Синтаксис

Синтаксис
	Синтаксис
Өйрәнеү объекты	синтаксик компонент[d]
Ҡайҙа өйрәнелә	синтактика[d]
	Синтаксис Викимилектә

Синтаксис (бор. грек. σύν-ταξις^[1] «төҙөү», «ярашыу», «тәртип» — тел ғилеме бүлеге, унда номинатив һәм коммуникатив тел берәмектәре: һөйләм һәм һүҙбәйләнеш өйрәнелә. Туранан-тура тәржемә иткәндә «төҙөү» генә түгел, ә «бәйләнешле текста һүҙҙҙәрҙең тәртибе», «ярашыуы», «бәйләнеүе» тигәнде анлата.

Лингвистикала синтаксис — ниндәй ҙә булһа телдәге һөйләм тәртибен һәм төҙөлөшөн өйрәнеүсе теоретик системалар һәм тел үҫешенең ҡағиҙәләр йыйылмаһы. Синтаксистың маҡсаты — бөтә телдәр өсөн дә уртаҡ булған һүҙҙәрҙең һүҙбәйләнештә бәйләнеү юлдарын һәм һөйләмде өйрәнеү ҡағиғәләрен урынлаштырыу.

Төп төшөнсәләр

Синтаксис һүҙҙәрҙең һүҙбәйләнештә һәм һөйләмдә бәйләнеү юлдарын өйрәнә. Һөйләм төҙөгәндә һөйләүсе бөтә тел берәмектәрен һөйләмгә бәйләй, шуның өсөн синтаксисты коммуникацияның нигеҙенә индерәләр. Һәр телдә һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр шул тел өсөн хас ҡулланылған синтаксик модель бәйләнештәре нигеҙендә яҙма һәм телдән булған бәйләнешле телмәр барлыҡҡа килтерә. Телмәр төҙөү моделе һәр телдең шул телгә хас фонетик, грамматик һәм морфологик төҙөлөшө өсөн бик күп билдәләргә һәм үҙенсәлектәргә эйә.^[2].

Синтаксистың өйрәнеү предметы булып телмәр элеметтары синтаксик бәйләнештәр һәм мөнәсәбәттәр менән берләшкән "синтаксик берәмектәр " йәки тел конструкциялары тора^[3].

Синтаксис фекер төҙөлөшөн һәм ысынбарлыҡты билдәләүсе һәм бигерәк тә тел төҙөлөшөнөң универсаль өлөшө булған коммуникация нормаларынан айырылғыһыҙ. Шуның менән бергә һәр телдең үҙенең синтаксик мөнәсәбәттәр һәм уларҙы ҡулланыу юлдары өсөн махсус ҡағиҙәләре бар. Күп кенә телдәрҙә синтаксистың маҡсаты — һүҙҙәрҙең үҙ-ара бәйләнеү тәртибен һәм күп төрлө текст төҙөлөшөн өйрәнеүсе ҡағиҙәләр йыйынтығы һәм тел мөхитендә барған үҫеш системаһын булдырыу тора. «Синтаксис» һүҙенең, нигеҙҙә, ике мәғәнәһе бар:

Телдең грамматик төҙөлөшө

, һөйләм киҫәге булған һүҙҙәр;
һүҙбәйләнеш;
ябай һәм ҡушма һөйләмдәр;
текст.

Тел тураһында фән бүлеген өйрәнеү

синтаксик бәйләнеш төрҙәре;
һөйләмдә һүҙбәйләнештәрҙең лексик һәм грамматик мәғәнәләре

Һүҙбәйләнештә төрлө телдәрҙә синтаксик мөнәсәбәттәр компоненттары араһында байтаҡ типологик айырмалыҡтар бар.^[4] Телдең синтаксисы, яҙма һәм телдән булһынмы, тирә-яҡ ысынбарлыҡты бер бөтөн итеп тәшкил итеүсе телмәр киҫәктәрен кеше тарафынан үҙ-ара урынлаштырыу тәртитибендә сағыла, шуның өсөн ул һөйләүсенең фекер ҡеүәһе менән тығыҙ бәйләнеп, тел ғилеме бүлегендә ҡатмарлы һәм күп тармаҡлы теоретик һәм шулай уҡ ғәмәли характерҙағы фән системаһы булып тора..

