Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Перейти к навигации Перейти к поиску
Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы
ҡырғ. Шинжаң-Уйгур автоном району
ҡаҙ. Шыңжаң Ұйғыр аутономиялық ауданы
тиб. ཤིན་ཅང་ཡུ་གུར་རང་སྐྱོང་ལྗོངས།
Рәсем
Нигеҙләү датаһы 1 октябрь 1955
Рәсми атамаһы 新疆维吾尔自治区, شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونی‎, Шинжаң-Уйгур автоном району һәм ཤིན་ཅང་ཡུ་གུར་རང་སྐྱོང་ལྗོངས།
Дәүләт Flag of the People's Republic of China.svg Ҡытай
Административ үҙәк Өрөмсө
Административ-территориаль берәмек Ҡытай
Геоданные Data:China/Xinjiang.map
Иң юғары нөктә Чогори[d]
Партия секретары Чэнь Цюаньго[d]
Хөкүмәт башлығы Шохрат Закир[d]
Закондар сығарыу органы Q106761155?[1]
Халыҡ һаны 21 813 334 кеше (2010)
Административ рәүештә бүленә Өрөмсө, Карамай, Или-Казахский автономный округ[d], округ Чугучак[d], округ Алтай[d], Турфан[d], Хами[d], округ Хотан[d], Округ Аксу[d], округ Кашгар[d], Кызылсу-Киргизский автономный округ[d], Баян-Гол-Монгольский автономный округ[d], Боро-Тала-Монгольский автономный округ[d], Чанцзи-Хуэйский автономный округ[d], Арал (Китай)[d], Бэйтунь[d], Шихэцзы[d], Темэньгуань[d], Тумшук[d] һәм Уцзяцюй[d]
Сәғәт бүлкәте UTC+8:00[d]
Сиктәш Цинхай, Ганьсу[d], Тибетский автономный район[d], Алтай Республикаһы, Ошская область[d], Нарынская область[d], Иссык-Кульская область[d], Ховд[d], Качин[d] һәм Баян-Улгий[d]
Алыштырған Синьцзян[d]
Ҡулланылған тел Центральный тибетский язык[d], Southern Mongolian[d], Ҡырғыҙ теле, Ҡаҙаҡ теле, Уйғыр теле, Сибинский диалект[d], Айнийский язык[d], даурский язык[d], Дунсянский язык[d], эвенкийский язык[d], Иле төрки теле, Сарыкольский язык[d], Салар теле һәм тибетский язык[d]
Майҙан 1 664 897,17 км²[2]
Рәсми сайт xinjiang.gov.cn
Урынлашыу картаһы
Commons-logo.svg Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы Викимилектә

Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы (ШУАР) , (уйғ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى, Шинҗаң Уйғур аптоном райони, ҡыт. 新疆维吾尔自治区, ; ҡыҫҡаса Шеңжан ҡыт. «яңы сик») — Ҡытайҙың көнбайышындағы төбәге. Был илдең майҙаны яғынан иң ҙур территориаль-административ берәмеге.

Тарихи атамаһы — Көнсығыш Төркөстан; Ҡытай әҙәбиәтендә Синцзян (1760-сы йылдарҙан), 14-се быуатҡа ҡараған яҙмаларҙа һәм 16-17 быуаттарға ҡараған фарсы телендәге билдәле ҡулъяҙмаларҙа Уйғыриә, Уйғырстан тип аталған. Автономиялы район Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Тажикстан, Рәсәй, Монголия, Афғанстан, Һиндостан менән сиктәш.

Халҡы — 21 813 334 человек (2010). Халыҡ, нигеҙҙә, Тарим уйһыулығында һәм Джунгариялағы йылғалар үҙәнлектәрендә урынлашҡан Ҡашғар, Хөтән, Яркәнд, Аҡһыу, Кусар, Ғолжа ҡалалары һәм улар тирәһендәге өлкәләрҙә ғүмер итә. Мәркәзе — Өрөмсө (рус. Урумчи) ҡалаһы.

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Боронғо Ҡытай сығанаҡтарында район Сиюй (Көнбайыш йорттар) исеме менән телгә алынған.

Көнсығыш Төркөстан Бөйөк ебәк юлында булыу сәбәпле, ул даими рәүештә ҙур дәүләттәр иғтибарын тартып торған. Б. э. 3 быуатында Көнсығыш Төркөстандың төньяҡ өлөшө — Жунгария сәнби, 5-6 быуаттарҙа жужан, 6 быуаттың икенсе яртыһында төрки ҡәбиләләре идараһында була. Төрки ҡағанлығы төҙөлгәндән һуң, уға Көнсығыш Төркөстандың ҡала-дәүләттәре кергән.

7 быуатта Көнсығыш Төркөстан һәм Жунгарияла Тан династияһы хакимлыҡҡа килгән. 7-се быуаттың 70-се йылдарында уның көньяҡ өлөшө (хәҙерге Кусар, Хөтән, Ҡарашәһәр, Ҡашҡар) тибеттар ҡулына күсә. 9-сы быуатта Уйғыр ҡағанлығы емерелгәндән һуң, Орхон һәм Селенга йылғалары бассейнында йәшәгән уйғырҙарҙың бер өлөшө был яҡҡа күсеп килә.

