Шан Ян
| Шан Ян | |
| 商鞅 | |
 | |
| Исеме |
Вэй Ян 衛鞅/卫鞅 |
|---|---|
| Тыуған көнө | |
| Тыуған урыны | |
| Вафат көнө | |
| Мәктәп/традиция | |
| Йүнәлеше | |
Шан Ян (ҡыт. упр. 商鞅, пиньинь: Shang Yang) Шан өлкәһе Хакимы, үҙ исеме — Һунсунь Ян (ҡыт. трад. 公孫鞅, упр. 公孙鞅, пиньинь: Gōngsūn Yāng пиньинь Gōngsūn Yāng, б.э.т. 390 йыл — б.э.т. 338 йыл) — ҡытай аҡыл эйәһе һәм сәйәси эшмәкәре, легизмға — даосизм һәм конфуцианлыҡ тәғлимәтенә ҡаршы килгән фәлсәфәүи һәм сәйәси тәғлимәтенә — нигеҙ һалыусыларҙың береһе.
Биографияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Шан Ян булараҡ билдәле Һунсунь Ян Вэй батшалығының ярлы аристократик ғаиләһендә тыуа, шуға ла уның хроникасылары уны «Вэй Яны» тип тә атаған. Батшалыҡ хакимының никахтан тыш тыуған улы Һунсунь Ян беренсе министр Гун Шу-цзо янында чжуншуцзы түбән чиновник вазифаһын (секретарҙан саҡ ҡына юғары) биләй. Вэй хакимына ярау маҡсатында ул легизм идеологияһы сиктәрендә радикаль реформалар планын тәҡдим итә. Хаким планды ҡабул итмәй, һәм Һунсунь Ян тыуған иленә ташлап китә һәм Цинь батшалығына (хакимы Сяо-гуну, б.э.т. 361—338 йылдарҙа идара итә) хеҙмәт итә башлай[1].
Б. э. т. 356 йылдан башлап Шан Ян бер нисә мөһим сәйәси һәм иҡтисади реформа үткәрә, улар батша власының абсолютлаштырыуына, аристократияның иҡтисади һәм сәйәси хәлен ҡаҡшатыуға, ер хужалары общинаһын нығытыуға йүнәлтелә. Шан Яндың төҙөк һәм бөтөн планы тәү сиратта идаралыҡты үҙәкләштереүгә, иген етештереүҙе һәм дәүләттең хәрби ҡеүәтен арттырыуға йүнәлтелгән була. Күңел асыу, сауҙа, фәндәрҙе өйрәнеү, музыка һәм башҡа төрлө шөғөлдәр дәүләттең көсһөҙләнеүенә, хатта юҡҡа сығыуына булышлыҡ иткән «паразиттар» тип иғлан ителә һәм ғәмәлдә эҙәрлекләүгә дусар ителә. Шан Яндың административ реформаһы барышында Цинь батшалығы 31 өйәҙгә (сяндарға) бүленә. Юғары ҡатламға һәм чиновниктарға шәхси эштәр менән шөғөлләнеү ҡәтғи тыйыла. Әлеге тыйыуҙарҙы боҙған өсөн ҡаты яза ҡарала.
Яңы закондарҙы Цинь батшалығында бөтә подданныйҙар. шул иҫәптән батша вариҫы ла, үтәргә тейеш була. Батша улы законды боҙған өсөн уның остазы ҡаты язаға тарттырыла: Шан Яндың талабы буйынса уҡытыусының маңлайына ҡыҙҙырылған тимер менән тамға ҡуйыла. Дүрт йылдан һуң принц Цянь йәнә законды боҙа, бының өсөн танауын ҡырҡып алалар. Был аяуһыҙ язалар циньлыларҙы яңы закондарҙы боҙған өсөн язаның карҙың ҡотолғоһоҙлоғона ышандыра һәм уларҙы батшаның бөтә указдарын мотлаҡ үтәргә мәжбүр итә. Әммә бер үк ваҡытта тәхет вариҫы яғынан Шан Янға ҡарата нәфрәт барлыҡҡа килә, был киләсәктә реформатор өсөн үлемесле эҙемтәләр килтерә.
Шан Яндың легистик революция һөҙөмтәһендә цинь аристократияның бөтә өҫтөнлөктәре бөтөрөлә һәм хакимлыҡ чиновниктар бюрокартияһына күсә. Артабан Цинь дәүләтендә затлылыҡ хеҙмәт иткән һәр айырым кешенең шәхси ҡаҙаныштарына бәйле булғанлығы асыҡ иғлан ителә. Шан Ян тәү сиратта батшаға ғәскәрҙә хеҙмәт итеүгә тоғролоғон иҫбатлаусыларҙы тәҡдим итә. Был төрлө социаль сығышлы һәләтле кешеләргә дәүләт һәм хәрби хеҙмәттә карьера мөмкинлектәрен аса.