Рус телендә синтаксис морфология менән бергә грамматиканың^[5]. нигеҙен тәшкил итә. XIX быуат уртаһында логик мәктәп грамматикаһы, бигерәк тә Буслаев хеҙмәттәрендә, төп ҡыҙыҡһыныу һөйләмгә ҡарата күрһәтелеп, уны һүҙҙәр менән уй-фекерҙе белдерә, тип билдәләнә. XIX быуат аҙағы XX быуат башында формалисттар хеҙмәттәрендә (Фортунатов, Пешковский, Петерсон) һүҙбәйләнеште айырып һәм уны синтаксистың төп өйрәнеү предметы итеп билдәләйҙәр. Шахматов үҙенең хеҙмәттәрендә ике синтаксик берәмек- һүҙбәйләнеш һәм һөйләм барлығы тураһындағы тезис тәҡдим итә.

Һөйләм төҙөлөшөнөң грамматик билдәләрен һәм синтаксик үҙенсәлектәрен, урыҫ теле ғилемендә B. B. Виноградов « предикативность» «коммуникативность» терминдары менән берләштерә;улар һөйләм тураһындағы аңлатманы грамматик һәм синтаксик үҙенсәлек менән төҙөлгән телмәр киҫәге менән бәйләй (һөйләм индивид тарафынан төҙөлә,билдәле бер ваҡытта хәбәр итә, йөкмәткеһе, эйәһе һәм грамматик формаһы була).

Хәбәрлек (предикативность) В. Виноградов^[6] буйынса — был һөйләмдең функциональ үҙенсәлектәрен билдәләүсе минималь синтаксик категория; һөйләмдең төп билдәһе, уның йөкмәткеһенә ҡараған ысынбарлыҡты белдереүсе (уй- фекерҙе белдереү; высказывание). Хәҙерге тел тураһында фән хәбәрлек төшөнсәһенә таяна һәм уны синтакстың төп төшөнсәһе, тип иҫәпләй^[7].

Математикала синтаксис ҡағиҙәләр йыйылмаһы менән билдәләнә, формаль телдәр кеүек математик системаларҙа ҡулланыла. Башланғыс математик моделдәрҙең ябайлаштырылған варианттар синтаксисы һәм компьютерҙа уны моделләштереү методикаһы теләһә ниндәй яҙма телдә ҡулланыла .

Классификацияһы

Телдәрҙең типологикяһы тел ҡоролошо һәм синтаксис теге йәки был телдең оҡшашлыҡтарын һәм айырмалыҡтарын асыҡлауға нигеҙләнә. К. В. Гумбольдт телдең грамматик формалары төҙөлөшөнөң дөйөм принциптарына нигеҙләнеп, телде айырым, агглютинатив һәм флективг төрҙәргә бүлә. Аглютинатив телдәрҙә ул үҙенсәлекле һөйләм синтаксисын айыра— инкорпорир ителеүсе һөйләм булараҡ телгә шундай берәмек төшөнсәһе индерә..

Теге йәки был синтаксис сиктәрендә ҡулланыусы һөйләм структуралары йыш ҡына телдәрҙең типологик классификацияһының нигеҙе булып тора:

номинатив төҙөлөш (донъя телдәренең күбеһе);
эргатив (мәҫәлән, авар теле);
әүҙем һәм инактив төҙөлөш (Көньяҡ һәм Төньяҡ Американың күпселек автохтон телдәре);
инкорпоратив (самодий телдәре);
нейтраль төҙөлөш (Көнбайыш Африканың ҡайһы бер телдәре);

һәм башҡа төҙөлөш төрлө телдәрҙә^[8].