Уйғыр дәүләте төҙөлә һәм ул бер нисә йыл ҡараҡатайҙарҙың вассалы була. 13-сө быуаттың 10-20 йылдарынан Сыңғыҙханға буйһондоролған. 1251 йылда Көнбайыш Жунгария һәм Ҡашҡар ерҙәре Сығатай улусына кергән. Уйғыр дәүләте ә Могол хандары ҡулы аҫтына күскән. 1399 йылда Шеңжандың төньяҡ өлөшөндә Ойрат ханлығы барлыҡҡа килә. XVII быуат урталарында Джунгар ханлығы барлыҡҡа килә, уны XVIII быуат уртаһында Цин империяһы яулап ала[3][4].. 1465 йылда дуглат ҡәүеменән булған Әбү Бәкер етәкселегендә үҙәге Яркәнт ҡалаһы булған ханлыҡ барлыҡҡа килгән. Һуңыраҡ Хөтән һәм Ҡашҡар виләйәттәре, 1499-1504 йылдарҙа Акһыу, Өстурфан виләйәттәре был ханлыҡ составына ингән. Яркәнт ханлығы 1678 йылға тиклем йәшәп килгән.

Милли составы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

2000 йылға
Халыҡ Һаны %-тарҙа
уйғырҙар 8 345 622 45,21
ҡытайҙар 7 489 919 40,58
ҡаҙаҡтар 1 245 023 6,74
дунғандар 839 837 4,55
ҡырғыҙҙар 158 775 0,86
монголдар һәм ҡалмыҡтар, дунсян, даурҙар 194 891 1,14
«тажиктар» 39 493 0,21
сибо 34 566 0,19
манчжурҙар 19 493 0,11
туцзя 15 787 0,086
үзбәктәр 12 096 0,066
урыҫтар 8 935 0,048
мяо 7 006 0,038
тибеттар 6 153 0,033
чжуандар 5 642 0,031
татарҙар 4 501 0,024
саларҙар 3 762 0,020
Урумчи (башҡ. Өрөмсө) ҡалаһы

Сәнәғәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Нефть эшкәртеү, металлургия, машиналар эшләү, химия, текстиль сәнәғәте оҫтаханалары бар. Төҙөлөш материалдары эшләп сығарыла. Кәсепселек үҫеш алған: ебәк келәм туҡыу, металл, күндән төрлө әйберҙәр әҙерләп сығарыу, ҡағыҙ аҡса эшләп сығарыу менән шөғөлләнәләр.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Мурзаев Э. М., Природа Синьцзяна и формирование пустынь Центральной Азии, М., 1966;
  • Описание Чжуньгарии и Восточного Туркестана в древнем и нынешнем состоянии, пер. с кит. [Н. Я. Бичурина], ч. 1, СПБ, 1829;
  • Риттер К., Землеведение Азии, пер. и крит. замечания В. Григорьева, т. 5, в. 2, СПБ, 1873;
  • Бартольд В., Туркестан в эпоху монгольского нашествия, ч. 1—2, СПБ, 1898—1900;
  • Думан Л. И., Аграрная политика цинского (маньчжурского) правительства в Синьцзяне в конце XVIII в., М., 1936;
  • Тихонов Д. И., Хозяйство и общественный строй уйгурского государства. X—XIV вв., М., 1966;
  • Кузнецов В. С., Экономическая политика цинского правительства в Синьцзяне…, М., 1973;
  • Яковлев А. Г., Аграрные отношения и аграрная реформа в провинции Синьцзян (1949—1953),
  • «Уч. зап. института востоковедения АН СССР», 1955, т. II, с. 220—62;
  • Дьяконова Н. В., Культурное наследие национальных меньшинств Синьцзяна, в кн.: Труды Государственного Эрмитажа, т. 2, М. — Л., 1958;
  • Всеобщая история искусств, т. 2, кн. 2, М., 1961.
  • Госманов М. Ябылмаган китап яки чәчелгән орлыклар. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1996. — 206 бит.
  • Дубровская Д. В. Судьба Синьцзяна. Обретение Китаем «Новой границы» в конце XIX в. М.: Институт востоковедения РАН, 1998.- 202 с.
  • Обухов В. Г., Потерянное Беловодье. История Русского Синьцзяна., М., 2012
  • Harrigan, Anthony. Sinkiang: A Sino-Soviet Trouble Spot? // Military Review. — May 1963. — Vol. 43 — No. 5. (военно-географическая характеристика района)

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ National Database of Laws and Regulations — 2021.
  2. ↑ http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm
  3. ↑ Гибель Джунгарского государства. История Казахстана
  4. ↑ Гибель Джунгарского ханства. Тәүге сығанаҡтан архивланған 9 сентябрь 2017. 7 март 2017 тикшерелгән.. Казах.ру

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

commons: Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы Викимилектә
n: Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы Викияңылыҡтарҙа
voy: Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы Викигид
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Шеңжан-Уйғыр_автономиялы_районы&oldid=953173 ҡабул ителгән