Шан Ян ауыл общинаһын көсһөҙләндереү иҫәбенә шәхси инициативаны дәртләндереп, иген етештереүҙе арттырыу буйынса байтаҡ сара күрә. Мәҫәлән, кемдеңдер баҫыуға әүерелгән буш ерҙәр уның шәхси милкенә әйләнә. Был үҙенә күрә революцион яңылыҡ була, сөнки быға тиклем Ҡытайҙа ер кемдеңдер милке булмай. Шулай итеп, Шан Ян тарихта беренсе тапҡыр Ҡытай нығытты шәхси милек лю. Артабан цинь батшалығы, ирекле ерҙәрҙең ҙур майҙандарын файҙаланып, баҫып алына жунов үҙәк батшалыҡтарҙан колонистарҙы йәлеп итә, уларға ҙур льготалар бирә — йорт төҙөү һәм земли һөрөү өсөн 10 йылға бөтә һалымдарҙан тулыһынса азат ителә, шулай уҡ өс быуын алға хәрби хеҙмәттән азат ителә. Шуның Менән Бер үк ваҡытта Цинь үҙенең ҡеүәтен арттыра һәм күрше дәүләттәрҙең кешеләрҙең потенциалын кәметә[2].
Элек бер нисә быуын бергә йәшәгән ҙур ғаиләләр хәҙер мәжбүри бүленеүгә дусар ителә, сөнки ҙур ғаиләләрҙән икеләтә күләмдә һалым алыу буйынса закон сыға. Шулай уҡ Цинь батшалығы өсөн берҙәм оҙонлоҡ һәм ауырлыҡ үлсәмдәре индерелә. Һуңынан, Ҡытайҙың Цинь хакимлығы аҫтындағы берләшкәндән һуң, б.б.т. 221 йылда әлеге үлсәмдәр бөтә Ҡытайҙа индерелә.
Халыҡты тулыһынса контролдә тотоу өсөн коллектив яуаплылыҡ системаһы индерелә, уның барышында бер кешенең ғәмәлдәре өсөн бөтә күршеләре яуап бирә. Ғаиләләр «бишле» һәм "унлы"ларға бүленә. Цинь подданныйҙары бер-береһе артынан күҙәтергә һәм властарға күршеләре өҫтөнән хәбәр итергә мәжбүр булалар. Ошондай уҡ, әммә тағы ла ҡатыраҡ, система армия подразделениеларында индерелә[3]. Күршеләрҙе үҙ-ара яуаплылыҡ менән бәйләгән шиу системаһы артабан XX быуатҡа тиклемауылдарҙа төрлө варианттарҙа йәшәп килә.
Шэн Ян һуғышты дәүләтте нығытыуҙың иң мөһим сараларының береһе тип һанай. Уның тәғлимәтенә ярашлы, Цинь батшалығы, үҙ армияһының юғары хәрби һәләтен һаҡлап ҡалыр өсөн генә, теләһә ниндәй күрше батшалыҡ менән даими һуғыш алып барырға тейеш була. Б. э. т. 352 йылда, Шан Ян үҙенең тыуған Вэй батшалығы ғәскәрҙәрен ҙур еңелеүгә дусар итә. Ул ваҡытта Шан Ян үҙе стратег булараҡ цинь ғәскәрҙәрен етәкләй. Вэй батшалығы ҡайһы бер биләмәләрен Цинь дәүләтенә бирергә баш ҡаланы сик буйынан Далянға күскркргә мәжбүр була.
Б. э. т. 340 йылда Шан Ян хакимға тағы ла Вэйға һөжүм итергә тәҡдим итә, быны түбәндәгесә аңлатай: «Цинь һәм Вэй бер-береһе өсөн үлемесле сир. Йә Вэй Циньде йота, Йә Цинь Вэйҙы йота. Ни өсөн был шулай? Вэй кенәзлеге мөһим тау тарлауығынан көнбайыштараҡ урынлашҡан, уның баш ҡалаһы — Аний, Хуанхэ йылғаһы буйлап Цинь менән сиктәш, шуға күрә тауҙарҙан көнсығышҡа ҡарай ғына ерҙәргә хужа. Был өҫтөнлөктәрҙе файҙаланып, Вэй Циньға үҙенең көнбайыш ерҙәренән баҫып инә ала һәм беҙҙең өсөн уңайһыҙ осраҡта көнсығыш ерҙәребеҙҙе тартып ала ала. Хәҙер һеҙҙең зирәклегегеҙ һәм камиллығығыҙ арҡаһында, хакимыбыҙ, батшалығыбыҙ сәскә ата, ә Вэй армияһы былтыр Цэй батшалығы көстәре ҡулынан ҡаты еңелеүгә дусар була, Чжухоу Вэйҙан ситләште. Был Вэйға һөжүм итергә мөмкинлек бирә».