Коммуникатив синтаксис

Телдең төп функцияһы — кешеләр араһында аралашыу (коммуникация). Синтаксистың өйрәнеү объекты булып һүҙҙәрҙе һөйләмдәргә һәм бәйләнешле телмәргә әйләндереүсе коммуникатив процестар тора. Был шундай мәсьәләләр булып тора: актуаль һәм синтагматик һөйләмдәрҙе бүлеү, һүҙбәйләнештәрҙең һөйләмдәге эшмәкәрлеге, һөйләмдәрҙең коммуникатив өлгөһө (парадигмаһы), әйтемдәрҙең типологияһы һәм башҡалар.

Семантик синтаксис

Семантик синтаксистың өйрәнеү объекты булып текст һәм схемалар төҙөлөшө тора. Уның ярҙамында : һүҙбәйләнештәрҙең бәйләнеү, ябай һәм ҡатмарлы һөйләмдәр, ҡатмарлы синтаксик бөтөндәр, телмәр ситуациялар менән бәйле төрлө әйтемдәр, шулай уҡ ҡатмарлы синтаксик бөтөндән сыҡҡан текст төҙөлөштәре барлыҡҡа килә^[9]. Тел закондарын өйрәнеү тексты лингвостилистик һәм психолингвистик анализлау өсөн ҙур әһәмиәткә эйә^[10]^[11].

Статик синтаксис

Статик синтаксис һөйләм, һүҙбәйләнеш һәм башҡа тел берәмеге менән бәйләнмәгән контекст төҙөлөштәрен өйрәнә. Был тел элементтарын (һөйләү,яҙма йәки машина) һөйләүсенең аңында логик эҙмә-эҙлекле классификациялау эшмәкәрлеге. Мәҫәлән, грамматик өлгөләр (парадигмалар): зат һәм килеш менән үҙгәртеү.

Шулай уҡ хәҙерге тел ғилемендә һәм ғәмәли фәндәрҙә актуаль синтаксис өйрәнелә, семантик, функциональ, когнитив. һәм генератив лингвистика, шулай уҡ башҡа йүнәлештәр^[12].

Синтаксисты тикшеренеүҙә ҡайһы бер йүнәлештәр

Бик боронғо дәүерҙән һәм хәҙерге заманға тиклем тел ғилеме,һәм, шул иҫәптән синтаксис, фәндәр белемендә һәм асыҡлауҙар өлөшөндә бик аныҡ булмаған өлкә булып ҡала. Теория белеме һәм тел философияһы сиктәрендә синтаксисҡа йәки тамғалар системаһына ҡараштың үҙәгәреүе дәүерҙән һәм тикшеренеүселәрҙең ҡарашынан тора. Семотикала, философияла һәм тел ғилемендә төрлө йүнәлештәге мәктәптәр барлыҡҡа килә,улар тел системаһының төрлө аспекттарына һәм проблемаларына акцент яһайҙар.

Бөтә тикшеренеүселәр тел менән аң һәм фекерләү араһында өҙлөкһөҙ бәйләнеш бар икәнен раҫлайҙар. Был бәйләнештең тәбиғәте һәм сифаты тураһындағы мәсьәләләргә килгәндә,бер ғалимдар фекеренсә фекерләү механизмы вербаль кодҡа бәйләнмәгән, сөнки ул һүҙҙең һәм һөйләмдең мәғәнәһен һалып, телдән башҡа универсаль предмет сифатында тормошҡа ашырыла, тип иҫәпләйҙәр. Икенселәре фекерләү механизмы тел менән тығыҙ бәйләнгән, унан башҡа фекерләүҙең булыуы мөмкин түгел, тип һанайҙар. Өсөнсөләре фекерләү вербаль һәм вербаль булмаҫҡа ла мөмкин, тип ҡарайҙар (хисле-образлы)^[13].

Телмәр төҙөлөшөн йәки тексты фән булараҡ тәүге тапҡыр боронғо грек философтары -стоиктар ҡарағандар, улар тарафынан логик фекерләү йөкмәткеһен тапшырыу сараһы итеп "синтаксис"термины индерелә. Боронғо грек философтарының иғтибар үҙәгендә фекерләү процесын өйрәнеү тора, шуға күрә логика, морфология һәм синтаксис тел күренештәре сағылышының береһе булды.

