Ғәлишер Нәуаи

Алишер Навои
	Алишер Навои
	сығ. علیشیر نوایی
	; Алишер Навои. Герат мәктәбе миниатюраһы. XVI быуат
Исеме:	Низаметдин Мир Алишер
Псевдонимдары:	Навои (моңло), Фани (рус. бренный)
Тыуған көнө:	9 февраль 1441
Тыуған урыны:	Герат, ; Тимуридтар дәүләте
Вафат булған көнө:	3 ғинуар 1501 (59 йәш)
Вафат булған урыны:	Герат, ; Тимуридтар дәүләте
Эшмәкәрлеге:	шағир
Әҫәрҙәре яҙылған тел:	сығатай, фарсы

Ғәлишер Нәуаи (үзб. Alisher Navoiy; уйғ. Әлшир Нава'и/ئەلشىر ناۋائى; фарс. علیشیر نوایی; Низаметдин Мир Ғәлишер; 9 февраль 1441 йыл, Һәрат — 3 ғинуар 1501 йыл, шунда уҡ) — Урта Азия төрки халыҡтары шағиры, суфыйсылыҡ йүнәлешендәге фәлсәфә ғалимы, Тимери Хөрәсәне дәүләт эшмәкәре.

Нәуаи (моңло) исеме менән төп әҫәрҙәрен әҙәби сығатай телендә ижад иткән һәм телдең камиллашыуына һиҙелерлек өлөш индергән, Фани (бренный) исемендә фарсы телендә яҙған. Уның ижады төрки телле әҙәбиәткә, бигерәктә сығатай, үзбәк, уйғыр телендә яҙылған әҙәбиәт үҫешенә оло йоғонто яһаған.

Нәуаиҙең милли сығышы аныҡ ҡына билдәле түгел: ҡайһы бер сығанаҡтар буйынса ул — үзбәк^[1]^[2]^[3]^[4]^[5]^[6], икенселәрендә — уйғыр^[7]^[8]^[9] йәки барлас^[10]^[11]

Биографияһы

Сығышы

Ғәлишер Нәуаиҙең остазы һәм дуҫы Абдрахман Жами (1414—1492), уның төрки сығышлы булыуын айырым билдәләп, былай тип яҙа: «Уның төрки, минең фарси булыуыбыҙға ҡарамаҫтан, бер-беребеҙгә ныҡ яҡын булдыҡ»^[12].

Мөхәммәт Хәйҙәр Дыулати (1499—1551) әйтеүенсә Ғәлишер Нәуаи сығышы менән уйғыр бахшаларынан^[13] . А. А. Семенов буйынса ла, Ғәлишер Нәуаи сәркәтип һәм ҡайһы бер рәсми ҡағыҙҙарҙы уйғырса яҙыусы уйғыр бахшаларынан^[14] . Төркиләштерелгән^[11] монгол ырыуы барластарҙан^[10] тигән дә юрауҙар бар. Академик Малов С. Е. Ғ. Нәуаи тураһындағы эшендә былай тип яҙа:

Шиғырҙарында Ғәлишер Нәуаи төрөктәр тураһында үҙ халҡы кеүек итеп яҙа:

Совет осоро тарихында Ғәлишер Нәуаи үзбәк шағиры булып иҫәпләнә^[15].

Биографияһы

Низаметдин Мир Ғәлишер Тимериҙәр дәүләтенең түрәһе, үҙ дәүеренең күренекле фәлсәфәселәре һәм мәҙәниәт эшмәкәрҙәре менән аралашҡан Ғыясетдин Кескенә ғәиләһендә тыуа. Мир Ғәлишерҙең бер ағаһы — Әбү Сәйет — шағир, икенсеһе — Мөхәммәт Ғәли — музиҡикәр һәм хушнәуис була. Ғәлишер бәләкәйҙән Тимери ғәиләләре балалары менән бергә тәрбиәләнә. Бигерәк тә, Хөрәсән дәүләтенең буласаҡ башлығы, шағир, мәҙәниәт яҡлаусыһы, Хөсәйен солтан менән ныҡ дуҫ була, ул дуҫлыҡ бөтә ғүмеренә һаҡланып ҡала.

