 87, 1965 — 63, 1970 — 35, 1975 — 28, 1977 — 25, 1985 — 50 %.

1970-се йылдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һигеҙ йыллыҡ белем тураһында танытма һәм урта белем тураһында аттестат, 1970-се йылдар аҙағы
СССР-ҙа Мәғариф министрлығына түгел, ә СССР-ҙың Тимер юлдары министрлығына буйһонған ведомство мәктәптәре була. Уҡытыу программаларпында айырма булмай

1972 йыл — «Йәштәрҙең дөйөм урта белем биреүгә һәм дөйөм белем биреү мәктәбен артабан үҫтереүгә күсеүен тамамлау тураһында»ғы ҡарар

1973 йылда СССР-ҙа дәүләт бюджетынан (капиталь һалыуҙарһыҙ) юғары уҡыу йорттарына — 2,97 миллиард һум, техникумдарға, училищеларға һәм урта квалификациялы кадрҙар әҙерләү мәктәптәренә — 1,79 миллиард һум, һөнәри-техник белем алыуға 2,09 миллиард һум аҡса бүленде[1].

1975 йылда СССР-ҙа 856 вуз (шул иҫәптән 65 университет) эшләй, уларҙа 4,9 миллиондан ашыу студент белем ала[1]. 10 мең кеше башына студенттар һаны буйынса СССР Бөйөк Британия, Германия Федератив Республикаһы, Франция, Япония кеүек һ. б. илдәрҙе байтаҡҡа уҙып киткән[1].

1976 йылдың 1 ғинуарына ҡарата мәғлүмәттәр буйынса, СССР-ҙа 6272 профессиональ-техник уҡыу йорто иҫәпләнгән, уларҙа 3,08 миллион уҡыусы белем алған[1].

1975/1976 уҡыу йылы башына СССР-ҙа 167 мең дөйөм белем биреү мәктәбе эшләгән, уларҙа 48,8 миллион бала уҡыған[1]. 1975 йылға мәғлүмәттәр буйынса, уҡытыусылар һәм тәрбиәселәр 65 университетта, 200 педагогия институтында һәм 404 педагогия училищеһында әҙерләнгән[1].

СССР-ҙың бөтә кимәлдә, башланғыс һәм юғары кимәлдән алып, бушлай белем алыуға хоҡуҡтары 1977 йылғы СССР Конституцияһында (45-се статья) нығытылған[1].

СССР граждандарының белем алыуға хоҡуғы бар. Был хоҡуҡ бөтә төр белем алыу ярҙамында бушлай, йәштәргә дөйөм мотлаҡ урта белем биреүҙе тормошҡа ашырыу, уҡытыуҙы тормош, производство менән бәйле уҡытыу нигеҙендә профессиональ-техник, урта махсус һәм юғары белемде киң үҫтереү, ситтән тороп уҡыу һәм киске белем биреүҙе үҫтереү, уҡыусыларға һәм студенттарға дәүләт стипендиялары һәм льготалар биреү, мәктәп дәреслектәрен бушлай биреү, туған телдә белем алыу мөмкинлеге, үҙ аллы белем алыу өсөн шарттар булдырыу менән тәьмин ителә.

— СССР Конституцияһы (1977) // Викитека

Вуздарҙың көндөҙгө бүлегендә, шулай уҡ урта махсус уҡыу йорттарында белем алған бөтә отличниктарға дәүләттән стипендия алыу гарантияланды. Дәүләт шулай уҡ урта махсус һәм юғары уҡыу йорттарын һәр тамамлаусыны эш бүлеү системаһы аша һөнәре буйынса эшкә урынлаштырыуҙы гарантиялай.

1980-се йылдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

КПСС-тың Юғары партия мәктәбен тамамлау юғары белемгә тиңләштерелгән. Юғары партия мәктәбе (ВПШ) дипломы. 1986 йыл

1980-се йылдарҙың беренсе яртыһында йәнә дөйөм белем биреү мәктәбен профессионалләштереү тенденцияһы күтәрелә. 1984 йылда «Дөйөм белем биреү һәм һөнәри мәктәп реформаһының төп йүнәлештәре» ҡабул ителә.

