Тәҙкирә

Тәҙкирә^[1]) (ғәр. تذکرة‎ — «что-то, что заставляет вспомнить» или «меморандум»^[2]) —XX быуатта Ғосман империяһында сәскә атҡан бибилиографик һүҙлек йәки бибилиографик йыйынтыҡ төрө^[3]. Айырыуса шағирҙар төҙөгән тәҙкирәләр киң таралған, тик улар ҙа хөкүмәт эшмәкәрҙәре һәм сәнғәт әһелдәре менән тығыҙ бәйләнештә торған^[4]. Тәүләп X быуатҡа тиклемге ғәрәп әҙәбиәтендә барлыҡҡа килгән^[5] тәҙкирә фарсы әҙәбиәтенә, унан һуң төрки әҙәбиәткә (тимуридтар, унан һуң Ғосман империяһы әҙәбиәтенә^[4]) килеп инә.Фарсы телендә яҙылған тәҙкирәләрҙән иң билдәлеһе- Фәридуддин Аттарҙың «Тәҙкирәт әл-Әүлиә»һе. Сағатай (төрки) телендә яҙылған тәҙкирәләрҙән иң мөһиме тип Алишер Навоиҙың «Маджолис ун-нафоис» тигән әҫәрен атайҙар.

Алишер Навои. Герат мәктәбе миниатюраһы. XV быуат

Ғосман империяһы тәҙкирәләре

Ғосман империяһы шағирҙары тәҙкирәләре XVI—XX быуаттарҙа Анатолияла яҙылған. Уларҙа шағирҙар һәм уларҙың әҫәрҙәре тураһында ла мәғлүмәт бар^[2], уларҙың сәсмә һәм шиғри әҫәрҙәре тәҙкирәне ҡабатланмаҫ жанрҙар рәтенә сығара^[3]. Хәҙерге заман ғалимдары өсөн улар— ҡиммәтле мәғлүмәт сығанағы, субъектив һәм объектив материалдар тупланмаһы булараҡ уларҙы эгодокумент (авторҙың үҙе тураһында) тип тә атайҙар^[3]. Библиографик белешмәлә шағирҙың тыуған урыны, һөнәре, уға бәйле ҡыҙыҡ хәлдәр, шәхесенә һәм характерына бәйле комментарийҙар, ҡасан, ҡайҙа вафат булғаны яҙыла, шулай уҡ ҡайһы бер шиғырҙарынан өҙөктәр килтерелә^[5].

Ғосман әҙәбиәтендәге тәүге тәҙкирә «Хашт-Бехешт» (Восемь источников) тип атала. Был Эдирне ҡалаһынан Сәхи Бей (1548 йылда үлгән) эше була, уны шағир 1538 йылда тамамланған^[6]. 1548 йылға тиклем тағы ике баҫма сыға. Унда 241 шағирҙың тормошо һәм ижады тураһында бәйән ителә,уны Ғосман империяһының юғары даирәләре бик йылы ҡабул итә^[3].

Тағы бер күренекле хеҙмәт— Кастамонуҙан Латифиҙың (1491—1582) «Тезкиретуш-шуара» («Воспоминания поэтов») тәҙкирәһе, хронология буйынса был икенсе тәҙкирә^[7], был күсермәләре иң күп һаҡланып ҡалған әҫәр^[3]. Ул 1546 йылда тамамланғас та Сөләймән I солтанға бүләк ителгән^[8].Тағы бер миҫал— Ашиҡ Чәләбиҙең «Мешаирюш-шуара»һы («Чувства поэтов»), 1568 йылда тамамланған әҫәрҙә 427 шағирҙың тормош юлы һәм ижадына урын бирелгән. Хронология буйынса был өсөнсө һәм һаҡланып ҡалынған күсермәләре буйынса икенсе урындағы тәҙкирә^[3]. Дүртенсе тәҙкирәне Бағдадта йәшәгән фарсы шағиры Ахди яҙған, шағир уны «Гюльшен-и Шуара» (Розовая кровать поэтов) тип атаған. Алдағы өс тәҙкирәнән айырмалы унда тик шул осорҙа йәшәгән шағирҙар тураһында ғына яҙылған. Ул 1563 йылда тамамланған һәм шаһзәдә (принц) Сәлимгә арнала (ул Сәлим II солтан исеме менән билдәле)^[9].