Нәуаи Хөсәйен Байҡара менән бергә Һәратта, Мәшхәттә, Сәмәрҡәндтә уҡый. Нәуаиҙең уҡытыусылары араһында, һуңынан дуҫы һәм фекерҙәше булған, Жами ла бар. Нәуаи 15 йәшенән төрки һәм фарси телдәрендә шиғырҙар яҙа башлай.

1466—1469 йылдарҙа Ғәлишер Нәуаи Сәмәрҡәндтә йәшәй һәм мәҙрәсәлә уҡый. Бында бик күп дуҫтарын осрата. Дуҫы Хөсәйен Байҡара власҡа килгәндән һуң, тыуған яғы Һәратҡа кире ҡайта.

1469 йылда Хөрәсән хакимы Хөсәйен Байҡара мисәт һаҡлаусы вазифаһына тәғәйенләй. 1472 йылда вәзир дәрәжәһе һәм әмир титулы ала. 1476 йылда дәүләт хеҙмәтенән китә, әммә солтандың Һәраттағы һәм Әстрәбаттағы яуаплы эштәрен башҡарған яҡын кешеһе булып ҡала.

Нәуаи ғалимдарға, аҡыл эйәләренә, рәссамдарға, музыканттарға, шағирҙарға, хушнәуистәргә яҡлаусы һәм мәтди ярҙам күрһәтеүсе. Һәратта ижади түңәрәк ойоштора. Унда Жами, Хөсәйни ҡушаматында шиғырҙар яҙған, солтан, тарихсылар Мирханд, Хундәмер, Васифи, Дәүләтшаһ Сәмәрҡәнди, рәссам Камалетдин Биһзад, миғмаркәр Ҡәуаметдин инә. Нәуаиҙең башланғысы менән һәм етәкселегендә Инжил каналы яры буйында мәҙрәсә, тәкке (ил гиҙеүсе мосолмандарға ҡунып китеү урыны), китапхана, дауахана төҙөлә.

Аҡыл эйәһе булараҡ, Алишер Навои Нәҡшбәндиә дәрүиш Суфыйсылыҡ нишаны ағзаһы булып тора. Ул тик Аллаһты ғына ярата, шуға ла өйләнмәй. Был турала «Лисан әт-тәйер» (ҡоштар теле) шиғырында яҙа.

Әҫәрҙәре

Ғәлишер Нәуаиҙең ижади мираҫы ҙур һәм төрлө яҡлы: утыҙлап ҙур әҫәр — шиғырҙар йыйынтығы (диуан), бәйеттәр (дастан), фәлсәфәүи һәм фәнни рисәләләрҙе үҙ эсенә ала. Урта Азия һәм Яҡын Көнсығыш мосолман халыҡтарының мәҙәни йолаларын ҡулланып, Ғәлишер Нәуаи үҙенсәлекле әҫәрҙәр ижад итә.

Лирика

«Уйҙар хазинаһы» — Алишер Навоиның шиғри дастанынан бер бит. Сөләймән I китапханаһынан манускрипт

Шағирҙың лирик ижади мираҫы бик ҙур. Ғәзәл жанрындағы

сығатай телендә һәм фарсыла яҙылған 3150 әҫәре билдәле.

«Уйҙар хазинаһы» — поэтик йыйынтыҡты шағир үҙе 1498—1499 йылдарҙа гаһшомариәт аслында төҙөгән. Дүрт тормош миҙгеленә тап килгән, дүрт диуанды эсенә ала: «Бала саҡ сәйерлектәре», «Йәш саҡ һирәклектәре», «Урта йәш сәйерлектәре», «Ҡартлыҡ ғибрәттәре». Шиғырҙар төрлө лирик жанрҙарға ҡарай, шулар араһында газель жанры иң күбе (2600 күберәк). Йыйынтыҡтарҙа икенсе жанр шиғырҙары ла бар — мөхәммәс, мөсәддәс, мәстәзар, ҡыт, рубаи һәм төйөги төрөк халыҡ ижады.

