Герман (йола)

Герман
Дәүләт	Болгария  Сербия  Румыния
Цель проекта или миссии	Ямғыр

Герман, Джерман — йола ҡурсағы һәм ямғыр саҡырыу йолаһының атамаһы (һирәгерәк ямғырҙы туҡтатыу маҡсатында башҡарыла). Йола башлыса төньяҡ Болгарияла, көнсығыш Сербияла һәм Румынияла таралған. Герман йәки Германчо, Георги, Герман-Гошо, Иван, Иванчо, Кабаиван Странджа), (С)калоян (Добруджа), Кольо Лападчо (Ямбол) исемле ҡурсаҡтарҙы (һирәгерәк — хайуанды) символик ерләүҙән ғибәрәт. Исемдәрҙең вариантлылығы Бөйөк ураҙаның беренсе аҙнаһынан башлап башҡарылған йоланың төрлө ваҡытҡа тура килеүенә бәйле (Тетевена р-ны) хатта 5 (18) июлдәге изге Афанасий көнөнә тиклем (төньяҡ Добруджа): Бессарабия болғарҙарында йола 1 майҙа — изге Еремий көнөндә башҡарыла һәм ҡурсаҡ Арименчо, Иримия тип атала, әгәр ҙә ямғыр саҡырыу 9 майға тап килһә, яҙғы Никола көнөнә был изгенең исеме Никола, Кольо ҡулланыла.

Герман йыш ҡына «пеперуда» (Додол) йолаһы артынан башҡарыла. Күбеһенсә ҡатын-ҡыҙҙар ҡатнаша, ир-егеттәргә тик ҡәбер ҡаҙыу һәм табутты ерләнгән урынға алып барыу ышанып тапшырыла.

Ҡурсаҡ

Фигура өсөн материал булып балсыҡ, ер йәки ләм, шулай уҡ туҡыма, сепрәк, япраҡтар, ҡамыр һәм үҙ-үҙенә ҡул һалыусыларҙың бармағы (Бургаско) тора. Әгәр йола ямғырҙы туҡтатыуға йүнәлтелгән икән, «Герман» тәүге тапҡыр ауырға ҡалған ҡатындың йәки икенсе никахта торған ҡатындың өйөнән урланған һеперткенән эшләнә. Күҙҙәр (фасолдан) һәм танауҙар (боростан) эшләнә, ямғыр көткәндә ҡулдар мәрхүмдеке кеүек күкрәгенә ҡуйыла, йәки өҫкә күтәрелгән килеш була. Герман яланғас йәки кейемле булыуы мөмкин (кәпәсе — беренсе буялған пасха йомортҡаһы ҡабығынан һ. б.). Ҡурсаҡтың мотлаҡ элементы — саманан тыш ҙур фаллос: «болоттарҙың ҡайҙан килеп сығыуын күрһәтергә кәрәк: улар уның кәпәсн ҡайһы яҡҡа ҡарай, шул яҡтан килә, һәм уның ағзаһы ҡараған яҡҡа хәрәкәт итә» (Михайловградско).

Германдың матәме

Текстар ҡыҫҡа һөйләмдәрҙән тора «Әсәйҙең Германы, әсәйҙең матурҡайы үлде, ҡоролоҡтан үлде» (Сливенско), ҡайһы берҙә диалог формаһында: «Кем өсөн ҡайғырып илайһың? — Герман өсөн илайбыҙ, Гермен ямғыр яуһын өсөн, ҡоролоҡтан үлде» (Болевац), — уның хеҙмәт тормошо һүрәтләнгән (һабансы, көтөүсе йәки виноградсы) киңерәк илауҙарға тиклем. Илауҙарҙа Герман етем йәки буйҙаҡ малай, айырым осраҡтарҙа өйләнгән ир — егет булып күҙ алдына баҫа. Ҡойма ямғырҙар осрағында илау тексы үҙгәрә: «Герман ҡоролоҡ башланһын өсөн ҡойма ямғырҙарҙан үлде».