Йәштәргә хеҙмәт тәрбиәһе биреү өлкәһендә реформа «дөйөм белем биреү мәктәбендә хеҙмәт тәрбиәһен, уҡытыуҙы һәм һөнәри йүнәлеш биреүҙе тамырынан яҡшыртыу; уҡытыуҙың политехник, практик йүнәлешен көсәйтеү; профессиональ-техник уҡытыу системаһында квалификациялы эшсе кадрҙарҙы әҙерләүҙе һиҙелерлек киңәйтеү; йәштәргә дөйөм профессиональ белем биреүгә күсеүҙе тормошҡа ашырыу» бурысын ҡуйған.

Реформаға ярашлы, урта дөйөм белем биреү мәктәбе ун бер йыллыҡ тип үҙгәртелә. Мәктәптә балаларҙы алты йәштән уҡытыу планлаштырыла.

Башланғыс мәктәптә уҡыу 1 йылға оҙайтыла — 1-се кластан 4-се класҡа тиклем дауам итә. Хеҙмәт тәрбиәһе биреү процесында башланғыс мәктәптә элементар хеҙмәт күнекмәләре формалаша. Тулы булмаған урта мәктәп (5-9 кластар) биш йыл дауамында фән нигеҙҙәрен өйрәнеүҙе күҙ уңында тота. Хеҙмәт тәрбиәһе биреү йәһәтенән дөйөм хеҙмәт әҙерлеге мәсьәләләре ҡуйыла, был уҡыусыларҙың һөнәри ориентацияһы буйынса саралар менән берлектә буласаҡ хеҙмәт эшмәкәрлеге йүнәлешен аңлы рәүештә һайлау өсөн шарттар булдыра.

Урта дөйөм белем биреү мәктәбендә (9-10-сы кластар), төбәктең ихтыяждарын иҫәпкә алып, киң таралған һөнәрҙәр буйынса хеҙмәт дәрестәре ойошторола. Ул билдәле бер һөнәргә эйә булыу һәм квалификация имтихандарын тапшырыу менән тамамлана.

Башланғыс кластарҙа хеҙмәткә өйрәтеү йөкмәткеһе үҙгәрмәгән тиерлек. Ул элеккесә ҡағыҙ, ҡатырға, туҡыма һәм башҡа еңел материалдарҙы эшкәртеү өлгөһөндә, шулай уҡ иң ябай техника объекттары моделдәрен конструкциялау нигеҙендә тормошҡа ашырыла.

5-9-сы кластарҙа уҡыусыларҙы хеҙмәткә өйрәтеүгә үҙгәрештәр индерелә. 5-9-сы кластарҙа хеҙмәт буйынса уҡытыу быға тиклем 3-7-се кластарҙа булғанға оҡшаш. Әлбиттә, уҡыу материалы күләме кәметелә. Шул уҡ варианттар: техник, ауыл хужалығы һәм хеҙмәтләндереү хеҙмәте; ҡала һәм ауыл мәктәбендә малайҙар һәм ҡыҙҙар өсөн төрлөсә уҡытыу йәғни белем алыуҙа дифференциация ҡулланыла.

7-8-се кластарҙа уҡыусыларҙың хеҙмәт әҙерлеге профессиональ белем алыу һәм «Производство нигеҙҙәре. Һөнәр һайлау» курсы орйошторола. Профилле уҡытыу мәктәп уҡыусыларына теге йәки был хеҙмәт төрөн тәҡдим иткән. Мәҫәлән, уҡыусылар металл эшкәртеү, ағас эшкәртеү, туҡымаларҙы эшкәртеү һәм башҡа эштәрҙе өйрәнде. 7-8-се кластарҙа хеҙмәттең төрөн (профилен) өйрәнеү 9-10-сы кластарҙа уҡыусылар, ошо хеҙмәт төрөнән тәғәйен профессия (специальность) һайлап, уны төплө өйрәнгән. Икенсе төрлө әйткәндә, 7-8-се кластарҙа профилле уҡытыу профессиональ белем биреүҙең дөйөм әҙерлек этабы булған, ул 9-10-сы кластарҙа тулыраҡ дауам иткән. "Производство нигеҙҙәре. «Һөнәр һайлау» курсы уҡыусыларҙы халыҡ хужалығының төп тармаҡтары, төрлө һөнәр эйәләренең эш йөкмәткеһе менән таныштырған.