Лирик шиғырҙарының нисәнсе йылдарҙа ижад ителгәнен билдәләү ҡыйын, сөнки үҙ тормошондағы хәлдәрҙе бик һирәк яҙа. «Уйҙар хазинаһы» — шағирҙың тойғоларын сағылдырған лирик йыйынтыҡ. Һөйөү һәм ғәҙәти образдар метафора ярҙамында һүрәтләнә.

Нәуаи өсөн һөйөү бөйөк, рухи, нәзәҡәтле һәм бер үк ваҡытта кешене үҙенә бойһондора, иркенән мәхрүм итә. Шулай ҙа, һөйөү ғазабы рухи яңырыу нигеҙе булғанға, шағирҙа төшөнкөлөк тыуҙырмай^[16]

Нәуаи, төп бурыстарының береһе итеп, әҙәби сығатай телен үҫтереүҙе иҫәпләй. Шағирҙың лирикаһында төрөк шиғырҙары нәфис биҙәлешенең иң юғары кимәленә өлгәшә.

Шағир фарсы телендә «Диуан Фани» исемле лирик йыйынтыҡ төҙөй.

«Ҡырыҡ хәҙис» — икенсе типтағы әҫәр. Был төрки телендәге Мөхәммәт Пәйғәмбәр хәҙистәре темаһына ҡырыҡ дүртъюллыҡтар. Нигеҙендә Жаминың фарсы телендәге әҫәре ята.

Хәмзә

Нәуаи ижадының юғары нөктәһе — данлыҡлы «Хәмзә», биш олпат бәйетте эсенә ала: «Ғәҙелдәрҙең борсолоуы» мөнәжәте (1483) һәм сюжетлы баһадири (дастандар) «Ләйлә һәм Мәжнүн»(1484), «Фәрхәт һәм Шерен» (1484), «Ете сәйярә»(1484), «Искәндәр диуары»(1485).

«Хәмзә» Низами Гәнжәви һәм һинд-фарсы шағиры Әмир Хосрова Дехлевиның «Хәмзә»һенә «яуап» итеп яҙылған. Нәуаи уларҙың әҫәрҙәренең сюжетын ҡабатлай, тик күп осраҡта ваҡиғаларға һәм килбәттәренә яңы аңлатма бирә.

«Ғәҙелдәрҙең борсолоуы» — циклдағы беренсе бәйет Низамиҙең «Серҙәр һандығы» бәйетенең нигеҙе эшкәртелә. 64 бүлектән тора, унда дини, әхлаҡи һорауҙар күтәрелә. бәйеттә үҙ-ара талашты, хөкүмәт вельможаларының мәрхәмәтһеҙлеген, байҙарҙың башбаштаҡлығын, шәйехтәрҙең ике йөҙлөлөгөн фаш итә.

«Ләйлә менән Мәжнүн» — бәйет урта быуат ғәрәп риүәйәте сюжетында (шулай уҡ Низами Гәнжәүи, Әмир Хосров, Жами экәртеүе), йәш шағир Ҡайсаның Ләйләгә булған ҡыҙғаныс мөхәббәте тураһында яҙылған. Бәйет көнсығыш әҙәбиәтенә һәм үзбәк фольклорына ҙур йоғонто яһай.

«Фәрхәт һәм Шерен» — батыр Фәрхәттең әрмән һылыуы Шеренгә булған һөйөүе тураһындағы бәйет. Ғәлишер Нәуаи фольклор шиғриәте алымдарын ҡулланып Фәрхәтте һоҡландырғыс олпат батыр итеп һүрәтләй.

«Ете сәйярә» — ете әкиәт новеллаһын берләштергән бәйет. Ғәлишер Нәуаи үҙе тирәһендәге кешеләрҙе, хакимдарҙы (Тимериҙәр), солтан Хөсәйенде һәм уның яҡындарын тәнҡитләй.

«Искәндәр диуары» — циклдағы һуңғы бәйет. Хаким, аҡыл эйәһе Искәндәрҙең (Көнсығышта был исем менән Александр Македонскийҙы атайҙар) тормошо ярым фантастика сюжетында яҙылған.

Фәнни рисәләләр

XV быуат авторҙары төрки телен поэзия яҙыуға тупаҫ, тип иҫәпләгән. «Ике тел тураһында фекер» (1499) рисәләһендә Ғәлишер Нәуаи был фекерҙе кире ҡаға. Сығатай теленең мәҙәни һәм әҙәби әһәмиәтен нигеҙләй^[16].