Ерләү

Йоланың төп эпизоды — символик рәүештә ерләү. Фигураны черепицаға йәки махсус эшләнгән табутҡа һалалар, сәскәләр менән биҙәйҙәр, шәмдәр тоҡандыралар. Ҡайһы берҙә «мәрхүмде» төндә ҡатын-ҡыҙҙар ҡайғырған йортта ҡалдыралар, әммә, ҡағиҙә булараҡ, уны әҙерләгән көнөндә үк ерләйҙәр. Ерләү процесы йөк ташыусыларҙан, башына камилавка урынына кәстрүл кейгән пародиялы костюмда һәм кадило урынына ат тышауҙары менән «поптан », шулай уҡ Германдың «кумаһынан», «исем инәһенән», «әсәһенән» һәм «апаһынан»,һирәгерәк — уның тол ҡатынынан» тора. Ҡайһы бер урындарҙа табут янында рухани уҡый; ҡыңғырау сыңы аҫтына процессия баҫыуҙарҙы һәм биләмәләрҙе урап үтә, бөтә һыу сығанаҡтарында ла туҡтай. Үтеп барыусылар башлыҡтарын сисә һәм суҡына. Германды башлыса һыу ятҡылығы янында (йылға ярында, күлдә йәки ҡоҙоҡ эргәһендә), һирәгерәк шаҡшы мәрхүмдәр ҡәбере сатында йәки зыяратта күмәләр. Дунай буйы райондарында ҡурсаҡты йылғаға ташлайҙар. Әгәр йола ҡойма ямғырҙы туҡтатыуға йүнәлтелгән икән, ҡурсаҡты ҡоро урында күмәләр (Враца). Табутты, ергә күмер алдынан, ладан менән төтәҫләйҙәр, Герман «һыу ебәрһен» өсөн һыу һәм ҡыҙыл шарап ҡоялар. Ерләүҙә ҡатнашыусылар ни тиклем нығыраҡ илаһа, күктәге дымды уятыуға шул тиклем күберәк өмөт бағлайҙар (шуға күрә ҡатын-ҡыҙҙар бәләкәй балаларҙы иларға мәжбүр итә). Ерләгәндән һуң йола ҡатнашыусылары һыу инә йәки һыуға ҡойона. Ауылға ҡайтҡас, ҡатын-ҡыҙҙар һыҡтап илауҙан көлөүгә күсә: «Ҡайҙа илайһың, шунда күңелле».

Иҫкә алыу

Ерләү Германдың ҡәбере янында, урамда йәки ҡурсаҡ яһаған йортта иҫкә алыу табыны менән тамамлана. Төшкө аш бала имеҙеүсе ҡатындың һөтө менән баҫылған йола икмәгенән һәм квасниктан (Странджа тора. Ябай көндә тауыҡ бешерәләр, аҡса һалышып һатып алынған бәрәсте һуялар (Молдавия болгарҙары). Тағы бер ҡатнашыусы кадило менән ыҫлай, Һыу һибә һәм Германдың йәнен иҫкә алыу өсөн икмәкте бүлә. Ритуал дөйөм бейеү менән тамамлана. Үтеп барыусылар иҫтәлек табынында ҡатнашырға тейеш, унда баш тартҡан осраҡта уларға һыу һибәләр.

Ғағауздарҙа

Германчу менән йола ғәмәлдәре "пипируда" йолаһы менән бер көндә башҡарыла. 8-10 йәшлек ҡыҙҙар 40-50 сантиметрлыҡ балсыҡ антропоморф һынды әүәләйҙәр һәм ҡояшта киптерәләр. "Пипируд" йолаһын башҡарыр алдынан балсыҡ кешеһенә сепрәк кейем кейҙерәләр, бәләкәй табутта (ҡумта) урынлаштыралар, тирәләй сәскәләр һалалар, шәмдәр тоҡандыралар һәм төн буйы ысын мәрхүмгә илаған кеүек, илайҙар.Күҙ йәштәре ни тиклем күберәк булһа, ямғырҙар шул тиклем мулыраҡ яуасаҡ. Бының өсөн балаларҙың күҙҙәрен борос менән һөртәләр. Фигураны буялған йомортҡа ҡабығы менән биҙәйҙәр һәм ергә күмәләр. Балалар ҡәбергә көн һайын һыу һибә. 40-сы көнгә (Пасханан Атанасов көнөнә тиклем) каливанчаны ҡаҙып алалар, ерләү йолаларына ярашлы йыназа уҡыйҙар һәм "Пипируд" йолаһын башҡарғандан һуң күлгә ташлайҙар.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Калоян (обряд) — румынское название обряда
• Пеперуда
• Додола
• Вождение стрелы
• Серб йолалары
• Башҡорттарҙың йола фольклоры
• Ғағауздар
• Хызыр Ильяс

Әҙәбиәт

• Герман / Кабакова Г. И., Седакова И. А. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 498—500. — ISBN 5-7133-0704-2.

Һылтанмалар

• Герман
• Пеперуда и Герман 2017 йыл 11 сентябрь архивланған.  (болг.)