Шул уҡ ваҡытта был курс төрлө хеҙмәт төрҙәренең шәхес сифаттарына һәм теге йәки был һөнәр эйәләренең профессиональ әҙерлегенә талаптары тураһында мәғлүмәт биргән. Буласаҡ һөнәрҙе аңлы рәүештә һайлауҙа уҡыусыларға ярҙам итеү был курстың төп маҡсаты ине.

Уҡыусылар хеҙмәткә өйрәтеүҙең эшләнгән системаһы оҙаҡ дауам итмәй. 1988 йылда уҡ 9-10-сы кластарҙа һөнәри белем мотлаҡ уҡытылмаһа ла була тип таныла. Һөҙөмтәлә 7-8-се кластарҙа уҡыусыларға профиль белем биреү кәрәклеге лә һүлпәнәйә. Әкренләп, тәүҙә ҡыҫҡартылып, һуңғараҡ «Производство нигеҙҙәре. Һөнәр һайлау» курсы туҡтатыла.

Мәктәпкә уҡыусыларҙы хеҙмәт менән уҡытыуҙа 1984 йылғы реформа алдынан тормошҡа ашырылған уҡыу программаларына әйләнеп ҡайта башлайҙар.

1986 йылғы яңы реформа һөҙөмтәһендә дүртенсенән башлап бөтә кластарҙы бер йылға алға «һикертеп», 11 йыллыҡ уҡытыу индерелә. Башланғыс мәктәп йәнә дүрт йыл була, ләкин уҡыусыларға 3 йыл (10 йыллыҡ) йәки 4 йыл (11 йыллыҡ) уҡыуҙы һайлау мөмкинлеге бирелә. Шул уҡ ваҡытта 3 йыллыҡ программа буйынса уҡыған уҡыусылар төп баҫҡысҡа күскәс — «бер номерға һикереп», 3-сө кластан 5-сегә, бер тапҡыр күсә. Был үҙгәрештәр СССР-ҙың ҡайһы бер мәктәптәрендә 1985 йылда уҡ индерелгәйне — ул саҡта ҡайһы бер уҡыусылар беренсе класс урынына «нуль» класына уҡырға инде һәм, 4-се кластан шундуҡҡ 6-сы класҡа күсерелеүенә ҡарамаҫтан, бөтәһе лә 11 йыл уҡып сыҡты. Шулай уҡ 1989 йылда «класс аша һикереү» реформаһы бөтә кластарҙа ла тормошҡа ашырылды.

commons: СССР-ҙа мәғариф Викимилектә
n: СССР-ҙа мәғариф Викияңылыҡтарҙа

1990-сы йылдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР тарҡалғандан һуң Рәсәй Федерацияһының мәғариф системаһы Рәсәйҙә 1990 йылдарҙа либераль реформалар барышында үҙгәртеп ҡорола.

Башланғыс һәм урта дөйөм белем биреү мәктәбенең структураһы шулай уҡ ҡалған: башланғыс мәктәп өс йыллыҡ (10 йыллыҡ) һәм дүрт йыллыҡ (11 йыллыҡ) программаны үҙ эсенә алған.

2001 йылда өс йыллыҡ башланғыс белем биреү тулыһынса бөтөрөлә: мәктәпкә яңы килгән балалар 11 йыллыҡ программа буйынса уҡый башлай.

Профессиональ-техник белем[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мәктәптән тыш белем алыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мәктәптән тыш учреждениелар эшмәкәрлеге нигеҙенә дөйөм коммунистик тәрбиә һәм белем биреүҙең дөйөм принциптары һалынған: бушлай белем биреү, коллективта һәм коллектив аша тәрбиә биреү, тәрбиә биреү процесының өҙлөкһөҙлеге, йәшәү менән бәйләнеш, коммунистик төҙөлөш практикаһы менән бәйләнеш, тәрбиә биреү фәне, йәш һәм шәхси үҙенсәлектәрҙе иҫәпкә алыу, инициативаны һәм үҙешмәкәрлекте үҫтереү. Мәҫәлән, 1923 йылда Томск ҡалаһының «Йәш ленинец» балалар клубына китап төпләү, ағас эше, итек тегеү оҫтаханалары, кинотеатр, пионер драма театры, атыу тиры, радиооҫтахана, техник китапхана, фототүңәрәктәр, моделдәр әҙерләү һәм һүрәт төшөрөү түңәрәктәре ингән[58].