Цинь хакимы Шан Яндың дәлилдәре менән ризалаша һәм уны цинь ғәскәре башында ҡуйып, Вэйға поход менән ебәрә. Вәй хакимы яуап бирергә әҙерләнә. Ике армия бер-беренә ҡаршы торалар. Шул саҡта Шан Ян Вэй командующийына хат ебәрә: "«Беҙ кенәз менән ҡасандыр дуҫтарса мөнәсәбәттә булдыҡ. Хәҙер беҙ ике дәүләттең армиялары менән командалыҡ итәбеҙ, һәм беҙгә бер-беребеҙгә һөжүм итергә ҡарар итеүе ҡыйын. Мин кенәзде йөҙгә-йөҙ осратырға, килешеү төҙөргә теләр инем, шатлыҡлы мәжлестә ултырығандан һуң, ғәскәрҙәрҙе ситкә сығарып, Циньға ла, Вэйға ла тыныслыҡ килтерер инем».
Бер ниндәй ҙә хыянат көтмәйенсә, кенәз Ан был тәҡдим менән ризалаша, үҙенең именлеген тәьмин итеү тураһында хәстәрлек күрмәй. Осрашҡандан һәм килешеү төҙөгәндән һуң, мәжлес барышында Цинь яугирҙәре ҡапыл кенәз Анға һөжүм итә һәм уны әсирлеккә ала, ә һуңынан циньлылар Вэй армияһына һөжүм итә, уны тулыһынса ҡыйрата һәм Циньға еңеү менән ҡайта (б.э.т. 340 йыл). Еңелеү һөҙөмтәһендә вэйҙар Цинь батшалығына Хуанхэнан (Хэвай районы) көнбайышҡа табан бөтә ерҙәрҙе бирергә мәжбүр була[1]</ref>.
Һунсунь дәүләте алдындағы ҙур ҡаҙаныштары өсөн Янға Шан өлкәһендәге 15 ауылы хакимлыҡҡа бирелә, шуға ла ул Шан Ян исеме менән билдәле була, ә ҡытай йылъяҙмаларында уны Шанцзюн (Шан өлкәһенең хакимы) тип атайҙар. Әммә беҙҙең эраға тиклем 338 йылда, батша үлгәндән һуң, Цинь тәхетенә уның улы Хуэйвэнь-ван ултыра (б. э. т. 338—325 йылдарҙа хакимлыҡ итә), Шан янды ул уҡытыусыларын ҡаты язалағаны өсөн күрәлмай. Яңы хаким Шан Янды дәүләткә хыянат итеүҙә ғәйепләй һәм уны тотоп алырға ҡуша. Эҙәрлекләүҙән ҡасып, Шан Ян Вэй батшалығына ҡаса. Әммә вэйлылар уны кире Циинь батшалығына ҡыуып сығаралар. Шунан Һуң Шан Ян үҙенең Шан өлкәһенә йүнәлә, унда ул үҙ армияһын булдыра. Ауыр хәлдән сығыу юлын эҙләп, Шан Ян Чжэн тигән ҙур булмаған батшалыҡҡа һөжүм итергә тырыша, әммә уны цинь ғәскәрҙәре ҡыуып етә, Мяньчи тирәһендәге алышта ҡыйратылғандан һуң Ян әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә. Бынан һуң цинь дәүләт енәйәтселәре тураһындағы законына ярашлы уның бөтә ырыуы юҡ ителә[1]</ref>.
Шан Янды язалауға ҡарамаҫтан, уның бөтә реформалары ла үҙ көсөндә ҡала, сөнки әлеге закондар батша власын көсәйтеүгә булышлыҡ итә. Был реформалар Цинь батшалығының тайпылышһыҙ көсәйеүенә килтерә. Цинь батшалығы боронғо ҡытай батшалыҡтарын яулай һәм Ҡытайҙы үҙ власы аҫтында берләштерә.
Шан Ян теорияһының төп положениелары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Батшалыҡ хакимы, халыҡтың боронғо йолаларына һәм фекерҙәренә түгел, ә хәҙерге ысынбарлыҡтан һәм хәҙерге дәүләт мәнфәғәттәренән сығып, дәүләт менән идара итергә тейеш[4].