Бынан тыш билдәле тәҙкирәләр :

Риязи — Riyazü'ş Şuara
Фәйзи — Zübtedü'l-Eşar
Мирзаде Мәхмәд Эфенди — Salim Tezkiresi
Али Гүфти — Teşrifatü'ş Şuara
Давуд Фатин — Haitmetül-Eşar
Ҡыналызаде Хәсән Чәләби — Tezkiretü'ş-Şuara
Ауфи — «Любоб улалбоб»
Давлатшах Сәмәрҡәнди— «Тазкират ушшуаро»

Иҫкәрмәләр

↑ ТЮРКСКАЯ ТЕЗКИРЕ В XV—XVII ВЕКАХ
↑ ^2,0 ^2,1 The Tezkires of Poet: Indispensable Sources for History of our Literature- Abstract, Filiz Kilic 2016 йыл 6 март архивланған.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Ralf Elger, Yavuz Köse (2010), «Many ways of speaking about the self : Middle Eastern ego-documents in Arabic, Persian, and Turkish (14th-20th century)», Wiesbaden: Harrassowitz, с. 17, ISBN 9783447062503, <https://books.google.com/books?id=7xMDvp2ypVcC&pg=PA17&dq=tezkire&hl=en&sa=X&ved=0CDEQ6AEwA2oVChMI-MvgrqzIyAIViBs-Ch15Rg9Z#v=onepage&q=tezkire&f=false>
↑ ^4,0 ^4,1 Mustafa bin Ahmet Âli; Esra Akın (2011), «Muṣṭafá Alī's Epic deeds of artists : a critical edition of the earliest Ottoman text about the calligraphers and painters of the Islamic world», vol. 87, Islamic history and civilization, Boston: Brill, сс. 88–90, ISBN 9789004178724, OCLC 744465897, <https://books.google.com/books?id=pfeFag0yVD0C&pg=PA90&dq=ahdi+of+baghdad&hl=en&sa=X&ved=0CD8Q6AEwBjgUahUKEwiW54e3l9XIAhVIOj4KHe4nBRI#v=onepage&q=ahdi%20of%20baghdad&f=false>
↑ ^5,0 ^5,1 Niki Gamm (1979), "«Riyāżī's Teẕkire as a Source of Information on Ottoman Poets»", Journal of the American Oriental Society (American Oriental Society) . — Т. 99 (4): 643, DOI 10.2307/601449
↑ Selcuk Aksin Somel (2010), «The A to Z of the Ottoman Empire», Scarecrow Press, с. 261, ISBN 9780810875791, <https://books.google.com/books?id=UU8iCY0OZmcC&pg=PA161&dq=Latifi+%281491-1582%29&hl=en&sa=X&ved=0CCIQ6AEwAWoVChMI8aeB9eHIyAIVhII-Ch2eZA0d#v=snippet&q=sehi%20bey&f=false>
↑ Tülây Duran (1988), «The Ottoman Empire in the reign of Süleyman the Magnificent», vol. 2, Historical Research Foundation, Istanbul Research Center, с. 211, ISBN 9789751700643, OCLC 22325635, <https://books.google.com/books?id=T41pAAAAMAAJ&q=tezkire&dq=tezkire&hl=en&sa=X&ved=0CDUQ6AEwBTg8ahUKEwjf9-nhrsjIAhULVj4KHengABc>
↑ Pinar Emiralioglu (2014), «Geographical Knowledge and Imperial Culture in the Early Modern Ottoman Empire», Transculturalisms, 1400-1700, Ashgate, с. 79, ISBN 9781472415332, <https://books.google.com/books?id=Ot2HQMwah_gC&pg=PA79&dq=tezkire&hl=en&sa=X&ved=0CEkQ6AEwCDgyahUKEwiS_cugrsjIAhUCPj4KHXQuBhM#v=onepage&q=tezkire&f=false>
↑ Elias John Wilkinson Gibb (1904), Edward Browne, ed., «A History of Ottoman Poetry», vol. 3, London: Luzac & Co, с. 8, OCLC 2110073, <https://books.google.com/books?id=MSxkAAAAMAAJ&pg=PA7&dq=Sehi+Bey&hl=en&sa=X&ved=0CEcQ6AEwBWoVChMImO73mZjQyAIVCmk-Ch1ZFQ8X#v=onepage&q=Sehi%20Bey&f=false>

[1] ТЮРКСКАЯ ТЕЗКИРЕ В XV—XVII ВЕКАХ

[Kilic-2] 2,0 ^2,1 The Tezkires of Poet: Indispensable Sources for History of our Literature- Abstract, Filiz Kilic 2016 йыл 6 март архивланған.