1971 йыл башына СССР-ҙа 4403 пионер, пионер һәм уҡыусылар һарайы һәм йорто, 7000-ҙән ашыу һарайҙар эргәһендә балалар секторы, 1008 йәш техник станциялары, 587 йәш натуралистар станцияһы, 202 экскурсия-туристик станциялар, 155 балалар паркы, 38 балалар тимер юлы, 6000-гә яҡын балалар хореография, художество һәм музыка мәктәптәре, 7600 балалар китапханаһы, шулай уҡ пионерлагерь, хеҙмәт лагеры, балалар өсөн шифахана тибындағы ял йорттары һәм башҡалар эшләгән[59].

Ситтән тороп белем алыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Советтар Союзында, граждандарҙың бөтә категориялары өсөн белем алыу мөмкинлеген тәьмин итеү маҡсатында, донъяла тәүге тапҡыр ситтән тороп белем биреү системаһы булдырыла, һәм әлеге көнгә саҡлы донъяла прецеденты юҡ[60].

Халыҡ-ара баһа[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Совет мәғариф системаһы, айырыуса инженер-техник белгеслектәр (специальность) буйынса, уның етешһеҙлектәренә ҡарамаҫтан, Ц. Р. С. Мэндэрстың баһалауы буйынса донъяла алдынғы урындарҙы биләй[61]. СССР-ҙа мәғариф сәйәсәтенә методологик ҡараш АҠШ-та һәм башҡа көнбайыш илдәрендә совет психологы Л. С. Выготский концепцияһына таянған һәм АҠШ-та белем биреү өлкәһен үҫтереү стратегияһына һиҙелерлек йоғонто яһаған социаль конструктивизм концепцияһын булдырыуҙың нигеҙе булып тора[62].

Проблемалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

80-се йылдар уртаһында СССР-ҙа тулайым килемдән мәғарифҡа сығымдар өлөшө 2,7 % тәшкил иткән (Францияла 7,1 %, Японияла 6,3 %, АҠШ-та 6,1 %). СССР-ҙа бер уҡыусыға сығымдар АҠШ-ҡа ҡарағанда 12 тапҡырға кәмерәк, Англияға ҡарағанда 8 тапҡырға кәмерәк булған. СССР-ҙа бер уҡыусыға иҫәптә урта мәктәпте йыһазландырыуға сығымдар 58 һум тәшкил иткән, Швецияла — 1200 доллар. СССР дөйөм белем биреү мәктәптәренең 10%-ы авария хәлендә булған, мәктәптәрҙең 40%-ының канализацияһы булмаған, 45%-ының физкультура залдары булмаған. Уҡытыусылар араһында ир-егеттәр бик аҙ булған[63].

