Уйғыр теле

Уйғыр теле
уйғ. ئۇيغۇر уйғ. ئۇيغۇر تىلى уйғ. ئۇيغۇرچە
Дәүләт	Ҡытай  Үзбәкстан  Ҡаҙағстан  Ҡырғыҙстан  Афғанстан  Монголия  Албания  Төркиә
Барлыҡҡа килгән	Ганьсу[d], Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы, Ҡаҙағстан һәм Говь-Алтай[d]
Алыштырған	Сығатай теле
Тел төрҙәре	SOV[d], агглютинатив телдәр һәм SVO[d]
Яҙыу	ғәрәп яҙыуы, Кирил алфавиты һәм Латин алфавиты
Телдә һөйләшеүселәр	10 400 000 кеше (2019)
Ethnologue каталогында тел статусы	2 Төбәк[d]
Тасуирлау биттәре	turkic.elegantlexicon.com/… lpan.eva.mpg.de/austrone…
Викимедиа проекттарында тел коды	ug
Уйғыр теле Викимилектә

Уйғыр теле (рус. Уйгу́рский язы́к, уйғ. ئۇيغۇر تىلى ,ئۇيغۇرچە, Уйғурчә, Уйғур тили [ʔʊjˈʁʊrtʃɛ], ҡыт. ғәҙәти 維吾爾語, ябайл. 维吾尔语, пиньин: Wéiwú'ěryǔ) — төрки телдәрҙең береһе .

Үзбәк теле һәм иле төрки теле менән бергә ҡарлуҡ-хорезм төркөмсәһе төҙөй. Хәҙерге уйғыр теле йәки "яңы" уйғыр теле уйғыр-ҡарахани теленең тарихи һәм генетик дауамы булып тора, ләкин ул боронғо орхон-уйғыр теленә ҡәрҙәш түгел.

Ул Ҡытай, Ҡаҙағстан Үзбәкстан, Ҡырғыҙстан дәүләттәрендә киң таралған, шулай уҡ, Афғанстанда, Сәғүд Ғәрәбстанында, Төркиәлә ҙур булмаған төркөмдәр бар, Европа Союзының ҡайһы бер илдәрендә, АҠШ-та, Рәсәйҙә һәм Канадала осрай.

Уйғыр-орхон теле

VIII быуатта уйғырҙар күп кенә ҡәүемдәрҙе берләштереп, Үҙәк Азияла ҙур территорияны биләп торған дәүләткә нигеҙ һалалар. Уйғыр-орхон теле башта Орхон-йәнәсәй теленә яҡын тел булған, артабан үҙаллы үҫеш алған .

Яҙмаһы

Заманса ҡытай-уйғыр һүҙлеге

Хәҙерге ваҡытта уйғыр теле рәсми рәүештә ике график система ярҙамында яҙыла: Ҡытайҙа — "синьцзян" йәки "көнсығыш-төркөстан" (әрәб йезиқи тип аталған ғәрәп әлифбаһы, йәки кона йезиқ — «боронғо яҙма») һәм "Үҙәк Азия" (элекке СССР-ҙағыса славиә йезиқи — «славян яҙмаһы» йәки славиәнчә — «славян яҙмаһы» ).

Уйғыр ғәрәп әлифбаһы 1925—1930 (СССР)

ﯪ ﯭ ب پ ت ج چ خ د ر ز ژ س ش غ ق ك گ ڭ ل م ن ۋ ه ئە ﯮ ﯰ ﰃ

Уйғырҙарҙың латинлаштырылған әлифбаһы 1930—1946 (СССР)

СССР уйғырҙарының латиница әлифбаһы:

A a

B в

C c

Ç ç

D d

E e

Ə ə

G g

Ƣ ƣ

H h

I i

J j

K k

L l

M m

N n

Ꞑ ꞑ

O o

Ө ө

P p

Q q

R r

S s

Ş ş

T t

U u

V v

X x

Y y

Z z

Ƶ ƶ

F f

Уйғырса кириллица әлифбаһы 1947 (СССР)

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Һ һ	Ә ә	Ж ж
Җ җ	З з	И и	Й й	К к	Қ қ	Л л	М м	Н н	Ң ң
О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ү ү	Ф ф	Х х
Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Ҡулланыш статусы

Киң мәғлүмәт саралары

СССР-ҙа уйғыр телендә сыҡҡан гәзиттәр:

• «Кәмбәғәлләр авази» («Ярлылар ауазы»). 1921 йылдан сыҡҡан
• «Қизил туғ» («Ҡыҙыл байраҡ»). Алматыла, 1935—1938 йылдарҙа.
• «Колхозчилар әмгиги» («Колхозсылар хеҙмәте»). Алматыла, 1934—1959 йылдарҙа сыҡҡан.
• «Садайи таранчи» — Алматыла, 1918 йылда 6 һаны сыҡҡан.
• «Течлиқ әмгәк» («Тыныс хеҙмәт»). Алматыла, 1934 йылдан сыҡҡан
• «Уйғур авази» («Уйғыр тауышы»). Алматыла, 1957 йылдан сыҡҡан. Хәҙер Ҡаҙағстан уйғырҙарының төп гәзите.
• «Шәриқ һәқиқити» («Шәреҡ хәҡиҡәте»). Үзбәкстанда 1927-1936 йылдарҙа сыҡҡан

Ҡарағыҙ

• Төрки телдәр

Әҙәбиәт

• Наджип Э. Н. Современный уйгурский язык. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — 133 с. — (Языки зарубежного Востока и Африки).
• Исследования по уйгурскому языку. — Алма-Ата: Наука Казахской ССР, 1988. — 160 с.

Һылтанмалар

• Учебник, разговорник и словарь уйгурского языка
• Бесплатный учебник уйгурского языка на английском (2009, Канзасский университет) (в формате PDF)
• Аудиофайлы к двум англоязычным учебникам уйгурского языка на сайте университета Индианы (в формате mp3) 2020 йыл 25 февраль архивланған.