XIII—XVI быуаттарҙа универсаль (философик) грамматикаларҙа һәм «Грамматика Пор-Рояль» (XVII быуат) синтаксис категорияһы универсаль тип аталған (А. Арно һәм К. Лансло), сөнки синтаксис грамматиканың йөкмәтке өлкәһе булараҡ билдәләнә. Фонетика һәм морфология йөкмәткегә түгел,ә аңлатма (һөйләү,әйтеү) өлкәһенә индерелгән булған, Синтаксис фән булараҡ фекер белдереү ысулдары һәм һөйләмдәр уның өлөштәре итеп ҡаралған (һөйләм киҫәктәре)^[14].

Был йүнәлеш урыҫ грамматика фәнендә лә сағылыш бирә, башланғысты В. В. Виноградов Лаврентий Зизаний (1596) һәм Мелетий Смотрицкий (1619) грамматикаларына төҙөй, ә артабан М. В. Ломоносов, хеҙмәттәрендә үҫешә, унан һуң И. И. Давыдова, К. С. Аксаков, Ф. И. Буслаевтар дауам итә.^[15].

Философик фекерләү тарихын түбәндәге тел концепцияларына айыралар^[16]:

философия исеме (антик дәүерҙә, урта быуатта) — тел ысынбарлыҡтағы предметтарҙың билдәһе, тип ҡарала;
һөйләм фәлсәфәһе (Яңы заман) — тел уйҙарың,фекерҙең хистәрҙең билдәләнеше, тип ҡаралған Был дәүерҙә фәйләсүфтәр һүҙҙең фекер белдерә алмауын, ул бер стилдә биҙәлгән(һөйләм йәки әйтем) булырға тейешлеге тураһында фекергә киләләр.
ҡиммәтле фәлсәфә урынлашыу (Яңы заман һәм иң яңы заман) тел йәшәй һәм кешеләр тарафынан ирекһеҙ ҡулланылмай, ә уларҙың эшмәкәрлеге менән маҡсатҡа ярашлы, практика (мәҫәлән, формаль телдәр). Күпселек кешеләр хәҡиҡәтте аңларға ынтылмай (һөйләм философияһы кеүек), хәҡиҡәт объектты шундай итеп күҙ алдына килтерә, ул кеше маҡсатына ҡағылмай. Кеше өсөн XXI быуатта объекттың ҡиммәте билдәле шарттарҙа әһәмиәткә эйә объекттар ҡиммәттәре айырым, йыш ҡына — профессиональ эшмәкәрлек сиктәрендә.

XIX—XX быуаттар буйы синтаксисты өйрәнеүҙә, күп йәһәттән бер-береһенә ҡаршы ҡуйылған, төп өс йүнәлеш йәшәп килә: :

логик-синтаксик;
психологик-синтаксик;
формаль-синтаксик.

Был йүнәлештәрҙең иғтибар үҙәгендә һөйләм тора. Логик-синтаксик йүнәлеште, башлыса, Н. И. Грек һәм Ф. И. Буслаев эшкәртә, формаль- синтаксис нигеҙҙендә Ф. Ф. Фортунатовтың, ә психологик-синтаксикта — А М. Пешковский һәм А. А. Шахматов^[17]тикшеренеүҙәре ята.

Донъя кимәлендә тел фәненә ҙур йоғонто яһаған ғалимдар: Л. С. Выготский, Ж. Марузо, С Ф. Брюно (Франция), Ер. Курилович (Польша), Америка ғалимдары Э. Сепир, Б Уорф, Женева мәктәбе лингвистары (Ш. Балли, А Сешеэ, А Фея) һәм башҡа бик күп ғалимдар^[18].