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 [ СССР. Народное образование] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Всеобщее обучение 2021 йыл 11 февраль архивланған. // Российская педагогическая энциклопедия. Т. 1. М., 1993 URL:www.otrok.ru/teach/enc/index.php?n=3&f=82
  3. ↑ СОВЕТСКАЯ ШКОЛЬНАЯ РЕФОРМА 1918 ГОДА
  4. ↑ 4,0 4,1 КОНЦЕПЦИЯ РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В СОВЕТСКОЙ РОССИИ В 1920-Е ГОДЫ
  5. ↑ Торкунов. История России. Учебник. Часть 1.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Грамотность // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. // Большая Советская Энциклопедия М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
  7. ↑ Мышко Н. С. Рост образовательного уровня населения Казахстана в период построения социализма (1917—1937 гг.) 2011 йыл 10 июль архивланған. / дис. канд. ист. наук. Усть-Каменогорск 1984—201 с.
  8. ↑ 8,0 8,1 История России XX — начала XXI века / А. С. Барсенков, А. И. Вдовин, С. В. Воронкова; под ред. Л. В. Милова — М.: Эксмо, 2006 С. 330, 400
  9. ↑ Грамотность 2014 йыл 11 ғинуар архивланған. / Российская педагогическая энциклопедия. Т. 1. М., 1993; URL: www.otrok.ru/teach/enc/txt/4/page95.html
  10. ↑ История переписи (часть 3)(недоступная ссылка) — Территориальный орган федеральной службы государственной статистики по Санкт-Петербургу и Ленинградской области. Официальный сайт 2011 йыл 25 апрель архивланған.
  11. ↑ [The Development of Literacyin Russia and the USSR from the Tenth to the Twentieth Centuries]. Борис Миронов.
  12. ↑ Исторический опыт государственного регулирования социального состава студентов педагогических учебных заведений в 1920—1930-е годы 2022 йыл 27 октябрь архивланған.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Изменение социального облика студенчества Петроградского / Ленинградского университета в первые годы советской власти (1917—1925)
  14. ↑ Козлова Л. А. «Без защиты диссертации». Статусная организация общественных наук в СССР — Большевистская философия. Овчаренко В. И. Дата обращения: 10 июнь 2012. Архивировано 8 март 2013 года.
  15. ↑ [ Школы взрослых] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3-е издание)
  16. ↑ 16,0 16,1 Барсенков А. С., Вдовин А. И. История России. 1917—2004. — Аспект-Пресс, М., 2005 (стр. 180, 181)
  17. ↑ Статья «Беспризорность» //ЭНЭ из МСЭ
  18. ↑ Всеобщее обучение // Российская педагогическая энциклопедия. Т. 1. М., 1993 URL:www.otrok.ru/teach/enc/index.php?n=3&f=82
  19. ↑ 19,0 19,1 Система освіти. Історія і сучасність. Дата обращения: 13 август 2010. Архивировано из оригинала 16 март 2012 года.
  20. ↑ 20,0 20,1 Психологос - Психологос. www.psychologos.ru. Дата обращения: 31 август 2018. Архивировано из оригинала 24 ғинуар 2012 года.
  21. ↑ История педагогики 2011 йыл 17 сентябрь архивланған. / История педагогики Н. А. Константинов, Е. Н. Медынский, М. Ф. Шабаева. «Просвещение», Москва, 1982 г.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Культурное строительство СССР. Статистический сборник. / М.-Л.: Госпланиздат. 1940. С. 37. Дата обращения: 20 март 2011. Архивировано 2 февраль 2014 года.
  23. ↑ В. П. Дьяченко. История финансов СССР (1917—1950 гг.)
  24. ↑ Soviet Union Information Bureau. The Soviet Union: Facts, Descriptions, Statistics — Ch 21 (ингл.). www.marxists.org. Дата обращения: 31 август 2018. Архивировано 16 июль 2018 года.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 25,6 Андреев Е. М. Население Советского Союза, 1922—1991.. — Москва: Наука, 1993. — ISBN ISBN 5-02-013479-1.
  26. ↑ 26,0 26,1 Рабфаки, коммуны и чистки в вузах: 8 фактов о советском студенчестве 1920-х годов
  27. ↑ Социальная дискриминация в системе образования в первые десятилетия советской власти (на примере смоленских вузов)
  28. ↑ Нелегкий путь к знаниям
  29. ↑ Рабфак идет! О пролетаризации высшей школы в СССР
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 Народное хозяйство СССР в 1956 году 2016 йыл 4 март архивланған. М. 1956 С. 221, 222
  31. ↑ История в цифрах. Б. Н. Миронов. Таблица 11. С. 136
  32. ↑ Кириллов В. В. История России / М. 2007. С. 490
  33. ↑ ШКОЛА В 1917—1991 Архивная копия от 7 май 2020 на Wayback Machine // Большая российская энциклопедия