- Дәүләт менән идара итеүҙең төп сараһы булып изгелектәрҙе вәғәзләү түгел, ә асыҡ һәм аңлайышлы закондар булдырыу тора, уларҙы боҙоөсөн ҡаты һәм ҡотолғоһоҙ яза бирелергә тейеш[5]. Хаким закон өҫтөндә тора, әммә ҡалған подданныйҙар, шул иҫәптән тәхет вариҫы, законды мотлаҡ үтәргә тейеш[6].
- Халыҡ хаким сығарған закондарҙы тикшереү хоҡуғына, хатта уны хуплау хоҡуғына ла эйә түгел. Халыҡ хаким закондарына һәм указдарына кисекмәҫтән буйһонорға ғына тейеш, сөнки ул, көршәксе/гончар ҡулындағы балсыҡ кеүек, тик хакимдың эшмәкәрлеге өсөн материал булараҡ, .
- Дәүләт өсөн ҡиммәтте армия һәм иген әҙерләү генә тәшкил итә, шулай уҡ ябай туҡымалар етештереү ҙә хуплана.
- Традициялар, ата — бабалар культы, конфуциан ҡиммәттәре, ғилемлек, йолаға, музыка, әҙәбиәткә табыныу халыҡ массаларын иген әҙерләүҙән һәм һуғыштан айырған паразиттар ғына тип һанала[7].
- Иген әҙерләүҙәге һәм игенде дәүләткә тапшырыуҙағы хәрби ҡаҙаныштары һәм башҡа ҡаҙаныштары юғары дәрәжә һәм чиновник вазифаһы биреүҙе, шулай уҡ йөкләмәләрҙән азат итеүҙе дәртләндереү зарур. Цинь подданныйҙарының абруйы егерменән артыҡ рангыларҙан торған иерархия буйынса яҙылған.
- Бөтә кешеләрҙе килеп сығышы буйынса түгел, ә уларҙың хеҙмәте буйынса ғына баһаларға кәрәк[8]. Аристократтар нәҫеленә ҡарағанлығы бер ниндәй ҙә әһәмиәткә эйә түгел. Тәү сиратта цинь хакимына хәрби хеҙмәттә үҙҙәрен күрһәткән кешеләрҙе, хатта башҡа батшалыҡтарҙан сыҡҡан кешеләр булһа ла, алға сығарырға кәрәк.
- Закон алдында барыһы ла тигеҙ, дәртләндереү һәм язалау билдәле бер ҡылыҡтар өсөн законға ярашлы үткәрелә.
- Игендең йән башына һалым бөтә «эшһеҙҙәрҙең» ғаиләләрҙә эшләргә мәжбүр булыуына килтерә. Ике йәки унан күберәк ағай-ҡустыһы бергә йәшәгән ғаиләләрҙән икеләтә күләмдә һалым алына.
- Кеше тыумыштан боҙоҡ була һәм хатта бәләкәй табыш арҡаһында ауыр енәйәттәргә һәләтле, әгәр уны ҡаты яза алдынан ҡурҡыу ғына туҡтата ала. Шуға күрә кешеләрҙә законды боҙоу тураһында бер ниндәй ҙә теләк тыумаһын өсөн, хатта бәләкәй провинциялар өсөн дә, ҡәтғи язалар ҡулланырға кәрәк. Был «язаны яза аша бөтөрөү» тип атала[9].
- Ошаҡлау иҫкәртеү сараһы булараҡ хуплана. Закондарҙы боҙоу осраҡтары тураһында еткереү хәрби батырлыҡ тип иҫәпләнә. Енәйәтсене йәшергән кеше әсирлеккә эләккән кешеләр менән бер рәттән язаға тарттырылырға тейеш.
- Бер кешенең енәйәте йәки ғәйебе өсөн бөтә община, ғаилә яуаплы була, шуға күрә батшалыҡ халҡының барыһын да бишле һәм тиҫтәле ғаиләләргә беркетергә кәрәк. Ошондай уҡ тәртип армияла ла булдырыла: яугиҙар бер-береһен күҙәтәләр һәм үҙ подразделениеһында хәрби дисциплинаны боҙоуға юл ҡуймайҙар.
- Буш ятҡан ерҙәрҙе үҙләштереүҙе дәртләндерергә һәм бындай баҫыуҙарҙы шәхси милке тип танырға кәрәк.