Хәҙерге ваҡытта ватан тел ғилеме үҫешендә лингвистик теорияның,ғүмүмән, синтаксистың, ҡыҙыу үҫеше тасуирлана. Синтаксик тәғлимәтенең хәҙерге хәленә тел күренешенең бик күп аспекттарын трактовкалау хас^[19]. Беренселәре синтаксик берәмектәрҙең семантикаһын өйрәнеү менән бәйле, икенселәре структураһын өйрәнә, өсөнсөләре телдең структур- семантик үҙенсәлектәрен асыуға ынтылышты сағылдыра, дүртенселәре фән менән бәйләй. Бик күп синтаксик проблемалар һәм аспекттарҙың күплеге синтаксисты тикшереүҙә бығаса фәндә күренмәгән йүнәлештәр барлыҡҡа килтерҙе, шул иҫәптән бындай йүнәлеш булараҡ, когнитив һәм синтаксис синтаксик стилистика^[20]^[21].

Синтаксик сара

Синтаксис телмәр тураһындағы тәғлимәт булараҡ стилистика менән тығыҙ үрелә, сөнки тел берәмектәренең төрлө кимәлдәге функциональ-стиль һәм эмоциональ-экспрессив билдәләре бер контекст шарттарында сағыла . Коммуникатив һәм логик синтаксик сараларҙың булыуы синтаксисты тел төҙөлөшөнөң универсаль өлөшө яһай.

Парцелляция
Анафора
Эпифора
Градация
Йәнәшлеге
Оксюморон
Антитеза
Инверсия
Лексик ҡабатлау
Риторик һорау
Рефрен
Синтаксик йәнәшлеге
Хиазм
Эллипсис
Умолчание

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Синтаксик анализ
Грамматика
Пунктуация
Орфография
Рус теле синтаксисы
Синтаксик хата

Иҫкәрмәләр

↑ Древнегреческо-русский словарь Дворецкого «σύν-ταξις» (билдәһеҙ). Дата обращения: 15 февраль 2020. Архивировано из оригинала 28 декабрь 2014 года. 2014 йыл 28 декабрь архивланған.
↑ Л. А. Козлова. Сравнительная типология английского и русского языков: учебное пособие / И. Ю. Колесов. — Барнаул: АлтГПУ, 2019. — С. 127. — ISBN 978-5-88210-935-5.
↑ Л. А. Беловольская. Синтаксис словосочетания и простого предложения (урыҫ) (2001). Дата обращения: 1 май 2019.
↑ Л. Х. Цику Сопоставительный анализ синтаксических единиц русского, адыгейского и английского языков (рус.) // Известия РГПУ им. А. И. Герцена. — С. 226—229. — ISSN 1992-6464.
↑ Валгина Н. С., Розенталь Д. Э., Фомина М. И. Современный русский язык. — М: Логос, 2002. — 528 с. — ISBN 978-5-98704-040-X.
↑ В. В. Виноградов Основные вопросы синтаксиса предложения : на материале русского языка (рус.) // Вопросы грамматического строя : Сборник статей. — 1955.
↑ Современный русский язык. Учебник для вузов. Стандарт третьего поколения (билдәһеҙ). Дата обращения: 30 апрель 2019.
↑ Номинативный, эргативный, активный, классный и нейтральный строй языка (урыҫ). Дата обращения: 7 май 2019.
↑ Сложное синтаксическое целое (урыҫ). Дата обращения: 6 май 2019.
↑ Лингвостилистический анализ художественного текста (урыҫ). Дата обращения: 6 май 2019.
↑ Лисовцева В. М., Петрова Л. Г. Экспертиза текста: психологический и лингвистический аспекты (урыҫ). Дата обращения: 6 май 2019. 2019 йыл 6 май архивланған.
↑ Доминирующие лингвистические теории в конце XX века (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2019.
↑ Логико-семантический синтаксис в 1920—1940 гг. (урыҫ) Дата обращения: 14 май 2019.
↑ Лингвистический энциклопедический словарь (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2019.
↑ Введение в языкознание. Хрестоматия. — М: АСПЕКТ ПРЕСС, 2000. — 342 с. — ISBN 5-7567-0252-0.
↑ Философия языка (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2019.
↑ Синтаксис (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2019.
↑ Культурология, русский язык, культура речи (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2019.
↑ Т. Н. Синеокова Некоторые направления в исследовании синтаксиса (рус.) // Вестник Оренбургского государственного университета : Сборник статей. — 2004. — С. 2—5.
↑ Менджерицкая Е. О. Когнитивный синтаксис современного английского языка (рус.) // Вестник Самарского государственного университета : Журнал. — № 11(2).
↑ Аспекты изучения синтаксиса (рус.) // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. — 2014. — № 11. — С. 305—309.