  34. ↑ Российские учёные и инженеры в эмиграции. М.: ПО „Перспектива“, 1993. — Численность эмигрантов в 1918—1922 оценивается разными источниками от 1,2 до 3 млн человек, включая членов семей.
  35. ↑ Сапрыкин Д. Л. Образовательный потенциал Российской Империи» — ИИЕТ РАН, М., 2009.
  36. ↑ Петровский Давид Александрович. Реконструкция технической школы и пятилетка кадров. с.5 — Л., Гостехиздат, 1930. — 42 с. — 20 см. (Ленингр. обл. сов. нар. хоз.)http://alkruglov.narod.ru/z-petrovsk.pdf 2020 йыл 1 август архивланған.
  37. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; bv236 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  38. ↑ http://www.hrono.ru/vkpb_17/pril_1.html 2011 йыл 15 октябрь архивланған. Резолюции и постановления XVII съезда ВКП(б)
  39. ↑ 39,0 39,1 Сенявская Е. С. Психология войны в XX веке: исторический опыт России. — М.: РОССПЭН, 1999.
  40. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; 20летСССР төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  41. ↑ А. Л. Арефьев, М. А. Арефьев. Об инженерно-техническом образовании в России. http://www.socioprognoz.ru/files/File/publ/Inkzenerno_technicheckoe.pdf 2017 йыл 10 ғинуар архивланған.
  42. ↑ В европейской части Российской Империи
  43. ↑ Перепись не была всеобщей. Она не охватила большую часть территории страны и большие массы населения История переписи (часть 3)(недоступная ссылка) - Петростат (petrostat.gks.ru)
  44. ↑ Перепись была признана дефектной
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Hародное хозяйство СССР в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг. Статистический сборник. 2015 йыл 21 июль архивланған. / М. 1990; 24. Культура и здравоохранение
  46. ↑ Постановление СНК СССР от 2.10.40 № 1860 2021 йыл 2 май архивланған. // Викитека
  47. ↑ Виталий Видяпин. Проблемы финансирования высшей школы(недоступная ссылка) // Экономика и образование сегодня, декабрь 2004
  48. ↑ А. С. Ильин ОРГАНИЗАЦИЯ ПЛАТНЫХ ПУБЛИЧНЫХ ЛЕКЦИЙ В КРАСНОЯРСКОМ КРАЕ В НАЧАЛЕ 40-х гг. ХХ ВЕКА // Социально-экономический и гуманитарный журнал Красноярского ГАУ. — 2016. — В. 3. — С. 132–140. — ISSN 2500-1825. Архивировано из первоисточника 6 июнь 2021.
  49. ↑ Платное образование в СССР(недоступная ссылка)
  50. ↑ Постановление Совета Министров СССР об отмене платы за обучение в учебных заведениях СССР. 6 июня 1956. Дата обращения: 7 ғинуар 2013. Архивировано из оригинала 21 июль 2015 года.
  51. ↑ Кораблева Г.В. Модальность платного образования в России: история, проблемы, современность // Известия Оренбургского государственного аграрного университета. — 2004. — В. 3—1. — Т. 3. — С. 159–162. — ISSN 2073-0853. Архивировано из первоисточника 6 июнь 2021.
  52. ↑ Календарь знаменательных и памятных дат Иркутской области. 2023. — Иркутск: ОГКУ ГАИО, 2022. — 136 с. ГАИО Ф. Р-1929. Оп. 1. Д. 164. Л. 55.
  53. ↑ ВСЕОБЩЕЕ ОБУЧЕНИЕ. Дата обращения: 28 декабрь 2020. Архивировано 21 февраль 2020 года.
  54. ↑ Достижения советской власти за 40 лет в цифрах 2015 йыл 21 июль архивланған. / М. 1957 г. С. 273
  55. ↑ Приказ министерства просвещения РСФСР № 490 за 1954 г. Дата обращения: 7 ғинуар 2013. Архивировано 4 март 2016 года.
  56. ↑ Тимошенко С. П. Инженерное образование в России
  57. ↑ Кочетов А. Н. Профессиональное образование в 60—80-х годах путь к инфляции
  58. ↑ Лобанов В. От системы внешкольного воспиоания — к системе дополнительного образования, Вестник ТГПУ, Томск, 2009, Вып. 2 (80), с. 50. Дата обращения: 18 июнь 2015. Архивировано 18 июнь 2015 года.
  59. ↑ (Народное образование, наука и культура в СССР. Стат. сб. — М., 1971.)
  60. ↑ История заочного образования(недоступная ссылка)
  61. ↑ Scientific and Technological Training and Manpower in the USSR 2021 йыл 29 август архивланған. (Аналитическая записка НАТО об образовании в СССР, 1959 г.) (рус.)
  62. ↑ Raskin, J. D. (2006). Constructivist theories. In J. C. Thomas & D. L. Segal (Eds.), Comprehensive handbook of personality and psychopathology. Vol. 1: Personality and everyday functioning (pp. 212—229). New York, NY: John Wiley
  63. ↑ Разумовский В. Объект особо важных инвестиций // Наука и жизнь, 1990, № 3. — с. 8

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:СССР в темах Ҡалып:Образование в России

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=СССР-ҙа_мәғариф&oldid=1271499» битенән алынған