Эстәлеккә күсергә

Тура (йылға)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Тура
Рәсем
Һыу башы Урал тауҙары
Ҡайҙа ҡоя Тубыл
Ҡушылдыҡ Салда[d], Тагил[d], Ница[d], Пышма[d], Багышевка, Сусатка, Погорелка, Пуреговка, Межница, Тегень, Санкина, Диановка, Захаровка, Турузбаевка, Выя, Выдра, Копланка, Налим, Коноваловка, Копанка, Айга, Кокузовка, Пихтовка, Косолманка, Цыганка, Таборинка, Сарагулка, Неромка, Маринка, Ахманка, Ис, Липка, Ялынка, Канырка, Отрадновка, Оло Именная, Кесе Именная, Морозовка, Кесе Налим, Кушва, Актай[d], Шайтанка[d], Шайтанка[d], Каменка[d], Тура[d], Бабарынка[d], Вязовка[d], Тюменка[d] һәм Мельничная река[d]
Йылғалағы һыу ятҡылығы Верхне-Туринское водохранилище[d] һәм Верхотурское водохранилище[d]
Һыу йыйыу бассейны бассейн Тобола[d]
Һыу сығымы 202,7 м³/с
Бассейн майҙаны 80 400 км²
Дәүләт  Рәсәй
Административ-территориаль берәмек Свердловск өлкәһе һәм Төмән өлкәһе
Оҙонлоҡ 1030 km
Ошо юлдың картаһы
Бассейн категорияһы Категория:Бассейн Туры[d]
Карта
 Тура Викимилектә

Тура (себ.-тат Түре) (Тура (Оҙон) йылғаһының үрге ағымында) — Рәсәй Федерацияһының Свердловск һәм Төмән өлкәләрендәге йылға, Тубыл йылғаһының һул ҡушылдығы (Иртыш бассейны). Тура тигеҙлеге буйлап аға.

Тасуирлама

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Түре бассейны

Оҙонлоғо — 1030 килеметр, бассейны майҙаны — 80 400 км2[1]. Тамағынан 635 км алыҫлыҡта суднолар йөрөй. Башланған урынында бейеклеге — 416 м[2]. Тамағында бейеклеге — диңгеҙ кимәленән 42,2 м[3]. Тамағынан 184 км өҫтәрәк уртаса йыллыҡ һыу сығымы — 202,7 м3/с.

Йылға Хребет-Уральский тимер юл станцияһынан көньяҡ-көнбайышҡа табан 4 километр алыҫлыҡта бер нисә бәләкәй йылғаның ҡушылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә[4]. Йылға башы (51 %) ҡуйы урман менән ҡапланған, өҫкө өлөшөндә кристалл тау тоҡомдары ята, үрге, түбәнге ағымында ултырмалар күп.

Үрге ағымында йылға үҙәне тар, битләүҙәре текә, йылға төбө һикәлтәле. Түбәнге ағымы талғын. Үрге ағымында ағым тиҙлеге — 2,0—2,5 м/секундтан ашыу һәм 1,5 м/с түбәнге ағымында[4].

Һыу режимы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тура ноябрь айында туңа, апрелдең икенсе ун көнлөгө башында әрселә башлай. Айырым йылдарҙа яҙын боҙ тығындары барлыҡҡа килә. Йылға һыуы күбеһенсә ҡар һәм ямғыр һыуҙарынан тулылана. Ташҡын оҙайлы (2,5 ай) ваҡыт дауам итә. Йылға кимәле ҡырҡа күтәрелә һәм һыу бик әкрен ҡайта. Бер йылда һыу кимәле 4 метрҙан 6,6 метрға тиклем күтәрелә[4].

Төбәктең башҡа күп кенә йылғалары кеүек үк, йылғаның һыу режимы дүрт фазаға бүленә:

  • яҙғы көслө ташҡын;
  • йәйен-көҙөн (август — октябрь айҙары) һыу түбән кимәлдә;
  • көҙгө ямғырҙар ваҡытында бер аҙ ғына күтәрелгән ташҡын;
  • Ҡышын (140 −160 көн) тотороҡло рәүештә һыуҙың түбәнәйеүе. Ҡышын һыуҙың түбәнәйеүе ноябрҙең икенсе яртыһында урынлаша, ә ямырҙар күп яуып, көҙгө ташҡын булғанда, һыуҙың иң түбән кимәле ғинуар-мартта күҙәтелә[5].


Туры и за год 1896 йылдан 1998 йылға тиклем айлыҡ сығым
(үлсәүҙәрв районе Тюмени, в 184 км от устья)[6]

Ҡушылдыҡтары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

(тамағынан иҫәпләнә)

Төп ҡушылдыҡтары: Салда, Тагил, Ница, Пышма, Актай, Ис.

Ҡулланыу

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ермактың Себер ханлығын яулап алыуы Туранан башлана. Билдәле булыуынса, йылға буйлап Бабиновка (йәки Ғәли йәнәптәренең) юлы һалына.

Бассейн яҡшы итеп үҙләштерелгән. ҮргеТура, Түбәнге Тура, Верхотурье, Туринск һәм Төмән ҡалалары ошо йылға ярында урышланҡан. Тура Төмәнде һыу менән тәьмин итеү өсөн һыу алыу сығанағы булып тора[5].

Бассейндың өҫкө өлөшөндә баҡыр, тимер мәғдәне, алтын һәм платина ятҡылыҡтары урынлашҡан. Ошо ятҡылыҡтар булыу сәбәпле эшләгән сәнәғәт предприятиелары йылға бысратыусы сығанаҡтарының береһе булып тора.

Йылғала майҙаны 23 кв. километрға еткән Верхотур гидроэлектростанцияһы бар. Уларҙы төҙөү йылғала һыу режимының үҙгәреүенә килтергән[4].

Галереяһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Тура йылғаһы Төмәндә
    Тура йылғаһы Төмәндә
  • Тура йылғаһы Төмәндә
    Тура йылғаһы Төмәндә
  • Тура йылғаһы Төмәндә
    Тура йылғаһы Төмәндә
  • Тура йылғаһы Верхотурела
    Тура йылғаһы Верхотурела
  • Тура йылғаһы Верхотурьела
    Тура йылғаһы Верхотурьела
  • Түбәнге тур Тур
    Түбәнге тур Тур
  • Түбәнге Турала Тура
    Түбәнге Турала Тура

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ «Тура» — информация об объекте в Государственном водном реестре
  2. ↑ Карта бите O-40-59-D-C.
  3. ↑ Карта бите O-42-98-2.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Фролова Н. Л., Сурков В. В. Тура. — статья из научно-популярной энциклопедии «Вода России».
  5. ↑ 5,0 5,1 Тюмень-Водоканал: Основной источник забора воды. Дата обращения: 4 март 2009. Архивировано 29 июнь 2008 года. 2008 йыл 29 июнь архивланған. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «vodokanal» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  6. ↑ Tura At Tumen' (ингл.). R-ArcticNET. Дата обращения: 3 декабрь 2016.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Гордиенко А. В., Корниец В. В. Археологические памятники реки Туры и г. Тюмени. — М.: Русайнс, 2019. — 326 с. — ISBN 978-5-4365-3543-2.
  • Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  • Тура // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Тура_(йылға)&oldid=1067979» битенән алынған