Ли Сы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ли Сы
ҡыт. 李斯
Зат ир-ат
Гражданлыҡ Чу[d]
Цинь (династия)
Хөрмәтле исеме 通古
Тыуған көнө б. э. т. 280
Тыуған урыны Шанцай[d], Чу[d]
Вафат булған көнө б. э. т. 208
Вафат булған урыны Сяньян[d], Цинь (династия)
Үлем төрө Үлем язаһы
Үлем сәбәбе waist chop[d]
Балалары Li You[d]
Туған тел Ҡытай теле
Һөнәр төрө сәйәсмән, яҙыусы, фәлсәфәсе, министр
Эшмәкәрлек төрө фәлсәфә
Эш урыны Цинь Ши Хуан
Эрши Хуан-ди[d]
Кемдә уҡыған Сюнь-цзы[d]
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d]
 Ли Сы Викимилектә

Ли Сы (ҡыт. 李斯, пиньинь: Lǐ Sī; яҡынса беҙҙең эраға тиклем 280 йыл — беҙҙең эраға тиклем 208 йылдың сентябре йәки октябре) — император Цинь Ши Хуан һарайында сановник, Цинь дәүләтендә б.э.т. 246 йылдан б.э.т. 208 йылға тиклем баш кәңәшсе вазифаһын биләй. Ул легизм яҡлы була, шулай уҡ күренекле каллиграф булараҡ та билдәлелек ала. Цинь Ши Хуан вафат булған мәлдә Чжао Гао менән бергә заговор ойоштора, бының һөҙөмтәһендә власть өлкән улға түгел, ә кинйә улға — Хухайға күсә.

Вазифаһын башҡарған ваҡытта ул Цинь дәүләтенең сәйәсәтен һәм идеологияһын билдәләй, иҫ киткес уңғанлыҡҡа һәм аналитик талантҡа эйә була, уның фекерҙәре буйынса дәүләт ҡатмарлы бюрократик аппарата идара иткән хәрбиләштергән аяуһыҙ машинаға әйләнә. Уның ҡул аҫтында үлсәмдәр һәм бизмәндәр тәртипкә килтерелә, ҡытай яҙмаһы берҙәм стандартҡа килтерелә, берҙәм шрифт индерелә, ул конфуцианлыҡтың ярһыу дошманы була, ғалимдар аяуһыҙ репрессияларға дусар ителә.

Тормошоноң тәүге йылдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ли Сы Чу батшалығының Шанцай (ҡыт. 上蔡) тигән урынында тыуа (хәҙерге Хэнань провинцияһы). Йәш сағында ул утын ҡырҡыусы була, шунан Чула кесе чиновник вазифаһын алыуға өлгәшә. Бер мәл ул ҡомаҡтарҙың бәҙрәфтә уҫал һәм бысраҡ, ә амбарҙа туҡ һәм тыныс булғанына иғтибар итә. Ул кешеләрҙең әһәмиәте уларҙың социаль статусы менән билдәләнеүе, ә был статустың һәр кемгә осраҡлы эләгеүе һәм кешеләрҙең яҡшыраҡҡа ынтылыуына әхлаҡ сиктәренең булмауы тураһында һығымтаға килә. Ул карьера эшләргә ҡарар итә һәм ныҡышмалы уҡый башлай — аҡһөйәктәр ғаиләһенә ҡарамағанлыҡтан был уның берҙән-бер мөмкинлеге була. Күренекле конфуцийсы тәғлимәт ғалимы Сюнь-цзыла уҡығас, шул замандың иң көслө дәүләте булған Цинь батшалығында бәхет һынап ҡарамаҡ була. Сюн-цзы шәкертенең был ғәмәлен хупламай, дәүләт хеҙмәтендә күп хәүефтәр йәшерен ятҡанын иҫкәртә. Ли Сы быға ҡаршы мыҫҡыллы йылмайып былай ти: «Оҙаҡ ваҡыт билдәһеҙлек статусында, ауыр һәм йонсотҡос матди хәлдә булыу, бар ғүмереңде әрләү һәм сәйәсәткә сирҡанып ҡарау, аҡыллы ғәмәлдәр ҡылмауыңдан кинәнес тапҡан булып маташыу — ғалим өсөн иң яҡшы тәртип ҡылығы түгел, остазым минең», ти (Шицзи, 87-се бүлек).

Цинь дәүләтендә карьераһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Цинь батшалығында уны төп кәңәшсе Люй Бувэй (ҡыт. 吕不韦 ҡурсый, һәм ул император Цинь Ши Хуанда аудиенция алыуға өлгәшә. Император уның Ҡытайҙы берләштереү идеяһын юғары баһалай һәм уның кәңәштәренә ҡолаҡ һала башлай.