[Elger-Kose-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Ralf Elger, Yavuz Köse (2010), «Many ways of speaking about the self : Middle Eastern ego-documents in Arabic, Persian, and Turkish (14th-20th century)», Wiesbaden: Harrassowitz, с. 17, ISBN 9783447062503, <https://books.google.com/books?id=7xMDvp2ypVcC&pg=PA17&dq=tezkire&hl=en&sa=X&ved=0CDEQ6AEwA2oVChMI-MvgrqzIyAIViBs-Ch15Rg9Z#v=onepage&q=tezkire&f=false>

[Ali-Akin-4] 4,0 ^4,1 Mustafa bin Ahmet Âli; Esra Akın (2011), «Muṣṭafá Alī's Epic deeds of artists : a critical edition of the earliest Ottoman text about the calligraphers and painters of the Islamic world», vol. 87, Islamic history and civilization, Boston: Brill, сс. 88–90, ISBN 9789004178724, OCLC 744465897, <https://books.google.com/books?id=pfeFag0yVD0C&pg=PA90&dq=ahdi+of+baghdad&hl=en&sa=X&ved=0CD8Q6AEwBjgUahUKEwiW54e3l9XIAhVIOj4KHe4nBRI#v=onepage&q=ahdi%20of%20baghdad&f=false>

[Gamm-5] 5,0 ^5,1 Niki Gamm (1979), "«Riyāżī's Teẕkire as a Source of Information on Ottoman Poets»", Journal of the American Oriental Society (American Oriental Society) . — Т. 99 (4): 643, DOI 10.2307/601449

[Somel-6] Selcuk Aksin Somel (2010), «The A to Z of the Ottoman Empire», Scarecrow Press, с. 261, ISBN 9780810875791, <https://books.google.com/books?id=UU8iCY0OZmcC&pg=PA161&dq=Latifi+%281491-1582%29&hl=en&sa=X&ved=0CCIQ6AEwAWoVChMI8aeB9eHIyAIVhII-Ch2eZA0d#v=snippet&q=sehi%20bey&f=false>

[7] Tülây Duran (1988), «The Ottoman Empire in the reign of Süleyman the Magnificent», vol. 2, Historical Research Foundation, Istanbul Research Center, с. 211, ISBN 9789751700643, OCLC 22325635, <https://books.google.com/books?id=T41pAAAAMAAJ&q=tezkire&dq=tezkire&hl=en&sa=X&ved=0CDUQ6AEwBTg8ahUKEwjf9-nhrsjIAhULVj4KHengABc>

[Emiralioglu-8] Pinar Emiralioglu (2014), «Geographical Knowledge and Imperial Culture in the Early Modern Ottoman Empire», Transculturalisms, 1400-1700, Ashgate, с. 79, ISBN 9781472415332, <https://books.google.com/books?id=Ot2HQMwah_gC&pg=PA79&dq=tezkire&hl=en&sa=X&ved=0CEkQ6AEwCDgyahUKEwiS_cugrsjIAhUCPj4KHXQuBhM#v=onepage&q=tezkire&f=false>

[Gibb-9] Elias John Wilkinson Gibb (1904), Edward Browne, ed., «A History of Ottoman Poetry», vol. 3, London: Luzac & Co, с. 8, OCLC 2110073, <https://books.google.com/books?id=MSxkAAAAMAAJ&pg=PA7&dq=Sehi+Bey&hl=en&sa=X&ved=0CEcQ6AEwBWoVChMImO73mZjQyAIVCmk-Ch1ZFQ8X#v=onepage&q=Sehi%20Bey&f=false>

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]