«Үлсәү күләме» рисәләһендә әҙәбиәт һәм шиғыр сығарыу теорияһы һорауҙары күтәрелә. Теория торошо, Ғәлишер Нәуаиҙең ижады үзбәк һәм сығатай телендәге уйғыр әҙәбиәтенә генә түгел, башҡа төрки телле (төркмән, әзербайжан, төрөк, татар) әҙәбиәттең үҫешенә лә ҙур йоғонто яһай.

Тарихи яҙмалар

Ғәлишер Нәуаи — биографик һәм тарихи китаптар авторы. «Тынғыһыҙ хәмзә» (1492) Жамигә арналған; «Нәзәҡәтлеләр йыйылышы» антологияһы (1491—1492) Нәуаиҙең замандаш яҙыусылырға ҡыҫҡаса характеристика; «Иран батшаларының тарихы» һәм «Пәйғәмбәрҙәрҙең һәм аҡыл эйәләренең тарихы», Көнсығыш тарихи шәхестәре тураһында мәғлүмәттәр, мифтар йыйынтығын баҫтыра.

Библиография

Алишер Навои. Сочинения в 10 томах. — Т.: «Фан», 1968-1970. — Т. 1—10. — 3095 с.
Навои А. Стихотворения и поэмы. — М., 1965.
Навои А. Сочинения. — Т. 1-10. — Ташкент, 1968-70.
Навои А. Пять поэм. — М.: Худож. лит., 1972.
Навои А. Избранная лирика. — Ташкент: Изд-во ЦК КП Узбекистана, 1978.
Навои А. Стена Искандера / Пересказ И. Махсумова. — Ташкент: Изд-во лит. и искусства, 1978.
Навои А. Стихотворения и поэмы / Вступ. ст. Камиля Яшена; Сост. и примеч. А. П. Каюмова. — Л.: Сов. писатель, 1983. — 920 с. Тираж 40 000 экз. (Библиотека поэта. Большая серия. Второе издание)
Навои А. Возлюбленная сердец. — Ташкент: Изд-во лит. и искусства, 1983.
Навои А. Кн. 1-2. — Ташкент: Изд-во ЦК Компартии Узбекистана, 1983.
Навои А. Афоризмы. — Ташкент: Изд-во ЦК КП Узбекистана, 1985.
Навои А. Афоризмы Алишера Навои. — Ташкент: Изд-во лит. и искусства, 1988.
Навои А. Друга я не нашёл: Газели. — Ташкент: Изд-во лит. и искусства, 1988.
Навои А. Стена Искандера / Пер. с узб. Н. Айшов. — Алма-Ата: Жазушы, 1989.
Навои А. Афоризмы — Aphorisms. — Ташкент: Укитувчи, 1991.
Навои А. Зеница ока: [Стихи]. — Ташкент Изд.-полигр. об-ние им. Гафура Гуляма, 1991.
Навои А. Язык птиц / Пер. С. Н. Иванов. — 2-е изд. — СПб.: Наука, 2007

Алишер Навои хаҡында

Абдуллаев В. Навои в Самарканде. — Самарканд, 1941.
Бертельс Е. Э. Навои. Опыт творческой биографии. — М. — Л., 1948.
Бертельс Е. Э. Избр. труды. Навои и Джами. — М., 1965.
Пулявин А. А. Гений в сердцах, 1978.
Болдырев А. Н. Персидские переводы «Маджалис ан-Нафаис» Навои // Учёные записки ЛГУ. — Л., 1952. — Сер. 128. — Вып. 3.
Захидов В. Мир идей и образов Алишера Навои. — Ташкент, 1961.
Свидина Е. Д. Алишер Навои. Биобиблиография (1917—1966). — Ташкент, 1968.
Хайитметов А. Творческий метод Навои. — Ташкент, 1965.