237 йылда Цинь һарай әһелдәре сит ил кешеләренә күп вазифалар бирелеүенән ҡәнәғәтһеҙ булып, императорға сит ил кешеләрен ҡыуырға тәҡдим итәләр. Чуҙа тыуған Ли ҙа ошо ҡарар йоғонтоһона эләгергә тейеш була. Ул император алдына баҫа ла «килмешәк кәңәшселәрҙең» Цинь дәүләтенә килтергән файҙалары тураһында шул тиклем оҫта итеп һөйләй, хатта «Чжаоның ҡайнар ҡыҙҙарын» да телгә ала[1]. Ҡыуыу тураһында бойороҡ бирелмәй, ә оҫта теле өсөн Ли Сы вазифаһында күтәрелә[2].

Сыма Цяндең «Тарих яҙмалары»на (ҡыт. 史记) ярашлы, Ли Сы күренекле ғалим һәм яҙыусы, принц Хань фэй-цзыҙы юҡ итеүҙе әҙерләгән. Принц Циндең дипломатик аманаты була. Унан көнләшкән Ли Сы Цинь Ши Хуандан уны төрмәгә ултырттырыуға өлгәшә, шунан уны ағыу эсергә мәжбүр итә.

Ли Сы бөтә мәктәптәрҙе ябырға, сәйәси китаптарҙы яндырарға тәҡдим индерә. Конфуцийсыларҙы ҡаты эҙәрләй. Б.э.т. 214 йылға Конфуцийҙың бөтә хеҙмәттәре юҡ ителә.

Үлер алдында Цинь Ши Хуан өлкән улы Фусҡа империяны васыят итеп хат ебәрә. Төп алашар Чжао Гао, канцелярия начальнигы булараҡ, хатты мисәт ҡуйып ебәрергә тейеш була. Ләкин ул хатты тотҡарлай һәм хат адресатҡа барып етә алмай.

Ши Хуан ҡапыл вафат була, әммә Чжао Гао һәм Ли Сы быны бер аҙ ваҡыт йәшерен тота. Улар васыятты үҙгәртә, вариҫ итеп Ли Сы йоғонтоһонда булған кинйә ул Хухайҙы иғлан итә. Ә Фусҡа һәм генерал Мэн Тянгә мәрхүм император исеменән үҙ-үҙҙәрен үлтерергә бойороҡ тапшыра.

Үлеме[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Көслө көндәшен алып ташлау өсөн Чжао Гао император алдында Ли Сыға ҡаршы интригалар ойоштора һәм Ли Сы 72 йәшендә бөтә вазифаларынан, маҡтаулы исемдәренән мәхрүм ителә. Ли сыҙы язалау тураһында ҡаршылыҡлы мәғлүмәттәр бар. Сыма Цянь яҙыуынса, ул үҙәк майҙанда бил тәңгәленәдә икегә сабылған, ә «Хуайнань-цзы» һәм «Янь те лунь» раҫлауынса, кәүҙәһе тәгәрмәсле арбалар менән киҫәктәргә өҙгөләнгән. Империяның дәүләт хыянатсылары тураһындағы закондарына ярашлы, уның бөтә ырыуы өсөнсө быуынға тиклем юҡ ителгән.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Сыма Цянь. Исторические записки.
  2. Hammond, Kenneth James. The Human Tradition in Pre-modern China. — Scholarly Resources, Inc, 2002. — ISBN 978-0-8420-2959-9.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Сыма Цянь. Исторические записки. Перевод Р. В. Вяткина. Т.7, глава «Биография Ли Сы».
  • Сыма Цянь. Исторические записки. Перевод Р. В. Вяткина. Т.2, глава 6.
  • Levi, Jean. Han fei tzu (韩非子) // Early Chinese Texts: A Bibliographical Guide / Loewe, Michael ed.. — Berkeley: Society for the Study of Early China, and the Institute of East Asian Studies, University of California, 1993. — P. 115—116. — ISBN 1-55729-043-1.
  • Michael, Franz. China through the Ages: History of a Civilization. — Taipei: Westview Press; SMC Publishing, Inc, 1986. — P. 53—67. — ISBN 0-86531-725-9; 957—638-190-8.
  • Nivison, David S. The Classical Philosophical Writings // The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 B.C. / Loewe, Michael & Shaughnessy, Edward L. — Cambridge University Press, 1999. — P. 745—812.