- Буш ятҡан ерҙәрҙе үҙләштереү өсөн башҡа илдәрҙән күсеп килеүселәрҙе дәртләндерергә, һалымдарға һәм йөкләмәләргә ташламалар бирергә кәрәк. Шул рәүешле Цинь батшалығы үҙенең ҡеүәтен арттыра һәм хатта бер ниндәй һуғышһыҙ күршеләрен көсһөҙләндерә.
- Хәрби ҡаҙаныштарҙы үлтерелгән дошман баштары менән һанарға, артта ҡалған подразделениеларҙы ҡаты язаларға. Бойороҡтарҙы үтәмәгән йәки командирҙың һәләк булыуы өсөн бөтә подразделениены язаларға. Ҡаһарманлыҡтары булмаған өсөн подразделениелар командирҙарына яза биреү.
Шан Ян хеҙмәттәренең әһәмиәте
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Шан Яндың идеялары замандаштарына ғына түгел, артабанғы быуындарға ла ҙур йоғонто яһай. Уларҙы тормошҡа индереү арҡаһында Цинь батшалары йөҙ йылдан кәмерәк ваҡыт эсендә ете "Алышыусы батшалыҡтың " иң көслөһөнә әйләнә (Чжаньго дәүере), был Цинь Ши Хуанға Ҡытайҙы Цинь хакимлығы аҫтында берләштереү өсөн мөмкинлек бирә. Әммә ул дәүерҙә үк Шан Янжың идеяларын баһалау бер мәғәнәле булмай. Уларҙы ҡулланыуҙың практик һөҙөмтәләрен танып, күп ҡытай аҡыл эйәләре легизмдың бер нисә мөһим положениеһы менән килешмәй. Мәҫәлән, уларҙа кешенең тәбиғи боҙоклоғо, һуғыштарҙың файҙаһы һәм мөмкин тиклем агрессив тышҡы сәйәсәт идеяһы, бөтә язалар йыйылмаһы өсөн берҙәм һәм дөйөм яза булдырыу, ҡылынған енәйәт өсөн бөтә ғаиләне, общинаны яуаплылыҡҡа тарттырыу идеяһы, ниндәй ҙә булһа тәғлимәттәрҙе ирекле таратыуҙы тыйыу, шулай уҡ ниндәй ҙә булһа яҙма әҫәрҙәрҙе юҡҡа сығарыу идеялары аңлашылмай. Шуға ҡарамаҫтан, Шан Ян тәғлимәтенә ҡаршы күп быуатлыҡ көрәш уның өҫтөнән тик формаль еңеүгә килтерә, сөнки был көрәш барышында Ҡытайҙың башҡа фәлсәфәүи-сәйәси тәғлимәттәре, легизмдың күп положениеларын үҙ эсенә алып, үҙҙәренең тәүге һыҙаттарын юғалта.
Хәҙерге тарихнамәлә Шан Ян тоталитар дәүләт принциптарын әйтеп биргән кеше булараҡ билдәле. Беҙҙең көндәргә тиклем уның «Шан өлкәһе Хакимы Китабы» (Шан Цзюнь Шу) трактаты килеп еткән — текстың аутентиклығы мәсьәләләре тураһында китаптың инеш һүҙе бүлегендә Л. С. Переломовтың мәҡәләһен ҡарағыҙ.
Шан Ян популяр мәҙәниәттә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- «Цинь Династияһы» (2007) Ҡытай телесериалында Шан Ян ролен Ван Чжифэй. башҡара.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- «Книга Правителя области Шан», перевод Л. С. Переломова, НИЦ «Ладомир», Москва, 1993
- Ударцев С. Ф. «История политических и правовых учений (Древний Восток)» Издательский дом СПбГУ, СПб, 2007
- Переломов Л. С. Конфуцианство и легизм в политической истории Китая. М., 1981.334 с.
- Илюшечкин В. П. Конфуций и Шан Ян о путях объединения Китая // XVI Научная конференция «Общество и государство в Китае». Ч.I, М., 1985. С.36-42.
- Калюжная Н. М. Влияние учения Шан Яна на социально-политические взгляды Чжан Бинлиня // XVIII Научная конференция «Общество и государство в Китае». Ч. 3. М., 1987.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Архивированная копия. Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 13 июнь 2014 года.
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 15 июль 2014. Архивировано 2 июль 2014 года.
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 15 июль 2014. Архивировано 2 июль 2014 года.
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 15 июль 2014. Архивировано 2 июль 2014 года.
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 15 июль 2014. Архивировано 2 июль 2014 года.
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 15 июль 2014. Архивировано 2 июль 2014 года.
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 2 июль 2014 года.
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 15 июль 2014. Архивировано 2 июль 2014 года.
- ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 15 июль 2014. Архивировано 2 июль 2014 года.