Иҫкәрмәләр

↑ Навои Алишер Навои Низамаддин Мир Алишер / А. А. Валитова // Моршин — Никиш. — М. : Советская энциклопедия, 1974. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 17).
↑ Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. Изд. 2-е, перераб. и доп. М.; СПб., 2000.
↑ Советская тюркология Изд-во Коммунист, 1975 г.
↑ Литература народов СССР: хрестоматия для высших учебных заведений. Том 1 Люциан Ипполитович Климович Из-во «Просвещение» 1971 г.
↑ Свиток столетий: тюркская классическая поэзия XIII—XX веков сост., пер. вступ. ст. С. Н. Иванова; предисл., коммент. А. Н. Малехова. — Ленинград : Изд-во Ленингр. ун-та, 1991 г.
↑ Избранные труды: Навой и Джами. Евгений Эдуардович Бертельс Изд-во восточной лит-ры, 1965 г.
↑ Subtelny, M. E. (1993), «Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī», in C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs, Ch. Pellat, The Encyclopedia of Islam, vol.
↑ Paksoy H. B. Central Asia Reader: The Rediscovery of History.
↑ Kutlu Mustafa.
↑ ^10,0 ^10,1 Этнический атлас Узбекистана. 2012 йыл 5 август архивланған.
↑ ^11,0 ^11,1 Г.
↑ Абдуллаев К. Н. От Синьцзяна до Хорасәаа. Душанбе. 2009, с.70
↑ «Тарихи Рашиди», Мирза Мухаммед Хайдар Дуглат
↑ А. А. Семенов ВЗАИМООТНОШЕНИЯ АЛИШЕРА НАВОИ И СУЛТАНА ХУСЕЙН-МИРЗЫ* //Исследования по истории культуры народов Востока. — М.-Л.: Изд. АН СССР, 1960, С. 237—249.
↑ Навои Алишер Навои Низамаддин Мир Алишер — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)
↑ ^16,0 ^16,1 Каюмов А. П. Алишер Навои // История всемирной литературы: В 9 томах. Т. 3. М.: Наука, 1985. С. 576—582.

Һылтанмалар

Статья в БСЭ (урыҫ). Архивировано 29 февраль 2012 года.
Алишер Навои // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2004. — Т. I. — ISBN 9965-9389-9-7.

[1] Навои Алишер Навои Низамаддин Мир Алишер / А. А. Валитова // Моршин — Никиш. — М. : Советская энциклопедия, 1974. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 17).

[2] Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. Изд. 2-е, перераб. и доп. М.; СПб., 2000.

[3] Советская тюркология Изд-во Коммунист, 1975 г.

[4] Литература народов СССР: хрестоматия для высших учебных заведений. Том 1 Люциан Ипполитович Климович Из-во «Просвещение» 1971 г.

[5] Свиток столетий: тюркская классическая поэзия XIII—XX веков сост., пер. вступ. ст. С. Н. Иванова; предисл., коммент. А. Н. Малехова. — Ленинград : Изд-во Ленингр. ун-та, 1991 г.

[6] Избранные труды: Навой и Джами. Евгений Эдуардович Бертельс Изд-во восточной лит-ры, 1965 г.

[Subtelny-7] Subtelny, M. E. (1993), «Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī», in C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs, Ch. Pellat, The Encyclopedia of Islam, vol.

[8] Paksoy H. B. Central Asia Reader: The Rediscovery of History.

[9] Kutlu Mustafa.

[autogenerated2-10] 10,0 ^10,1 Этнический атлас Узбекистана. 2012 йыл 5 август архивланған.

[autogenerated1-11] 11,0 ^11,1 Г.

[12] Абдуллаев К. Н. От Синьцзяна до Хорасәаа. Душанбе. 2009, с.70

[13] «Тарихи Рашиди», Мирза Мухаммед Хайдар Дуглат

[14] А. А. Семенов ВЗАИМООТНОШЕНИЯ АЛИШЕРА НАВОИ И СУЛТАНА ХУСЕЙН-МИРЗЫ* //Исследования по истории культуры народов Востока. — М.-Л.: Изд. АН СССР, 1960, С. 237—249.

[15] Навои Алишер Навои Низамаддин Мир Алишер — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)

[history576582-16] 16,0 ^16,1 Каюмов А. П. Алишер Навои // История всемирной литературы: В 9 томах. Т. 3. М.: Наука, 1985. С. 576—582.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]