Һылтанмалар

Арутюнова Нина Давидовна Синтаксис // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
Тестелец Яков Георгиевич. Введение в общий синтаксис. — М.: РГГУ, 2001. — 800 с. — ISBN 5-7281-0343-X. Архивная копия от 7 декабрь 2009 на Wayback Machine.

[1] Древнегреческо-русский словарь Дворецкого «σύν-ταξις» (билдәһеҙ). Дата обращения: 15 февраль 2020. Архивировано из оригинала 28 декабрь 2014 года. 2014 йыл 28 декабрь архивланған.

[2] Л. А. Козлова. Сравнительная типология английского и русского языков: учебное пособие / И. Ю. Колесов. — Барнаул: АлтГПУ, 2019. — С. 127. — ISBN 978-5-88210-935-5.

[3] Л. А. Беловольская. Синтаксис словосочетания и простого предложения (урыҫ) (2001). Дата обращения: 1 май 2019.

[4] Л. Х. Цику Сопоставительный анализ синтаксических единиц русского, адыгейского и английского языков (рус.) // Известия РГПУ им. А. И. Герцена. — С. 226—229. — ISSN 1992-6464.

[5] Валгина Н. С., Розенталь Д. Э., Фомина М. И. Современный русский язык. — М: Логос, 2002. — 528 с. — ISBN 978-5-98704-040-X.

[6] В. В. Виноградов Основные вопросы синтаксиса предложения : на материале русского языка (рус.) // Вопросы грамматического строя : Сборник статей. — 1955.

[7] Современный русский язык. Учебник для вузов. Стандарт третьего поколения (билдәһеҙ). Дата обращения: 30 апрель 2019.

[8] Номинативный, эргативный, активный, классный и нейтральный строй языка (урыҫ). Дата обращения: 7 май 2019.

[9] Сложное синтаксическое целое (урыҫ). Дата обращения: 6 май 2019.

[10] Лингвостилистический анализ художественного текста (урыҫ). Дата обращения: 6 май 2019.

[11] Лисовцева В. М., Петрова Л. Г. Экспертиза текста: психологический и лингвистический аспекты (урыҫ). Дата обращения: 6 май 2019. 2019 йыл 6 май архивланған.

[12] Доминирующие лингвистические теории в конце XX века (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2019.

[13] Логико-семантический синтаксис в 1920—1940 гг. (урыҫ) Дата обращения: 14 май 2019.

[14] Лингвистический энциклопедический словарь (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2019.

[15] Введение в языкознание. Хрестоматия. — М: АСПЕКТ ПРЕСС, 2000. — 342 с. — ISBN 5-7567-0252-0.

[16] Философия языка (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2019.

[17] Синтаксис (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2019.

[18] Культурология, русский язык, культура речи (урыҫ). Дата обращения: 14 май 2019.

[19] Т. Н. Синеокова Некоторые направления в исследовании синтаксиса (рус.) // Вестник Оренбургского государственного университета : Сборник статей. — 2004. — С. 2—5.

[20] Менджерицкая Е. О. Когнитивный синтаксис современного английского языка (рус.) // Вестник Самарского государственного университета : Журнал. — № 11(2).

[21] Аспекты изучения синтаксиса (рус.) // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. — 2014. — № 11. — С. 305—309.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар	Большая каталонская · Большая каталонская · Большая каталонская · Большая российская · Брокгауза и Ефрона · Малый Брокгауза и Ефрона · Britannica (онлайн)
Норматив контроль	BNE: XX536064 · BNF: 120427011 · GND: 4058779-4 · LCCN: sh85131652 · LNB: 000051871 · NKC: ph117044