Улып
| Улып | |
| cыу. Улӑп | |
| Зат | ир-ат |
|---|---|
| Уйҙырма донъянан | чувашская мифология[d] |
Улып (cыу. Улӑп) — алпамыша, бәһлеүән, фольклор персонажы. Дөйөм төрки геройына Алпҡа (Алып) барып тоташа. Сыуаш халыҡ риүәйәттәре һәм әкиәттәре буйынса, Улыптың әсәһе уҡтан яҡшы ата. Улып һелкеп сабаталарынан төшөргән тупраҡтан ҡурғандар барлыҡҡа килә (сыуаш Улӑп тӑпри).
Улып боронғо сыуаш эпик геройы — һундар, венгр һәм Волга буйы болғарҙарының легендаларында һәм риүәйәттәрендә тәүге ата-баба образында осраған Хӑнар (Хӑмар) менән сағыштырырлыҡ. Сыуаштарҙың ата-бабалары фольклорында эпик герой Тэнке исеме лә осрай, ул Волга буйы болғарҙары тураһындағы яҙма ҡомартҡыларҙа теркәлгән (12 б.)[1].
Һуңынан сыуаштар үҙҙәренең риүәйәттәрендә һәм мифтарында олуғ батырға (Улыпҡа) сикһеҙ ҙур кәүҙә һәм ғәҙәти булмаған көс бирә, был көс уларҙың ҡараштарында халыҡтың яҡлаусыһы һәм яҡлаусыһы ролен үтәй.
Атаманың килеп сығышы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Сыуаш телендә «улу-батыр» һүҙе «улу-паттӑр» йәки ҡыҫҡаса «улпӑт» кеүек әйтелә, был һүҙ тәүҙә икеләтә мәғәнәгә эйә була һәм «юлбашсы» һәм «алпамыша» кеүек ҡулланыла, әммә аҙаҡ, йәмғиәт ярлы менән байҙарға бүленгәс, ҡәбилә аҡһөйәктәренең барлыҡҡа килеүе һәм ырыу башлығы титулының нәҫелдән-нәҫелгә тапшырыуы арҡаһында, «улу-паттӑр» һүҙе, көс һәм кәүҙә мәғәнәһен юғалта һәм өс айырым һүҙгә тарҡала: «улӑп», «улпӑт» һәм «паттӑр». Шуға күрә «алпамыша» һүҙен билдәләү өсөн «улӑп», «улып», йәки «алп» һүҙҙәре ҡулланыла башлай.
Улып тураһында халыҡ хикәйәттәрен теркәү тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Улып тураһында сыуаш хикәйәттәрен 1784 йылда тәүге тапҡыр К. Милькович яҙып ала [2]. XIX быуатта уларҙы М.Федоров, Г. Т. Тимофеев һәм башҡалар яҙып ала. XX быуатта был эштә Хв. Сюин айырыуса ҙур өлөш индерә, ул 1990 йылдарҙа үҙе һәм башҡа кешеләр йыйған хикәйәттәр нигеҙендә үҙ аллы оригиналь әҫәр — «Улып» эпосын ижад итә[3].
Әлеге ваҡытта бөтә был яҙмалар китапханаларҙа һәм махсуслаштырылған архивтарҙа һаҡлана. Сыуаш гуманитар институты архивында ғына уларҙың һаны бер нисә йөҙ иҫәпләнә[2].
Шуны ла билдәләп үтергә кәрәк, кешегә оҡшаш алпамышалар тураһындағы хикәйәттәр сыуаштарҙың тарихи ата-бабаларында — Волга буйы болғарҙарында ла булған [1].
Күп кенә төрки халыҡтарҙа шуға оҡшаш бәһлеүән тураһында эпостар бар. Ҡаҙаҡтарҙа Алпамыс, ҡырғыҙҙарҙа Алпамыш, үзбәктәрҙә Алпомиш, башҡорттарҙа Алпамыша, себер татарҙарында Алып Мәмшән, татарҙарҙа Алпамша һ.б. Сыуаш эпосы «Улып» исеме менән дә үзбәктекенә оҡшаш[4].
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Сыуаш мифологияһы
- Калевала
- Калевипоэг
- Онар
- Нартский эпос
- Алпамыс
- Урал батыр
- Адыл батыр
- Эпос
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Улып: Чувашский народный эпос. Собрал и изложил Ф. Сюин. перевод А. Дмитриева. — Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 2009. — 462 с. — ISBN 5-7670-1711-5, 9785767017119.
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,0 1,1 Родионов В. Г. Чӑваш литератури. XVIII—XIX ӗмӗрсем. Шупашкар, 2006. — С.16-26, С.418.
- ↑ 2,0 2,1 Одюков И. Мифсемпе халапсем // Чӑваш халӑх сӑмахлӑхӗ. VI том. Мифсемпе халапсем. Шупашкар, 1987. — С.14-20.
- ↑ Улӑп : чӑваш эпосӗ / Ҫуйӑн Хӗветӗрӗ пухса сӑвӑланӑ, В. Г. Бритвин илемлетнӗ. — Шупашкар: Чӑваш кӗнеке изд-ви, 1996. — 573 с. — (Улып).
- ↑ Презентация перевода узбекского народного эпоса "АЛПАМЫШ" (nbchr.ru)
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Вызов-и-Ответ в болгаро-чувашском эпосе Улып
- Улып — чувашский национальный эпос
- Ко Дню чувашского языка — Интервью с переводчиком Аристархом Дмитриевым об энциклопедии чувашской жизни «Улып. Чувашский народный эпос»
- В «Улыпе» — мечта чувашского народа
- Спектакль «УЛӐП» (Г. Азам по Х. Сюину) 2021 йыл 18 октябрь архивланған.